С. Т. Каргин педагогика ғылымдарының докторы, профессор

б 74(5К) 

А29

Азамат Тілеуберді

СМ-СЕРШК ДӘСТУР АРҚЬІЛЫ 

ЭТНОМӘДЕНИ ТӨРБИЕ БЕРУ

Щкшршнц

Павлодар  2008

ҚАЗАҚСТАН РЕСІГУБЛИКАСЫ  БІЛІМ  Ж ӘНЕ ҒЫЛЫМ

М ИНИСТРЛІГІ

С.ТОРАЙҒЫРОВ АТЫНДАҒЫ ПАВЛОДАР 

МЕМЛЕКЕТТПС УНИВЕРСИТЕТІ

Азамат Тілеуберді

САЛ-СЕРІЛПС ДӘСТҮР АРҚЫЛЫ ЭТНОМӨДЕНИ

ТӘРБИЕ БЕРУ

Павлодар

2008

I

ӘОЖ  37.013(574) 

ББК 74.03 (5  Каз) 

А  29

С .Торайгы ров  аты ндагы   ПМ У-дын  Ғы лы ми  кеңесі  басуға

П ікір ж азгандар:

Е.Ж үматаева - педагогика ғылымдарының докторы, профессор

С.Т.Каргин -  педагогика ғылымдарының докторы, профессор

ІІ.А.М инжанов 

- 

педагогика 

ғылымдарының 

докторы,

профессор

А 29  Т.Азамат.  Сал-серілік дэстүр  арқылы этномәдени тәрбие 

беру :  монография -  Павлодар : Кереку, 2008. -  152 б.

ІЗВЫ 9965-583-63-3

Редакция алқасы : 

*- 

■

Е.М.Арын  (бас  редактор),  Е.Жүматаева  (жауапты  редактор),

А.Е.Беисова, 

Е.С.Иманбаев, 

Ж.Қ.Бижан, 

М.Ш.Қүнанбаева,

А.К.Асаинова, С.Ш.Кабдиева, С.М.Мұхамедиярова.

Монографияның 

көкейкестілігі  мен  оның  жалпы  ғылыми 

бағыты  өнер  арқылы  ізгілендіру,  білім  беру  процесін  бүгінп  заман 

үстанымына  бейімдеу  түрғысына  негізделген.  Бүл  енбектің 

қүндылығы  айырықша.  Автор  жалпы  өнер  кеңістіпнен,  қазақ 

халқынын  бастапқы  тәңірлік  үстанымындағы  дәуірінен  ескерткіш 

ретінде  қалған  түрмыс-салт  жырларынан  төрт  түлік  мал,  күнтізбе, 

жасқа  қатысты  бірте-бірте  өрлеу  қағидасымен  сал-серілік дәстүрге 

үштасуын  дәйекті  ой-пікірлерімен  түйіндеп  келтірген.  Автор  сал- 

ссрілік дәстүр арқылы  этномәдени тәрбие берудің түжырымдамасы 

мен  моделін  түңғыш  үсынып  отыр.  Сонымен  бірге  «Біржантану»

арнаулы  к'урсктны н Іздғдарламасы үсынылған.

’--------—х 

© Т.Азамат, 2008

Г  С.Торайгыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті

Ж.Аймауытов атындағы этнопедагогика және білім 

берудін  инновациялықтехнологиялары ғылыми орталығы, 2008

үсынган

Ш ш

I 

С.Торайғыоов

ББК 74.03(5 Каз)

атындағы  ғьшыми

АЛҒЫ  СӨЗ

Қазақстан  Республикасының  жана  ұстанымына  орай  және 

әлеуметпк-мәдени  хал-ахуалында,  қазіргі  жағдайында  педагогика 

ғылымы  мен  мектеп  тәжірибесінде  дамып  келе  жатқан  жетістіктерді, 

өнімді  табыстарды  есепке  алу,  оның  үстіне  эстетикалық  талғамды 

жоғары  дәрежеде  дамыту  мақсатында  бұрынғы  өткен  замандардан 

бергі  бүгінгіге  дейінгі  сал-серілік  өнер  арқылы  тәрбиелеу  мен 

білімдендірудің тұжырымдамасы даярланды.

Сал-серілік  өнер  арқылы  тәрбие  беруді  жүзеге  асыру  үшін  қазақ 

халқы  арнаулы  мектеп  ашпаса  да,  оның  орнын  ел-жұрт,  орта  дала 

сахынасы ауыстырып отырғаны анықталады.

Сал-серілердің табиғат аясынан  өздеріне  рухани  нәр  алуы,  әрбір

өнер  иесі  өзін  табиғаттың  бір  бөлшегімін  деп  қарауы  байқалады.

Бұдан  сал-серілік  өнер  арқылы  тәрбие  беру  амалының  табиғат  пен

адам  арасындағы  тұтастық  қағиданың  ізгілікті  жолын  онтологиялық 

деңгейге жеткені сараланады.

Сал-серілік  өнер  арқылы  тәрбие  беру  амалы  адамның  қоршаған 

ортасына,  әлеуметтік  сипатқа  ақиқатты  тұрғыда  қарауына,  езін 

жағымды 

істерге 

бейімдеуіне  танымдық  тағылым 

жасауына, 

гносеологиялық  деңгейге  ұмтылуына  қолайлы  жағдай  туғызатыны 

бернеленеді.

