Сайбекова назира усенқызы грамматологиялық парадигма: А. Байтұрсынұлы және қазақ жазу
жүктеу/скачать 3,17 Mb. Pdf көрінісі
|
Диссертация Сайбекова НУ
| замзам, даража,
ғайрат, рахмат, хұрмет, хамыд, хайран секілді сөздер тұтасымен жуан айтылып, олардағы дыбыстар зәмзам, дәреже, қайрат, рақмет, құрмет, қамыд, қайран болып үндесетіндігі жуан-жіңішкелікке байланысты үндесу болса, ал еріндік-езулік дыбыстардың бір-біріне ықпалына қарай болатын гармония ерін үндестігі деп аталады. Сөздердің жазылуы мен дыбысталу (айтылу) сазы бірдей бола бермейтіндігі и әрпімен келген сөздерге байланысты берілген мысалдардан нақты байқалады. Негізі бұл ый, ій , йу, йа, ұу, ір деген дыбыстар қосындысы (тіркесі) арқылы таңбаланады. Мысалы: ый, ій дыбыстар қосындысына берілген мысалдар айтылуда – сыйыр, мый, тыйын, тійін, қыйсық, қыйсын, жыйын, жыймақ болса, ал жазылуда – сиыр, ми, тиын, тиін, қисық, қисын, жиын, жимақ болады. Ал, йу, йа, ұу, ір дыбыстар қосындысына берілген мысалдар айтылуда – айу, байу, тайу, айа, айаз, тайа, тайаз, тайар, ұуық, ұуыз, ұуыс, ұуақ, сұу, тұуған, тұуысқан, жұуан, ірет, іретінше болса, ал жазылуда – аю, баю, ая, 92 аяз, тая, таяз, таяр , уық, уыз, уыс, уақ, су, туған, туысқан, жуан, рет, ретінше болады [1,39]. Мұнда ауызекі тіл мен жазбаша тілдің арасындағы А. Байтұрсынұлы айтқан сәйкестік орын алады деуге болады. А. Байтұрсынұлы «Жаңа мектеп» журналында 1928 жылы жарияланған «Қай әдіс жақсы?» атты мақаласында дыбыстар мен әріптер арасындағы сәйкестікке тоқталады. Дыбыстар мен әріптер арасында сәйкестік күшті болғандықтан, сөзінің жазылуы мен айтылуының арасында да сәйкестігі күшті. А.Байтұрсынұлы дыбыстар мен әріптер арасындағы сәйкестігі күшті жазуға қазақ пен қырғыз жазуын жатқызады. Қазақ пен қырғыз жазуында дыбыс басына арналып әріп алынған, әріп таңылған дыбыстан қайда тұрса да айрылмайды дейді. Сөздері жазылғанда көбінесе-ақ сөзінің ішінде естілетін дыбысына қарай жазылады. Мысалы, орыста бір сөз дыбысына қарай жазылып, он сөз дыбысына қарамай жазылатын болса, қазақта он сөз дыбысына қарай жазылып, бір сөз ғана дыбысына қарамай жазылады. Қазақ тіліндегі емле дыбысша емлеге жататындықтан, сөздің ішіндегі дыбыстарын дұрыс айыра білу керек деген тоқтамға келеді [1,360]. А.Байтұрсынұлының «Тіл тағылымы» оқу құралында берілген мысалдарға тоқталатын болсақ, мысалдардың барлығында ауызекі тіл мен жазба тілдің арасындағы сәйкестік орын алады. Қазіргі емлемізге сәйкес сөздерді буынға бөлуде қандай сәйкессіздіктер мен сәйкестіктер орын алады деген сауалға келер болсақ, сиыр, ми, тиын, тиін, жиын, жима деген мысалдар бойынша дұрыс буынға бөліну реті: сы-йыр, мы-й, ты-йын, ті-йін, жы-йын, жы-ймадеген сөздерде қазақ тілінің буынға бөлу заңдылығы бойынша екінші, үшінші буындардың еш уақытта дауысты дыбыстан басталмауы керектігін, тек дауыссыздан немесе үнді (сонор) у,й дыбыстарынан басталуын негізге алуымыз керектігін А. Байтұрсынұлы атап айтқан еді. Сондықтан да, емле ережемізде сиыр/сыйыр, ми/мый, тиын/тыйын, тиін/тійін, жиын/жыйын, жима/жыйма болып буынға бөлу орын алатындығын айта кеткіміз келеді. Бір сөзде фонемалардың саны аз да, көп те болуы мүмкін, бір сөз екінші бір сөзден өзгеше болуы үшін барлық фонемалардың өзге болуы шарт емес. Бір сөз басқа сөздерден фонемасының саны жағынан, сапасы жағынан және сөздегі орын тәртібі жағынан өзгешеленуі мүмкін [101,282]. Мысалы, аяз, таяз, саяз, баю, аю. Осы мысалда берілген аяз деген сөз а фонемасынан басталса, жүктеу/скачать 3,17 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|