Санкт-петербургская академия постдипломного педагогического образования

99 
 
УДК .159.922.8:316.624 
Жасөспірімдік кезеңдегі девиантты мінез-құлық 
 
Кожакенова С.Р.  
Мағжан Жұмабаев атындағы гуманитарлық  
колледжінің психология пәнінің оқытушысы. 
k.s.ramazanovna@mail.ru 
 
Аңдатпа 
Бұл  баяндамадажеткіншектердіңмінез  ерекшеліктері  мен  осы  кезеңде  болатын 
ауытқушылықтың  себептері,  мен  оның  алдын-алу  жолдары  қарастырылады. 
Жеткіншектердің девиантты мінез-құлықтарын түзетуге ұсыныстар. 
 
Аннотация 
В этой статье рассматриваются причины возникновения девиаций, особенности 
в поведении подросткового возраста и пути профилактики. 
Рекамендованы  мероприятия  по  коррекции  девиантного  поведения  в 
подростковом возрасте. 
 
Annotation 
The reasons of emergence of deviations.peculiarities in behavior of growing age and a 
way of prevention are considered in this article. 
Actions for deviant behavior  correction of growing age are recommended. 
 
  Ел  басымыз  Н.Назарбаев  ӛз  жолдауында:  ―Жаңа  жағдайға  сай  біздің  бәрімізді 
алаңдататын мәселе - білімді, кәсіби даярлығы бар адам тәрбиелеу ғана емес, қоғамдық 
ӛмірдің  барлық  саласында  ұлттық  және  дүниежүзілік  құндылықтарды  қабылдауға 
қабілетті рухани және әлеуметтік адамгершілік мүмкіндігі мол тұлғаны қалыптастыру 
болып  табылады‖  деп  атап  кӛрсетті.  Демек,  қазіргі  қоғамызда  Қазақстанның  даму 
қарқыны  жыл  санап  екпінді  серпін  алып  келе  жатқаны  ӛз  елімізде  ғана  емес,  әлемдік 
деңгейде де ашық айтылып отыр. 
Девианттылық  тұтасымен  алғанда  Қазақстанда  күннен-күнге  жасарып  келе 
жатыр.  Сондықтан  жасӛспірімдердің  жат  мінез-құлықтарымен  күресу  мәселесі  жас 
мемлекетіміздің 
алдында 
тұрған 
күрделі 
мәселе 
болып 
табылады.  
Мектептегі  педагогтар,  психологтар  балаларды  оқыту  мен  тәрбиелеуде  сабақтан  кӛп 
қалатын,  тәртібі  нашар,  білім  деңгейі  тӛмен,  ашуланшақ,  ата-аналар  мен  ұстаздарды 
тыңдамайтын, бұзақылықтар жасайтын балалармен жиі кездеседі. Зерттеушілер мұндай 
оқушыларды «Қиын оқушылар», «Мінез-құлқында ауытқуы бар балалар», «Девиантты 
балалар» деп қарастырып жүр. 
             Қазақстан  Республикасы  ӛз  тәуелсіздігін  алғаннан  бастап  мемлекеттік 
саясатта келер ұрпақтың денсаулығы, тәрбиесі басты назарда болып келеді. Қазақстан 
Республикасы Ата заңының 27 бап,2 - тармағында‖ Балаларына қамқорлық жасау және 
оларды тәрбиелеу ата-ананың табиғи құқығы әрі парызы ‖ делінсе.‖ Қазақстан - 2030 ‖ 
бағдарламасында.  ‖Әкелер  мен  аналар,  аталар  мен  әжелрдің  ӛз  балалары    мен 
немерелері    алдындағы  жауапкершілігін  күнделікті  есте  ұстауы  ‖  туралы  ескертілген.  
Бұдан әрбір ата-ана ӛз перзентінің әдепті, саналы, иманды да ибалы, Отанының  сүйікті 
жане  кішіпейіл  азаматы  болып  жетілуіне  қоғам  алдында  ӛз  жауаптылығын  түсінуі 
керек  .  Яғни,  басты    мақсаты  психологиялық,  физиологиялық    денсаулығын 
қалыптастыру болу керек.  
Ӛйткені    Қазақстанның  болашағы  келер  ұрпақта  болғандықтан  жастардың 
психологиялық, физиологиялық  денсаулығы халықтың ӛсімі мен сапасын анықтайды. 