Сал-серілік  өнер  арқылы  тәрбие  беру  амалы  әрбір  адамның 

ежелгі  және  бүгінгі  құндылықтардан  қуат  алуына  мүмкіндік 

жасайтыны сұрыпталды, оның ғылыми негізі жасалады.

Сал-серілік  өнер  арқылы  тәрбие  берудің  дағдарысы  кеңестік 

дәуір  екені  байқаледы.  Сал-серілік  өнер  арқылы  халықтың  түсінігін 

ояту,  білім  мен  тәрбие  беру  ел  ішінде  ежелден  таныс  болғанымен, 

оның  даму  тарихы  бірде  жоғары,  бірде  төмен  түсіп  отырғаны 

аңғарылды.  Дағдарыс  XIX  ғасырдың  орта  шенінен  Қазақстан 

Республикасының  тәуелсіздігін  алғанға  дейінгі  кезеңді  қамтитыны 

дәйектеледі.  Қазіргі  кезде  сал-серілік  өнер  жайлы  оның  айтылуы 

туралы зерттелімдер бірлі-жарым болса да кездесетіні зерделенеді.

Сал-серілік  өнер  арқылы  тәрбие  беруді  іске  асырудың  үлгісі 

оқушылардың  сыныптан  тыс  оқылатын  арнаулы  курсын  өткізуге 

ғылыми  негіздеме  болатыны  бағамдалады.  Оқушылардың  сал-серілік 

өнер  арқылы  білімге  құмарлыгын  оятуға,  ежелгі,  орта,  бүгінгі 

кезеңдердегі 

сал-серілік 

өнерінің 

тағылымдық 

мүмкіндігі 

айқындалды.  Адамның  өзін-өзі  тануына,  рухани  құндылықтарға 

бағдарлануына,  іс-әрекет  амалын  орталықтандыруына,  өзінің  білім

3

жию  ерекшелігін  ескеруіне  қолайлы  жағдай  туғызылатыны  білім 

мазмұнына қатысты тұжырымдама құрылады.

Сал-серілік 

өнер 

лрқылы 

тәрбие 

беруді 

іске 

асырудын 

тұжырымдамасы  оқу  және  мәдениет  саласын  гуманиспк  бағыттағы 

адамды  тәрбиелеуге  жұмылдыруға  бағдарлайтын  оқу  құралы

ұсынылады.

Тұжырымдаманың 

барлық 

мектептер 

үшін 

мақсаты 

жалпыадамзатгық  құндылықтар  мен  Қазақстан  Республикасында 

мекендейтін  ұлттар  мен  ұлыстардың  ұлттық  ерекшеліктерін  ескере 

отырып,  төуелсіз  Қазақстанның  білім  беру  саласындағы  мемлекетті4

саясатын басшылыққа алуы қарастырылады.

«Біржантану»  арнаулы  курсы  оқушылардың  сал-серілік  өнер 

арқылы  эстетикалық  тұшым  алуына  мүмкіндік  береді  және  сол 

кездердегі 

сал-серілердің 

сән-салтанатты 

өмірінен 

рухани 

құндылықтар  жинауына,  мәдени  деңгейінің  жоғарылауына  қолайлы

жағдай жасалады.

Ақан  серінің  өнер  жолының  ғибратынан  хабар  алу  мақсатында

Ақан  сері  туралы  оқушылардың  көзқарасын  айшықтайтын  сахналық 

көрініс-қойылым  құрылады.  Оқушылар  бұл  қойылымда Ақан  серінің 

барлық  игі  істері,  өнеріндегі  халқына  сіңірген  ізгілікті  үсыныстары 

оқушылардың  тарапынан,  сахна  төрінен  айтылуы  бүпнп  амалмен 

оқыту түрғысында жүзеге асырылады.

4

1  Қазақ  халы қ  педагогикасындағы  этномәдени  тәрбие 

берудіц теориялы қ негіздері

1.1  Сал-серілік  дәстүр  арқы лы   этномәдени  тәрбие  берудіц 

тарихы

Мемлекетгің  соны  стратагиялық  ұстанымы  —  «Мәдени  мүра» 

бағдарламасы негізінде:

-  бірінші,  білім  беру,  қазақ  халқының  тарихы  жайында  Қытай, 

Египет,  Ресей,  Өзбекстан  және  т.б.  алыс  және  жақын  шет  елдерден 

жәдігерлер мен мүрағаттарды табу;

-  екінші,  еліміздегі  және  кейбір  шет  елдердегі  қазақтың  тарихи- 

мәдени ескерткіштерді қалпына келтіру;

-  үшінші,  қазақтың  өдет-ғүрпы  мен  салт-дәстүрлерін,  үлттық 

әдебиет  пен  өткен  ғасырлардағы  жазуларымызды  зертгеп,  кітаптар 

шығару;

- 

төртінші,  қол  жетпеген  ең  үздік  әлемдік  классикалық 

шығармаларды қазақ тіліне аудару жүмыстары жүзеге асырылады.

Осы 

«Мәдени 

мүра» 

бағдарламасының 

стратегиялық 

үстанымына  арқау  болатын  сал-серілік  дәстүр  негізінде  этномәдени 

тәрбие  беруде  «Халық  педагогикасына»  -   халықтың  ғасырлар  бойы 

өріс  алып,  жинақталған  тәжірибесін  жан-жақты  бағамдаудын  берері 

мол.  Халықгық  педагогика  тәрбиеге  орай  халықтың  ақыл-тәрбиесі, 

халық 

педагогикасын 

зерттегенде 

халық 

ауыз 

әдебиетінің 

шығармаларын,  этнографиялық  материалдарын,  халықтық  тәрбие 

дәстүрлерін, халықтық ойындарды,  отбасы тәрбиесінің тәжірибелерін 

т.б.  тірек  етпеу  мүмкін  емес.  Халықтық  педагогика  халықтың  өз 

аузынан  таралды.  Аталған  тақырыпты  зерттеу  барысында  үлттардың 

санасындағы  қалыптасқан  салт-дәстүрлер  халықтық  педагогика  ілімі 

негізінде  этнопедагогика  нысанында  қоғамдық  үстанымдарға  сай 

өзгерістерге 

үшырауы 

дүниетану 

заңдылығынан 

туындайды. 

Халықтық  педагогиканы,  ата-бабаларымыздың  бай  мүрасын  зерттеу, 

бізге  жеткен  салт-дәстүрлерді,  түтас  өнегелерді  оқыту-үйрету 

процесінде пәнаралық байланыстарды,  қоғамдық, әдеби  және  мәдени,

мемлекетгік  және  кәсіби  мерекелер,  жәрмеңкелер,  кәсіби  және  басқа 

әртүрлі  тақырыптағы  акциялар,  аукциондар  сияқты  іс-шараларды 

қазіргі  заманға  сай  мазмүндап  үйымдастыру  адамзат  қүндылығы 

деңгейінде білім алып және тәрбиеленуге қол жеткізеді.

Халықтық  педагогиканың  негізі  халықтық  тәлім-тәрбие,  онеге, 

адамгершілік  сезім,  достық,  ынтымақтық,  төзімділік,  байсалдылық

мүрасы  түрғысында  қүрылады.  Халықтық  педагогиканың  негізгі

максаты - ұлттық рухани деңгейі биік, іскер, қабілетп, иманды, әдепті 

адам тәрбиелеу.

Ғалымдар  зерттеу  жұмыстарына  сүйеніп,  халықтык  тәрбиенің 

негіздемесі  күрделі  процесс,  оның  басты  амалдарын  ғасырлар  бойы 

жинакталған  халықтық  өміргану  қағидалары  мен  тәжірибелерінен 

туындайтын  дәстүр-дағдылар  және  әдістерден  іздестіру  анағұрлым 

тиімді  екенін  айтып  та,  жазып  та  жүр.  Жеке  тұлғаның  ақыл-ойын 

ширататын  халықтық  педагогиканың  негізгі  нысандарын  заманауи 

окыту-тәрбиелеу  қызметіне  енгізудің  нәтижесінде  оқу  мен  тәрбие 

жұмысынын  кұнделікті  аса  маңызды  міндеттерін  қамтитын:  акыл-ой, 

адамгершілік,  коршаған ортаны  қамқорлыққа алу (жерді,  суды,  ауаны 

ластандырудан 

қорғау, 

аумақтың 

экологиялық 

ахуалын 

тұрақтандыру),  физиологиялық және  еңбек  сүйгіштік  сияқгы  әргұрлі 

аспектілердің 

адамдар 

санасына 

орнығу 

процестері 

жүзеге 

асырылады.  Жасұрпақгың  көруі,  тануы  және  оның  ойлау-түйіндеуі 

дүниетанымдық  қабілетін  жетілдіреді.  Халықтық  тәрбие  ата- 

бабаларымыздың  табиғатгы  тануы,  жіті  пайымдауы  негізінде 

қалыптасқандығын  өмір  тәжірибесі  көрсетіп  отыр.  Табиғат  -  адам 

мәдениетін  жетілдірудің қайнар бұлағы. Табиғатты сезінудің,  онымен 

қауышудың 

нәтижесінде 

мәдениетгің 

нақты 

нышандары

айқындалады.

Этнопедагогика  ұғь:мы  халықтық  педагогика  ұғымының  мәнін 

толық  ашпайды.  Этнос  ұлкен  халықтың  арасындағы  ұлт  өкілдері. 

Мұндай  ұлт  өкілдерінде  қалыптасқан  педагогикалық  талаптар  жан- 

жақты  қарастырылмайды.  Этнопедагогика  халықтық  педагогиканың

құрамдас бөліктерінің бірі болып табылады.

Этнопедагогика -  балаларды, этникалық топтарды тәрбиелеу мен 

білім  берудің  отбасы,  ру,  тайпа,  ұлт  пен  ұлыстардың  моральдық- 

этникалық және эстетикалық құндылықтарының ежелден жинақталуы

-   эмпирикалық  тәжірибесі  жайлы  ғылым.  Үлттар  мен  үлыстардың 

өмір  сүру  дәстүрлері  мен  салт,  әдет-ғүрып,  ырым-жоралғыларының 

казақ  халқында  бәріне  бірдей  санасында  түрақталып  қалған  тәлім- 

тәрбиесі. Этнопедагогика -  түлғаны заңдылық сипаты бар әдет-ғүрып, 

салт-дәстүрге  бейімдеуге,  әртүрлі  әлеуметпк  бірлестіктердің  қарым- 

қатынасының  қүндылықтарынан  үйренуге,  үлтгық  тәрбие  ісіндегі 

жетістіктерді  нақты  жағдайда  пайдалануға  бейімдейтін  көп  салалы

білімдердің ғылыми негізі.