100 
 
Осы  тұста  келер  ұрпақ  тәрбиесінің  салауаттылығын  қамтамасыз  ету  ең  алдымен 
отбасы, мектеп тәрбиесі жайында қолға алынуы тиіс. 
 Ӛкінішке орай, қазіргі таңда болып жатқан қылмыс, бұзақылық,  ұрлық, зорлық - 
зомбылық, жеткіншектер арасындағы суицидтың кӛбейуі, үйден кету, қыздардың жеңіл 
жүрістері, бастауыш сыныптағы балалардан ақша алу тағы басқа болып жатқан қылмыс  
айыптыларының  басым  кӛпшілігі  11  -  18  жас  аралығындағы  жеткіншектер  екенін 
кӛрсетіп отыр. 
 
Девиантты  (ауытқулы)  мінез  –  құлық  -  деп,  қазіргі  қоғамда  белгіленген 
ережеге сәйкес келмейтін, әлеуметтік мінез - құлықты айтады (И.А.Невский). Танымал 
социолог  И.С.Кон анықтамасында, - ―Девиантты мінез - құлық ол психикалық саулық, 
құқық,мәдениет  және  адамгершіліктің  әрекет  жүйесі  ретінде,  жалпы  бекітілген 
ережеден ауытқуы ‖ - деп қарастырды. Бейімделген мінез - құлық  тұжырымдамасына 
сәйкес  ауытқу  процесі  кез  -  келген  бейімделуді  бұзады    (психикалық,  әлеуметтік, 
әлеуметтік  -  психологиялық  орта)    Әлеуметтік  ауытқуды  С.А.Беличева  ―девиантты 
мінез – құлық ‖ деп тӛмендегідей топтастырды : 
             -  пайдақор  бағытта:құқық  бұзу,    материалды,  ақшалай,  мүліктен  пайда 
табу (ұрлық , алдау , жымқыру , сату ,  т.б. ) 
             -  агрессивті  бағытта  :    жеке  бас  дамуына  кері  бағытталған  қимыл 
(бұзықтық , соққы, тіл тигізу, ӛлтіру, зорлау ) 
              -  әлеуметтік  -  енжар  түрі  :  әлеуметтік  және  жеке  мәселелерді  шешуде 
(жұмыс,  оқу,  нашақорлық,  ішімдік  және  суицид,  белсенді  ӛмір  сүруден  қашу, 
азаматтық жауапкершіліктен жалтару ) 
Девиантты немесе қиын балалар деген кім? 
 Балалардың 
девиантты 
болуына 
не 
немесе 
кім 
әсер 
етеді? 
         Жалпы  девиантты  мінез-құлық  және  қиын  балалар  ұғымына  келетін  болсақ,  ол 
1920-1930 жылдары пайда бола бастады. Бастапқыда ғылым саласында емес, күнделікті 
ӛмірде  қолданылып  жүрді.  Біраз  уақыт  ұмытылып,  1950-1960  жылдардың  басында 
қайтадан қолданысқа енді. 
         Ең алғаш бұл мәселе бойынша зерттеу жүргізген П.П.Блонский болды, ол ӛз 
зерттеулерінде девиантты деп мінез-құлқы шамасынан ауытқыған, кәмелетке толмаған 
балаларды қарастырды.  
        Жасӛспірімдердің девиантты мінез-құлықты мәселесін қазақстандық педагог-
психологтар  мен  әлеуметтанушылар  да  қарастырып  жүр  (А.Жұмабаев,  Л.К.Керімов, 
Э.И.Шыныбекова, Г.А.Уманов, Ш.Е.Жаманбалаева, Д.Қазымбетова, Т.М.Шалғымбаев, 
А.М.Қарабаева). Бұл зерттеушілердің пікірінше девиантты сияқты жағымсыз қасиеттің 
қалыптасуына  әлеуметтік-педагогикалық  факторлардың  әсер  ететінін  зерттеген. 
Жасӛспірімдердің  девиантты  мінез-құлықтарын  спорт,  ӛзіндік  жұмыстарды 
ұйымдастыру,  мектепке  деген  ықпалды  күшейту,  бойындағы  белсенділікті  арттыру, 
ұжымдағы әрекеттерге араластыру арқылы жеңудің әртүрлі жолдарын кӛрсетіп берген.  
Жеткіншектік  кезең  –  адамның  қалыптасуындағы  ең  күрделі  кезең.  Әсіресе  осы 
жаста адамның мінез - құлкы және басқа да жеке басының негіздері қалыптасады. Міне, 
осы кезеңде жеткіншектермен жасалатын тәрбие жұмысында кемшіліктер айқын кӛріне 
бастайды.Соңғы кездері жеткіншектер тәртібінің тӛмендегенін байқауға болады 
           - Ата - анамен келіспеушілік жағдайда болу 
             - Мектептегі қиындық пен сәтсіздік 
             - Тәртібі қиын құрбы-достарымен байланыс орнату . 
 Отбасындағы  жақсы  қарым  -  қатынасты  жоғалту,  мектептегі  сәтсіздік,  келеңсіз 
топтағы  құрбыларымен  жақындық  әр  түрлі  жолдарға  итермелейді.  Ендеше  осы  үш 
элемент  :  отбасы,  мектеп,  құрбы  -  құрдастар  тобы  –  барлық  жеткіншектердің  нағыз 
табиғи ортасы. Олар кәмелеттік жасқа толмағандардың ең маңызды қоғамдық факторы 
болып табылады. 