Ауыз 

әдебиетінде, 

халықтың 

салт-дәстүрлерінде, 

балалар 

ойындарында сақталып  келген  халықтық тәрбие -  халық ділін байыту 

жолындағы  іздену,  тану  процестерін  қамтамасыз  етудің  ғылыми

нысанасы.

Мәдениет - адамның қалыптасуының және  шығармашылығынын 

жетілу  шыңы.  Мәдениеті  жоғары  болмаса  адамның  адамзат 

қүндылығын  иеленуіне  мүмкіндігі  жоқ.  Қоғамдағы  біліктілік  адамзат 

жаратылысындағы  аса  бай  білім  мен  тәрбиені  меңгере  білуді  қажет 

етеді.  Еңбек,  түрмыс,  сондай-ақ,  берік  сақталған  адамдардың 

арасындағы  дәстүрлі  қарым-қатынастар  жоғары  мәдениетке  және 

адамзат  қүндылықтарынан  тыс  қалмауға  бейімдейді  және  оларды 

жан-жақты  меңгеруге  жеткізеді.  Бүл  процестердің  бәрі  мектептерде, 

жоғары  оқу  орындарында  және  жалпы  қоғамда  білімдендірудің 

стандартгына 

сай 

дифференцияланған 

модельдердің 

жасалуы 

нәтижесінде іске асады.

Әр үлттың, халықтың өзіндік ерекшелігі бар. Отырықшылар және 

көшпенділер  немесе  осы  екеуін  қатарынан  басынан  өткеретін 

халықгардың  да  әу  бастан  «үлт»,  «халық»  деген  мәртебеге  ие 

болғанға  дейінгі  сана-сезімдері  сәбилік  дәуірден  бірте-бірте  есею 

процестеріне  өтеді.  Сол  себепті  сонау  ықылым  заманнан  отқа,  суға, 

жерге  табыну  дағдысы  бүгінгі  күнге  дейін  жалғасын  тауып  келеді. 

Адам  баласының  таным  деңгейі  бірден  өркениеттілікке  жетпегені 

тарихи деректемелерден белгілі. Осындай іс-әрекет шегіне қатысты әр 

үлттың  әнүраны,  елтаңбасы  қалыптасып,  қоғамдық  формациялар 

өзгеріске  үшырағанда,  олардың  сапасы  да  басқаға  ауысады.  Бірақ, 

негізгі  үлттық  сипаттағы  ежелден  қалыптасып  келген  дәстүрлер 

жалғасын  тауып  отырады.  Мәселен,  пырақтың  қанаты  (елтаңба), 

тудың  көгілдірлігі,  күннің  нүры  мен  шаңырақтың  үндестігі  де  сонау 

заманнан  бергі  дәстүрдегі  нысандар болып  келеді.  Үлттың  танымдық 

деңгейі  -   оның  үлттық  психологияны  қалыптастыруға  бірден-бір 

себепші.  Халықтық  педагогиканың  арнасы  кең.  Барлық  ғасырлар 

бойы  бүгінгі  күнге  дейін  өшпей  келген  салт,  дәстүр,  ырымдар  мен 

жоралғы,  ғүрыптардың  барлығын  ғылыми  негіздемеге  салғанда,  ол 

өзінің  ауқымын  ықшамдайтын  дәрежеде  болады.  Сөйтіп,  халық 

педагогикасының 

нысанында 

этнопедагогика 

ілімі 

туады. 

Дүниетанымдық  пайым  алдымен  өмір сүру тәжірибесінде  сыннан  өту 

арқылы сараланады.

Педагогикалық  мәдениет  халықтар  арасында  өмірге  қатысты 

болып  келеді.  Үлкенді  сыйлау,  кішіге  ізет  көрсету.  Өзінен  дәрежесі 

жоғары  адамдармен  санасу,  оларға  тағзым  жасау.  Қыз  бала  мен  ер 

бала  тәрбиесінің  екі  түрлі  болуы  және  т.б.  атап  өткен  орынды. 

Этнопедагогика -  халықтық  педагогиканың сабақтастық  қағидасынан 

сараланған ғылым деп түйін жасауға негіз бар.

Этнопедагогикалық  мәдениет  -   этнопедагогикалық  білім,  адам 

қарым-қатынасынын үлгі-өнегесі және технологиясы.

7

Қорыта  келгенде,  мәдениет  арқылы  этностың  тарихи,  мекендік, 

мемлекеттік,  экономикалық,  әлеуметок,  этнографиялық  болмыс 

бейнесі  көрініс  табады  және  кез-келген  мәдениетп  қогам  осы 

талаптардың  мүлтіксіз  жүзеге  асу  тетіктерін  заң  жүзінде  қамтамасыз

етуі керек;

Мәдениет  өндіріс  пен  қогамдық  сананың,  білім  мен  тәрбиенің, 

гылым  мен өнердің белгілі сатыдагы даму дәрежесін бейнелейді;

Педагогикалық  мәдениет  адам  қызметінің  тәсілі  мен  нәтижесі

арқылы көрініс табады.

Этнопедагогиканың бастауына үңілу, зерделеу әр заманда барлық 

халықтарға 

тән 

дәстүр 

болған. 

Олай 

болса, 

қазақ 

этнопедагогикасының  ғылымын  дамыту  қоғамда  этнопедагогиканың 

адамгершілікке  тәрбиелеу  әлеуетін  зерттеу  қажеттігінен  туындап 

отыр.  Этнопедагогика  демократия  мен  адамгершіліктің  феномені 

ретінде  оқыту  мен  тәрбие  берудің  теориясын  және  технологиясын

байытуға қабілетті.

Биосфера, 

ноосфера, 

биоинформацияның 

шаруашылыққа, 

өндірістік 

қатынасқа, 

кәсіпкерлікке, 

түрмыстық 

хал-ахуалға, 

мәдениет 

пен 

рухани 

мүраларға, 

адамгершілікті 

қасиеттерге, 

халықтық  тәрбиенің  мазмүнына,  қүралдарын  таңдауына  және 

адамдардың  салалық өзара  қарым-қатынасына,  қызметіне  ықпалының 

бүгінгі таңдагы  этнопедагогика ғылымына қосатын үлесі зор. Аталған 

зацдылықтардың әр халықта әртүрлі мәнде құрылуы, әр тектес ұлттар 

мен 

ұлыстар 

арасында 

бір-бірінен 

ерекшеленуі, 

оқшаулануы 

этнопедагогика  ілімі  негізінде  айшықталады.  «Этнос»,  «ұлт»,  «ұлыс», 

«үлтгықтоп» үгымдары жоғарыдағы заңдылықтар негізіне қүрылған.

Этнопедагогиканың  ерекшеліктері:  педагогикалық  білім  беруде 

этникалық  арнайы  өзгешеліктерін  ескеру.  Қазақ  этнопедагогикасы  -  

бірегей: 

қазақ 

этникалық 

тәрбиесінің 

ерекшелігі, 

нақты 

этноәлеуметтік жағдайдағы тарихи қалып.

Әрбір  халықтың  өзіне  тән  тәрбие  жүйесін  қүру:  тілдің  әртүрлі 

болуына,  үлттық сипатына,  ұлттық санаға,  дәстүрге,  салтқа,  дінге сай 

орайластырылады. 

Қазақ  этнопедагогикасы  қазақтың  халықтық 

педагогикасын  зерттейді.  Қазақ  этнопедагогикасының  объектісі: 

үлттық және түрмыстық дәстүрі, этнопедагогикалық мөдениет.

Қазақ  педагогикасының  пәні  -   қазақтың  этникалық  тәрбиесі  -  

адам  өмірінің  соңына  дейін  үзіліссіз  жүретін  процесс.  Нәтижесі: 

этникалық  құндылықтарды  меңгеру,  оның  этноәлеуметтік  алатын 

рөлі,  этникалық  нормасы,  этникалық  сананың  қалыптасуы,  өз 

халкына,  онын тарихына, тіліне,  мәдениетіне сүйіспеншілігі.

8

Қазақ 

этнопедагогикасының 

мақсаттары 

мен 

міндеттері:

педагогика  ғылым  жүйесіндегі  қазақ  этнопедагогикасының  орнын 

айқындау  мен  қазақ  этникалық  тәрбиесінің  ерекшелігін  зертгейді, 

тәрбиеге  этноұлттық  тұрғыда  келудің  мәнін  ашып,  ұлтгық  мінез- 

құлық, ұлттық сананы қалыптастырудың ерекшелігін зерделейді.

Негізгі  қызметі:  танымдық;  ата-баба  тәрбиесі  заңдылығының 

мәні,  халықтық  педагогика  тәжірибесіне  талдау  және  сипаттау, 

мақсаттары,  әдіс-тәсілдері  және  т.б.;  ұлттық  дүниетанымын,  ұлттық 

ділін  қалыптастыру;  елжандылыққа,  қазақ  халқының  тарихы  мен 

тіліне  деген  сүйіспеншілікті  тәрбиелеу;  ұлттық  мәдени  құндылықтар 

негізіне  тәрбиелеу.  Огбасындағы  этникалық  жағымды  тәжірибелерді 

дәріптеу; қазақ халқының өзіне тән тұрмыстық дәстүрін сақтау.

Жалпы ғылыми әдістері: талдау, жинақтау, жалпылау, жалқылау, 

аналогын  табу,  жаңа  өзгерістерге  бейімделу,  салыстыру,  бақылау,

өлшеу.

Қорыта  келгенде,  қазақ  этнопедагогика  ғылымы  халықтық 

педагогиканың  бүгінгі  күнге  дейінгі  сараланған  нысаны.  Ол  нысан 

белгілі бір заңдылықтар мен қағидаларға жүгінеді.

Этнопедагогика  ілімінің  пайда  болуына  бірден-бір  мол  материал 

қазақ  халқының  ежелгі  дәуірден  бүгінгіге  дейінгі  жинақталған  тәлім 

мен тәрбиеге,  білім  мен  ғылымға  қатысты  дәстүрлері,  салты,  ғұрпы, 

ырым-жоралғылары болмақ.

Этнопедагогиканың көзін нұсқалы түрде табу үшін фольклор мен 

ауыз  әдебиеті  нысандарын  жіті  талдап,  ішінен  дәстүрді,  салт- 

ғұрыпты,  ырымдар  мен  жоралғыларды,  тыйым  сөздерді  жеке-жеке 

саралап,  оның  бірнеше  нұсқасын  салыстырып,  өте  үқсас  түрін 

заңдастыру бүгінгі зерттеушілердің алға қойған мақсаты.

Әрине,  мұндай  жұмыстар,  ғылыми-зерттеу  еңбектер  жүргізіліп 

келеді. Десек те, этнопедагогиканың көзін тұрақты, түбегейлі тұрғыда 

ғылыми негіз ретінде алу болашақ өмірге де тапсырыс.