101 
 
Демек,  жас  баланың  мінез  -  құлқының  қалыптасуына  отбасы  ерекше  әсер  етеді, 
солай  болғандықтан  оның  кӛп  қырлы,  жан  -  жақты  болуы  отбасына  байланысты.  Ал 
педагогикалық  әлеуметтік  жағынан  жіберілетін  әлсіздік  оқу  жүйесіндегі  сәтсіздің, 
аномалді мінез - құлықтың қайнар кӛзі болып табылады. 
            Жеткіншектің мінез - құлығындағы ауытқулар кӛбіне туа пайда болмайды, 
олар  физиологиялық  ауытқулардан  емес,  отбасындағы  және  мектептегі  дұрыс  тәрбие 
бермеуден пайда болады. Осы аталып кӛрсетілген ауытқу девиантты мінез - құлық деп 
аталады. 
             Девиантты мінез - құлықта жеткіншек агрессивтілікпен кӛзге түседі. 
 Жеткіншек  тәртібі  агрессивті  күйде  болса    онда  ол  ―қиын‖балалар  қатарына 
жатады.      
 ―Қиын бала‖ дегеніміз кім?  
Осы  бір  сұрақ  кӛптеген  ата  -  ана  мен  педагогтарды,  жалпы  жұртшылықты  жиі 
толғандырады  және  бір  сӛзбен  жауап  бере  салу  жеткіліксіз,  ӛйткені  баланың  ―қиын‖ 
аталуы аз ғана уақыттың нәтижесі емес 
  ―Қиын бала‖, яғни тәрбиесі қиын бала - әлеуметтік назардан тыс қалған  
бала.  
             Мінез  -  құлқында  ауытқулары  бар  оқушылар  білім  деңгейі  тӛмен,  тәртібі 
нашар,сабақтан  кӛп  қалатын,  мұғалім  талабын  орындамайтын,  адамгершілік  деңгейі 
тӛмен,  құрбыларымен  тіл  табыса  алмайтын,  сынып  мәселелері  қызықтырмайтын,  ал 
кейде  психикалық  дамуы,  ойлау  қабілеті  кейін  қалған,  ашуланшақ  (әр  түрлі  жүйке 
ауруларына  шалдыққан  ,  тәрбиеге  әрең  кӛнетін)  жеткіншектерді  қиын  балалар 
қатарына жатқызуға болады. 
Мінез  -  құлқында  қиыншылығы  бар  девиантты  мінез-құлықтың  бұзылуының 
ішіне  
            -    гиперкинетикалық мінез-құлықтың бұзылуы 
            -    мүмкіндігі шектеулі отбасындағы мінездің бұзылуы  
            -    әлеуметтендірілмеген мінездің бұзылуы 
            -    әлеуметтенген мінез-құлықтың бұзылуы 
            -    делинквентті мінез-құлық 
            -    ерте кезден ішімділік қолдану, наркомания 
            -    девиациді сексуалды мінез-құлық 
            -    тұлғаның психогенді патологиялық құрылымы  
 Гиперкинетикалық  мінез  -  құлық,  ӛз  дегеніне  жете  алмау,  оқуда  табандылық 
кӛрсетпейтіндікпен,  бала  бір  тапсырманы  аяқтамай  екінші  тапсырмаға  тез  ӛтуімен 
кӛрініс береді. 
            Мүмкіндігі  шектеулі  отбасындағы  мінездің  бұзылуы,  бұл  әлеуметтік 
нормаға  қарсы  немесе  агрессивті  мінез  -  құлық    (қарсы  шығу,  дӛрекілік)  кӛрсетуі. 
Мұны  тек  үйде  ата  -  анасымен  қарым  -  қатынаста,  туысқан  бауырларына  кӛрсетеді. 
Кейде үйдегі заттарды ұрлау, заттарды қирату, бұзумен, яғни ,оларға қатыгездік істей, 
кейде үй ӛртеу.  
            Әлеуметтендірілмеген  мінездің  бұзылуы,  бұл  әлеуметтік  қоғамда 
қалыптасқан нормаларды бұзу, балаларға қатыгездік істеумен кӛзге түседі.  
         Әлеуметтенген  мінез  -  құлықтың  бұзылуы.  Мұның  айырмашылығы  
антиәлеуметтік тұрақтылық ( үрлау ,ӛтірік айту,сабақ кезінде қыдыру, үйден кетіп қалу, 
дӛрекілік  )  немесе  агрессивті  мінез  -  құлық  қарым-қатынасқа  тез  түсетін  балаларда 
кӛрінеді. Олар жиі әлеуметтік  нормаға  қарсы топтар құрамында болады, бірақ кейде 
делинквентті емес топтар құрамында  болады.Беделді  ересектермен  қарым - қатынасы 
нашар. 
            Аралас  мінез  -  құлық  кӛрсеткенімен,  олардың  басым  кӛпшілігі  ашу-
ызақылық,  депрессия  белгілері  кӛрінеді.  Кейде  үнемі  депрессияда  болады,  қатты 

102 
 
уайымда  болу,  қызығулылығының  жоғалуы,  ойын,тапсырмалардан  ләззат  алмау. 
Сонымен қатар, қорқақтық, ӛзін - ӛзі үнемі кінәлау. 
        Делинквентті  мінез  -  құлық  бұл  қылмысқа  жатқызуға,  соттауға  болмайтын 
бұзақылық.  Оларға  сабақ  кезінде  қыдыру,  әлеуметтік  норманы  бұзатын  топтармен 
қарым  -  қатынаста  болу,  ӛзінен  кішілерге,  әлсіздерге    күш  кӛрсету,  ақша  тартып  алу, 
велосипед, мотоциклдарды ұрлап айдап кету, үй заттарын ұрлау т.б. жатады. 
Жеткіншектердің девиантты мінез-құлықтарын түзетуге ұсыныстар 
             Дана халқымыз ―Аурудың алдын ал ‖ демекші кез-келген мәселенің пайда 
болмай тұрып жойған жӛн . Дегенмен,қиын оқушының ӛзі  бұзылған бала емес екенін 
ескеру керек. 
Сондықтан  тек  мәселені  анықтап,  талдап  қана  қоймай  жеткіншектерді  түзетуге 
ұсыныстарды  беруді  жӛн.  ―Қиын‖  бала  тәрбиесінде  мына  жәйттерды  ерекше    есте   
ұстаған жӛн . 
-  ―Қиын‖  жасӛспірімнің  жақсы  қасиеттерін  анықтап  арттыру,  мадақтау.             
Белсенділігін, талпыныс, ынтасын қолдау.  
-   Спорт,ӛнер,техника ,қоғамдық жұмыстарға қызықтыру,қатыстыру. 
-   Мұғалім педагог этиканы сақтай отырып ― қиын ‖ жеткіншекті қадағалау , ар-
намысына тимеу. 
-   Орынсыз жазаламау керек. 
Кездесулер ұйымдастыру. 1.Тегін кеңестер беру. 
   2.Дӛңгелек стол. 
 Қиын жеткіншекті  түзету барысында тӛзімді,сабыр салқынды болған жӛн.Қиын 
баланың саналы түсінгеніне сенім кӛрсетіп , әділетті болған абзал.Сонымен қатар,қиын 
баланың құр уағыз айтып ,мезі етіп , жанын жараламай , қателігін үнемі бетіне бастау 
керек.  
   Қиын  ӛтпелі  кезеңде  ата-ана  тарапынан  жеткіншекке  дұрыс  қарым-қатынас 
жасай  білу.Дұрыс  қарым  –қатынас  дегеніміз-дұрыс  сӛйлей  білу.  Яғни,  ―Мен  саған 
сенемін‖,  ―Мен  сені  жақсы  кӛремін‖,  ―Мен  әрқашан  сенімен  біргемін‖,―Сенің 
жетістігіңе мен сенемін ‖ т.б. 
            Жеткіншекке  қолдау  кӛрсетуде    ата-ана,  ӛз  іс-әрекет,  қарым-қатынас 
стильін  ӛзгертуіңіз  мүмкін.Жеткіншекке  қолдау  кӛрсету-оған  сену.Кӛптеген  ӛмірлік 
қиыншылықтарды бірге бастан кешу.Жеткіншек ӛз күшіне деген сенімділігі пайда болу 
үшін,ата-ана шыдамды, қайратты әрі сабырлы болу керек. 
Бұл қасиеттер: 
1.
 