«Тәрбие»,  «Дөстүр» ұғымдарында өзара байланыс,  ұқсастық бар. 

Бұл түсініктердің  негізінде  белгілі  бір ақпарат бейнеленген,  олар  оқу 

орындары,  отбасы және  қоғам арқылы  санаға жетеді.  Солай дегенмен 

дәстүрде  түрақтылық  бар.  Бірақ,  дәстүр  тұрақтылығы  қоғамдағы, 

өмірдегі  ерекешеліктерге  орай  заманауи  жағдайда  басқа  ұлтгардын, 

тұгас  елдің  дәстүрлеріндегі  ұқсастыққа  байланысты  байып,  дамып 

отырады. 

Барлық 

елдерде 

ұлттық 

дәстүрлер 

халықтардың 

адамгершілік  және  эстетикалық  құндылықтары  ретінде  ұрпақтан 

ұрпаққа  жетіп  келеді.  Дәстүр  рухани  және  матерналдык  құндылық, 

салт және кітаптар арқылы ұзақ сақталады.

9

Қазақ  халқының  педагогикасының  ғасырлар  бойы  калыптясуы 

зерттеліп  келді.  Қазақ  халқының  ішкі  этникалық  құрылымы.  /  ага, 

жүздер,  ру,  ақсақалдардың,  шамандардың,  бақсылардың,  ақын- 

жыраулардың,  сал-серілердің  рөлі,  би-шешендердің,  ақсақалдардың 

үкіміне,  ақыл-кеңесіне қалтықсыз бағыну.  Ең негізгі  мінез-құлық:  қан 

туыстығының  сезімі,  бірлік  және  туыстық  бірауыздылық;  біріне- 

бірінің  қамқорлығы,  үлкен  адамдарды  сыйлау,  қүрметгеу,  ата-баба 

рухын қадірлеу, дәстүрді сақтау — этнопедагогиканың қайнар көзі.

Бүның 

бәрі 

халықтық 

психологияда 

көрініс 

тауып,

этнопсихологияда 

зерттеледі. 

Этнопсихология 

— 

адамдардың

психикалық, этникалық ерекшеліктерін, үлттық мінез-құлқын, ұлттық 

сезім мен санасын, ұлттық стереотиптерді және т.б. зертгейтін ғылым.

Үлтгық  психология  мынандай  құрамдардан  тұрады:  үлттық 

мінез, 

балаларға 

сүйіспеншілік, 

кеңпейілділік, 

еңбексүйгішпк,

қонақжайлылық т.б.

Үлттық 

мінез-қүлық 

-  

халықтың 

тарихи 

тәжірибесінде

қалыптасқан  дағды  және  әдеттер  жиынтығы;  барлық  қасиет 

сапалардың бірлігі (барлық адамға тән) және барлық халықтың қасиет 

сапаларының  ерекшелігі.  Үлттық  сана  -   «біз,  олар»  деген  ұғымды 

түсіну,  адамдар  қауымдастығындағы  өзінің  орнын  түйсінуі,  өз 

үлтының  шығу  тегін  білу  және  оған  деген  сүйіспеншілігі,  оның 

жетістіктерін  қадірлеу,  әртүрлі  тілдердің  жалпы  тілдің,  халық 

шығармашылығының қайдан шыққанын білу және т.б.

Үлттық 

қызығушылық 

пен 

қажетгілікті 

(өз 

үлтының 

қызығушылығына оң  көзқарас)  мойындау; ұлттық тағамға, табиғатқа, 

ат қоюдың дәстүрін ескеру.

Үлтгық  салт-дәстүрлер  -   тұрмыстық  норма,  әлеуметтік,  мәдени 

түрақтылық болып  табылады.  Үлттық сезім -  халықтың  қажеттілігіне 

қүбылыстар 

мен 

заттардың 

қарым-қатынасының 

үйлесушілігі, 

үйлеспеушілігі;  Ана тіліне  сүйіспеншілік;  адамгершілік,  эстетикалық, 

интеллектуалды 

сезімдердің 

қосындысынан 

тұрады.

Этнопедагогиканың  тірегінің  негізі  -  этнопсихология.  Үлттық 

психология  халықтың  ділін  анықтайды.  Үлттық  психологияның 

тарихи өзгерістерге ұшырап отыратындығы байқалады.

«Мәдениет»  деген  ұғым  белгілі  бір  халықтың  ұлттық  сипатына 

катысты  дара,  ұжымдық  іс-әрекетті  жүзеге  асырудың  сүрыпталған 

барлық  қүралдарының  жүйесін  білдіреді.  Оны  төмендегі  жіктемемен 

айқындауға болады:

1. 

Заттық  мәдениет -  зат-нәрсе,  қару,  киім,  тамақ,  сән,  қүрылыс, 

өсімдіктер.

2.  Рухани  мәдениет  -   білім,  адамгершілік,  дәстүр,  күқықтық 

норма,  халық  шығармашылығы,  діни  сенімдер,  адамның  миына  әсер 

ететін түрлі ақпараттар.

3.  Мәдениет  -   түрлі  социумдардың  ділдік  негізі,  оның  өзіндік 

эквиваленті.  Мәдениет  -   жалпы  халықтарға,  этникалық  топтарға 

ортақтыкты бөліп алушы нысана.