Ӛткен сәтсіздіктерді ұмыту үшін 
2.
 
Кез-келген тапсырманы орындай алуына сенімділігін арттыру үшін 
3.
 
Барлығын жаңадан бастауға және ол жетістікке жететініне сену үшін 
4.
 
Ӛткен жетістіктерді  ұмытпауға және қателіктерді қайталамау үшін қажет 
          Сонымен қатар жеткіншекті қолдауда 

 
Ата-ана кӛп уақыт жеткіншекпен бірге ӛткізгені жӛн 

 
Жеткіншектің жақсы қасиеттеріне сүйену 

 
Күрделі тапсырмаларды жеңіл етіп түсіндіру 

 
Жеткіншекпен қарым-қатынасыңызда әзіл-қалжыңды  ендіру 

 
Жеткіншектің барынша мәселені ӛзі шешуге мүмкіндік беру 

 
Шектеулер мен жазалардан қашу 

 
Сәтсіздіктер мен қиындықтарда оптимизм кӛрсету 
          Бұл  жерде  ең  бастысы  ата-ана  ӛз  баласын  қандай  болса,солай  етіп 
қабылдау.Оның жақсы қасиеттер мен  кемшіліктерімен қоса.  
Демек,  жасӛспірімдердің  бойында  ауытқымалы  мінез-құлық  нышандарынан 
арылу  арқылы,  олардың  бойына  қоғамымызда  қабылданып,  орнығып  келе  жатқан 
рухани  жаңа  құндылық  бағдарларды  соның  ішінде,  әсіресе,  ең  алдымен, 
ұлтжандылықты,  азаматтылықты,  жоғарғы  моральдық  және  адамгершілік  қадір-

103 
 
қасиеттер  мен  мұраттарды,  ӛзге  ұлт  ӛкілдеріне  деген  құрмет  пен  сыйластықты, 
қоғамдық  тәртіп  ережелері  мен  құқықтық  нормалардың  талаптарын  мүмкіндігінше 
орындаушылықты 
қалыптастыруға 
болады. 
            Тәрбиесі ―қиын‖ жасӛспірімдерді тәрбиелеу – ділгірлігі мол факторлы құбылыс, 
оны  іс  жүзінде  асыруға  ата-анаға  кӛмектесу,  психологиялық  жағынан  бақылау 
педагогтер  мен  психологтерге,  заң  қызметкерлеріне  жүктеледі.  Ӛйткені,  ―қиын‖  бала 
тәрбиені ұйымдастыруға икемі жоқ отбасылардан шығады 
 
Әдебиеттер тізімі 
 
1. Қ.Р.Ата заңы .Алматы,1995.Толық тарауларымен 21.05.2007 ж. 
2.  Қ.Р.  Президенті  Н.Назарбаевтың  жыл  сайынғы  дәстүрлі  Қазақстан  халқына 
жолдауы ;  
3. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан-2030.Алматы.Білім.1998ж. 
4. Қ.Р Білім беру заңы 7.06.1999 ж. 
5. Қ.Р Білім туралы заңы ( толықтыру,ӛзгерту енгізілген) 15.08.2007 ж. 
6.  Гурко  Т.А.  Особенности  развития  личности  подростков  в  различных  типах 
семей // Социол.исслед. – М .№ 3. 1996 . С . 81 – 90 . 
 7.  Двойметный  И.А.,  Лелеков  В.А  Влияние  семьи  на  преступность 
несовершеннолетних // СОЦИС № 10 , Моссква . 1993 . С . 54 - 59  
8. Дементьева И .Ф Негативные факторы  воспитания детей  в неполной семье // 
Социс . М ., 2001 . № 11 С. 108 – 113 
9. Личко А.Е. Психопатии и акцентуация характера у подростков .М.,1982 
10. Иванова Л.Ю. Агрессивность,жестокость и отношения старшеклассников к их 
проявлениям. Сб: Проблемы личности ,профилактика отклонений в ее развитии,1993. 
11. Степанова В.Г Психология трудного школьника .М.,1998. 
12.  Учителям  и  родителям  о  психологии  подростка.  /  Под.ред  Г.Г  Аракелова 
.М,.1991 
13. Мир детства.Подросток . / Под.ред. А.Г Хриповой.М., 1989. 
14.  Карпухин  О.И.  Самооценка  молодежи  как  индикатор  ее  социокультурной 
идентификаций // Социол . исслед. ― Социс ‖ М. : 1998 №  12 С . 91 . 
15.  Корпилова  Т.В.  ,  Смирнов  С.Л.  ,    Григоренка  Е.Л  Факторы  социального 
неблагополучия    подростков  в  покозателях  методик  стандартизованного  интервью  и 
листов наблюдения // Вопросы  психологии  2001 .№ 1 С .107 – 122. 
16.  Курек  Н.С.  Эмоциональное  общение  матери  и  дочери  как  фактор  
формиравания аддиктивного поведения в подростковом  возросте  // Вопросы психол № 
2. 1997. С . 48 – 60 . 
17.  Курек  Н.С.  О  взаимосвязи  эмоциональной  экспресси  и  потреблении 
психоактивных веществ в диадах мать-дочь // Психол.журн. Т . 17,№ 1 . 1996. 
С 128 – 137 . 
 18. Мангутова И.Ю.Психосоциальные аспекты конфликтов в диаде ―мать-дочь‖В 
период  становления  секуальности  девочек-подростков  (  в  связи  с  задачами 
психопрофилактики) автореферат.Санкт-Петербург.2001  
 19. Москаленко В.Д., Милгрэм Г.Г  Факты употребления алкоголя // Вопр.наркол. 
1993. № 2 С.94-96. 
20.  Москаленко  В.Д.  Резенция  по  книгу  Б.Робинсона  ―Работа  с  детми  больных 
алкоголизмом ‖ // Вопр.наркол.1993  № 3 С.89-95 
21. Л.И. Божович. Личность и ее формирование в детском возросте . 
22. А.С.Славина. Трудные дети . Воронеж ,1998. 
23. 
И.М. 
Юсупов. 
Психология 
взаимопанимания. 
Казань, 
1991.                                                                
24. А.В.Панасюк. Адаптированный вариант методики Д.Векслера. М. 1 
 

104 
 
УДК 45.624/159.922.8 
Основные направления кризисной психологической помощи детям в 
условиях центра временной изоляции, адаптации  и  реабилитации  
несовершеннолетних 
 
Назмутдинов Р.А., Кулесова К.К., Досов М.А. 
Костанайский государственный педагогический 
институт,г.Костанай,Республика Казахстан 
 