Этномәдени  тәрбиесі  адамдардың  бойына  ізгілікті  қабілет  сеуіп, 

әртүрлі  халықтардың  мәдени  сәйкестілігін  аңғару,  сақтау  мәдениетін 

артгыруға септігін тигізеді.

Әлем  қауымдастығында  адамды  өмір  бойы  өзін-өзі  тәрбиелеу 

және  тәрбиелену  тенденциясы  саралану  үрдісінде  төмендегілер 

ескеріледі.

Тәрбие  мәселелерін  жүзеге  асыруда  бала-бақшалар,  мектептен 

тыс  мекемелер,  үйымдар,  мектептер  мен жоғары  оқу  орындарындағы 

сабақтастық дәстүріне төмендегі жіктемелердің мәні зор;

- адамның өмір бойы өзін-өзі тәрбиелеу үрдісі;

- адамның әлеуметтік, өзара іс-әрекеттік, техникалық, табиғаттық 

және  әлемдік  қарым-қатынастағы  тәжірибесін  үдайы  байыту  арқылы 

қажетгіліктерін өтеу.

Тәрбиенің  мүндай  түрі  әрбір  адамның  планетарлық  ойлауын 

дамытып,  азаматтық  қауымдастықтың  өткеніне,  бүгінгісіне  және 

болашағына қатысты болатынын сезіндіреді.

Тәрбие  жүйесі  -   белгілі  бір  әлеуметтік  қүрылым  шеңберінде 

өзара  байланыстық  мақсаттың және  тәрбие  үдерістерін  үйымдастыру 

үстанымдары  мен  оларды  қабылдау  кезеңдерін  жүзеге  асырудың 

(отбасы,  мектеп,  жоғары  оқу  орындары,  мемлекет)  және  әлеуметтік 

тапсырысты орындау логикасының жиынтығы.

Кез  келген  тәрбие  жүйесі  нақты  қоғамның  бейқам  болмайтын 

және  өзінің  мәнін  сақтап  тұрған деңгейде  жалғасады.  Сондықтан,  ол 

нақты-тарихи сипатта болады.

Тәрбие  процесі  елгезек,  үшқыр,  сондай-ақ,  кезеңдік  сипаты  бар 

олардың басты қүралу жүйесі мына төмендегідей:

дене тәрбиесі, мінезді қалыптастыру, ерікті дамтыту;

адамгершілік тәроиесі және жақсы үлпде оқыту; 

еңбек тәрбиесі;

білім  алушының  теориялық  та,  практикалық  та  сипаты  бар 

қүштарлығын және мүддесін дамыту.

Тәрбиенің  сапалы  амалы  ретінде  еңбек,  орта  және  өсіп  келе 

жатқан  адамның  айналасы  алынады.  Бүл  жүйе  тәрбиеленушінің 

өзіндік  ерекшеліктерін  және  жеке  түлғасын  дамытуға,  адамның 

даралығының қалыптасуына бақылау жасауға бағытталған.

Этникалық  мәдениет  -   халықтар  мәдениетінщ  жиынтығы, 

күнделікті өмірлік іс-әрекетіне қатыстылығын (Қазақ елінің табиғатқа 

ыңғайланып,  онымен  үйлесімдікті  өмір  сүруі,  оны  қорғауы)  іске

асыратын нысан.

Әр  ұлттың  мәдениеті  оның  жеріне,  географиясына,  ортасына,

әлеуметіне,  дәстүріне,  қоғамына,  өзіндік  сана-сезім  өрістеріне 

қатысты  дамиды.  Қазақ  халқының  мөдениеті  өзінің  кәсібі  мен 

шаруашылығының заңдылықтарына қарай өркендеп келеді.

Мәдениет  өзінің  кең  мағынасында  бір  ұрпақтың  келесі  ұрпаққа 

жолдаған  өмір  сұру  тәсілі  болғандықтан,  осы  жалғастықты, 

мұрагерлікті  жүзеге  асыратын  салт-дәстүрлер жұйесі  ретінде  күннен- 

күнге, жылдан-жылға, ғасырдан-ғасырға сабақтасып келеді.

Бірақ,  ол  өзінің  барлық  көлемі  мен  ауқымын  өзгерппп,  қоғам

өзгерістеріне қарай бейімделіп, екшеліп, сұрыпталып отырады.

Қорыта  келгенде,  этникалық  мәдениет  ықылым  заманнан 

жинақталған  мәдени  тоғындардың  сүрыпталып,  замана  өзгерістеріне

қарай үшталып отыруымен қүнды.

Мәдениэтникалық  білім  беру  кеңіспгі  әр  қоғамда  әртүрлі 

дамиды.  Мемлекеттік  білім  беруге  қамқорлығы  мәдени  мәртебенің 

деңгейіне  қатысты  жүзеге  асып  отырады.  Оның  көрінісін  мынадай 

деректемелерден  көреміз:  1)  Білім  беру  дағдарысы  (80  ж.).  2) 

Қазақстан 

Республикасындағы  этноүлттық  жағдаятгар.  3)  30- 

жылдардағы  үлттық  мектептердің  жойылуы.  4)  Ұлтгық  тілді 

білмеушілік,  5)  Жатсыну,  6)  Кез  келген  үлттардың  өмірлік 

тәжірибесінің 

бірегейлігі. 

7) 

Білім 

берудің 

көпмәдениеттілік

тәжірибесі.  8) Эвроцентризм мәселелері.

Жіктемемен  берілген  8  мәселе  этномәдени  білімді  таза  күйінде 

жүзеге асыруға үлкен кедергі келтіріп келеді.