Для  детей,  личность  и  поведение  которых  формировались  в  условиях 
отрицательного  микросоциального  влияния,  с  особой  остротой  встает  проблема 
социальной  дезадаптации,  которая  осложняется  с  возрастом,  затрудняет  все  акты 
вхождения  в  общение  и  деятельность,  приводит  к  накоплению  психоэмоционального 
напряжения,  которое  разряжается  в  негативных  поведенческих  реакциях.  Данный 
аспект  проблемы  рассматривается  такими  исследователями,  как  Фельдштейн  Д.И., 
Грибанова Д.В., Йовчук Н.М., Северный А.А., Фридман Л.М. [1; 2; 3; 4]. 
В  казахстанской  науке  различным  аспектам  проблемы  посвящены  работы 
Баженова В.Г., Илешевой Р.Г., Трифонова В.В.и др.  [5; 6; 7; 8]. 
 В Республике Казахстан разработана комплексная программа по политике в деле 
воспитания детей, подростков и молодежи, которая осуществляется через систему мер 
правового,  социального  и  психолого-педагогического  обеспечения  на  основе 
положений Конституции Республики Казахстан, Декларации прав человека, Конвенции 
о правах ребенка и закона «Об образовании». 
В  целях  обеспечения  успешности  работы  Центра  необходимо  учитывать 
индивидуальные,  возрастные  и  половозрастные  особенности  личностного  развития 
воспитанников  и  их  поведения.  С  этой  целью  было  предпринято  комплексное 
экспериментальное  исследование  особенностей  проявления  личностных  свойств 
воспитанников в  фрустрирующих ситуациях). 
В  результате  комплексного  исследования  были  определены  общие  возрастные 
закономерности развития личности подростков ЦВИАРН, к которым можно отнести: 
-
 
устойчивость негативизма как одного из основных свойств личности подростка; 
-
 
доминирование типов экстравертов и амбавертов среди подростков, что связано 
с объективацией ведущего вида деятельности; 
-
 
выраженность 
комплекса 
неполноценности, 
что 
также 
свойственно 
подростковому  возрасту  в  связи  с  развитием  рефлексии  и  критичного 
отношения к себе. 
Наряду  с  общими  возрастными  закономерностями  были  выявлены  особенности 
личности подростков-воспитанников Центра: 
-
 
тенденция выражать агрессивность открытыми способами в виде физической и 
вербальной 
агрессивности; 
слабая 
выраженность 
косвенных 
форм 
агрессивности; 
-
 
снижение  показателей  негативизма  к  старшему  подростковому  возрасту,  что 
связано  с  воздействием  коррекционно-воспитательного  процесса  и  влиянием 
формирующегося  положительного  отношения  к  взрослым,  возникновением 
доверия к ним; 
-
 
наличие  половозрастных  особенностей  в  проявлении  агрессивности,  а  именно 
устойчивость  выраженности  физической  агрессивности  у  делинквентных 
девочек; 
-
 
значительная  выраженность  нейротизма  и  психротизма  как  показателей 
нарушения адаптивных способностей и риска социальной дезадаптации; 
-
 
высокий  уровень  проявления  комплекса  неполноценности.  В  результате 
экспериментального  исследования  были  установлены  общие  возрастные 

105 
 
особенности  и  своеобразие  межличностных  отношений  у  делинквентных 
подростков.  
-
 
Специфическими  особенностями  межличностных  отношений  подростков 
Центра являются: 
- малое количество взаимных выборов; 
- 
преобладание  импунитивных  реакций  по  направлению  реакции  во 
фрустрирующих  ситуациях  и  самозащитных  (по  типу)  экстрапунитивных  реакций 
самооправдательной позицией. 
В  целом,  психологическое  сопровождение    таких  детей  требует  большей 
профессиональной и социальной активности специалиста, включающей: эффективную 
саморегуляцию,  организаторские  способности,  умение  быстро  и  конструктивно 
разрешать  конфликты,  инициативность  в  общении,  поддержание  здорового  образа 
жизни, способность к обучению и развитию. 
Стратегия психологического вмешательства состоит в поэтапном ослаблении или 
устранении деструктивных форм поведения, играющих псевдокомпенсаторную роль и 
препятствующих развитию личности и ее социальной адаптации. 
Более  частными  и  конкретными  задачами  психологического  воздействия  на 
отклоняющееся поведение личности могут выступать: 
•
 