Үлттық тіл және этникалық мәдениет білімі -  үйлесімді дамудың 

негізгі  бөлімі  дей  отырып,  этномәдени  білімінің  мәні  айқындалынуы 

көзделеді.  Білім  берудің  әлемдік  деңгейіндегі  жалпыадамзаттық 

қүндылықтар 

дәстүрі 

мен 

ұлтгық 

тәлім-тәрбиенің 

жүйесін 

қалыптастыру үдайы этномәдениетке үстемдік етеді.

Тәрбие  берудің  қазіргі  заманға тән  талабы  өзге  мәдениетп  тану, 

онымен 

өзін 

байыта  түсу 

секілді 

іс-әрекетпен 

байланысты. 

Мәдениеттердің  өзара  ұштастығы,  әсері  жағдайында  ғана  әрбір 

жекеленген  мәдениеттердің  принциптері  мен  ерекшеліктері  айқын 

толыга  береді.  Этномәдени  тәрбие  оқыту  мен  тәрбие  жүйесінің  жай 

ғана  бөлшегі  емес,  мәдени  және  тілдік  саналуандық  идеяға 

негізделген  техникалық  және  ақпараттық  жарақтанудың  әлемдік

деңгейін  дәстүрлі  мәдени  құндылықтармен  үйлестіретін  оқыту  мен 

тәрбиенің үлттық жүйесін қүру дегенді білдіреді.

Мектеп  жасына  дейінгі  балаларды  бүкіләлемдік  тәрбиелеу 

міндетгеріне  ынталандыру  және  оларды  тұлғалық  мәдени  тілдік 

қажеттілігін  қанағаттандыру  төмендегі  іс-әрекет  арқылы  жүзеге 

асады:

- барлық адамдардың теңдігі мен құқысына сый-құрмет көрсету;

-  бүкіл  әлем  балаларымен  қауымдастық,  ынтымақтық  сезімде 

болу;

- күш пен биліктен басқа мүдделерді көздеу;

- сұхбатқа  қатысушыны ұғу  мен  оның қарым-қатынасқа түсе  алу 

іскерлігі,  қайшылыққа  келген  түсты  әміршілдікпен,  зорлықпен 

шешпеу;

-  өзінің  мәдени  дәстүрлерін  түсінудің  дағдысы,  басқаларды 

құрметтеу, ескішіл ағымнан сақтану;

-  этномәдени  білім  -   бұл  білім  моделі,  ұлттық  мәдениет  пен 

тілінің  және  өзіндік  этнотоптың  түрмыстық  жағдайлары  мен  басқа 

халықгардың мәдениетін меңгерудің бағдары кеңейді.

Қорыта  келгенде,  этномәдени  білім  алдымен  ұлттық  сипатта 

дамып,  содан  кейін  14  жастан  әрі  әр  ұлттың,  әлемдік  халықтардың 

мәдениетін  меңгеруге  ұмтылдырады.  14  жасқа  дейін  әр  ұлт  өкілінің 

баласы  өзінің  ана  тілінде  этникалық  мәдени  дүниетанымын 

өркендетуге міндетті.

Бүгінгі  таңда  қазақ  халық  педагогикасындағы  сал-серілік  дәстүр 

арқылы  тәрбие  берудің  үлттық  сананы  қалыптастыруға,  эстетикалық 

түрғыдан  кәмалатқа  жетілуінің  басымдылығын  қамтамасыз  ету 

қажеттілігі туындап отыр.

Үлттық  сананың  бір  құрамы  этномәдени  тәрбие  беру  бүгінгі 

таңда  қайта  жаңғырту  үдерісінен  өтіп  отыр.  Сөйтіп,  әлеуметтік- 

мәдени  бағыттағы  өзгерістерге  сәйкес  жоғары  сынып  оқушыларын 

эстетикалық талғамға тәрбиелеудің және  этномәдени  білімдендірудің 

концептуалдық  негізіне  байланысты  бірнеше  педагогикалық  тірек, 

субстанция  болатын  ұғымдардың  мәні  айқындалды:  теория,  генезис, 

прагматика, 

мәдениет, 

өнер, 

білімдендіру, 

оқыту, 

тәрбиелеу, 

эстетикалық талғам, парадигма, принцип, заңдылық, стратегия.

Теория  грек  сөзінен  алынған  (уесогіо  (энциклопедиялық, 

философиялық  сөздіктерде)  байқау,  зерттеу,  сонымен  қатар  үлттық 

сана-сезімді,  эстетикалық  талғамды  айқындайтын,  жинақтайтын 

дүниетаным, мүраттар жүйесі деп көрсетіледі.

Генезис -  сал-серілік өнердің шығу тарихы.

Прагматика -  сал-серіліктің ізгілікті өнегесін іс-әрекетке қосу.

13

Мәдениет -  оқушылардың сал-серілік өнерінен үлп алуы.

Өнер -  сал-серілікке қатысты нысандарды іріктеу.

Қағида  -   сал-серілік  өнер  арқылы  тәрбие  берудеп  жүиеленген,

сабактастық принциптерді қолдану. 

.  . 

.

Жоғарыдағы үғымдар этномәдени тәрбие берудің непзіне бағдар

жасауға қозғаушы күш.

Заңдылық 

-  

стандарггағы 

талаптардың 

мектептен 

тыс

жүмыстарда үтымды пайдалану. 

#  , 

-  

.  .

Стратеғия