устранение дефицита в поведенческих репертуарах; 
•
 
усиление адаптивного поведения; 
•
 
ослабление или устранение неадекватного поведения; 
•
 
устранение изнурительных реакций тревоги; 
•
 
развитие способности расслабляться; 
•
 
развитие способности самоутверждаться; 
•
 
развитие эффективных социальных навыков; 
•
 
достижение адекватного сексуального функционирования; 
•
 
развитие способности к целеполаганию и планированию своего будущего. 
Психологическую  интервенцию  можно  осуществлять  в  виде  консультирования, 
педагогической  коррекции,  тренингов,  психотерапии,  в  форме  индивидуальной, 
семейной  или  групповой  работы.  Во  всех  случаях,  независимо  от  формы  и  условий, 
должны  соблюдаться  основные  принципы  поведенческой  коррекции  —  наиболее 
общие требования к деятельности специалиста. Ведущими правилами психологической 
работы  являются  принципы  объективности,  поведенческой  оценки,  системности  и 
сотрудничества.  При  этом  должны  также  соблюдаться  общие  принципы  оказания 
психологической помощи, рассмотренные ранее. 
На  основе  проведенного  исследования  можно  выделить  следующие  этапы 
работы : 
1.
 
Установление доверительного контакта и партнерских отношений.  
2.
 
 Проведение  поведенческого  анализа  с  целью  проведения  полной  оценки 
особенностей  поведения и поддерживающих факторов. 
3.
 
Определение стратегии работы:  формулировка ведущих целей и адекватных 
форм психологической помощи. 
4.
 
Создание поддерживающей социальной среды. 
5.
 
Проведение    коррекции  конкретной  формы    поведения  до  достижения  уровня 
ремиссии и удовлетворительной социально-психологической адаптации. 
6.
 
  Выявление  и  компенсация  дефицитов  в  личностных  подструктурах  через  
развитие личностных ресурсов ребенка.  
7.
 
Главной  целью  работы  центра  должна  быть  социальная  реабилитация 
воспитанников,  которая  представляет  собой  комплексную,  многоуровневую, 
поэтапную динамическую  систему взаимосвязанных действий. Главными проблемами 
социализации  подростков-воспитанников  являются  те  психологические  трудности, 
связанные  с  проживанием  в  замкнутом,  изолированном  обществе,  с  неумением 

106 
 
интегрироваться  в  социум,  создавать  нормальные  контакты  с  людьми.  Основными 
направлениями  работы  центра  являются:  оказание  психологической  помощи, 
социально-трудовая  адаптация,  содействие  полноценному  психическому  развитию 
личности,  предупреждение  возможных  личных  и  межличностных  проблем  и 
социально-психологических  конфликтов,  защита  законных  прав  и  интересов 
несовершеннолетних.  Важнейшей  социально-педагогической  задачей  является 
предоставление  ребенку  новой  среды  обитания,  новых  впечатлений;  снятие  остроты 
психического  напряжения;  восстановление  психического  здоровья;  помощь  в 
адаптации  к  новым  условиям  жизни;  формирование  основных  социальных  функций; 
восполнение недостающего социального опыта. 
В целях успешной социализации необходимо решить 3 проблемы: 
-
 
развитие личности и межличностных отношений; 
-
 
подготовка к самостоятельной жизни; 
-
 
профессиональная подготовка. 
Создание  микросоциума,  способного  понять  и  принять  проблемного  ребенка  не 
может  быть  осуществлено  без  специальной  организационной  помощи  и  поддержки. 
Таким  социумом  может  стать  специализированное  учреждение,  все  усилия  которого 
будут объединены вокруг единой цели - реабилитации дезадаптированных подростков. 
Таким  учреждением  стал  Костанайский  ЦВИАРН.  Работа  с  подростками 
включает  комплексную  диагностику  проблем  ребенка  в  динамике  развития, 
составление  индивидуальной  программы  коррекции  отрицательных  личностных 
свойств  и  поведения  подростков  и  восстановления  пробелов  в  знаниях.  В  основе 
работы  -  коррекция  психических  функций  и  эмоционально-личностной  сферы, 
формирование  самосознания,  навыков  адекватного  общения  со  сверстниками  и 
взрослыми.  Учитывая  состав  воспитанников,  одним  из  направлений  работы  является 
приобщение  к  нравственным  ценностям,  культурным  традициям  народа  (принятие 
традиционных  этнических  норм  поведения),  выработка  устойчивого  отрицательного 
отношения  к  асоциальным  формам  поведения  алкоголизму,  наркомании,  воровству, 
бродяжничеству,  проституции  и  т.п.  Задачей  коллектива  является  оказание  помощи  в 
поиске  психосоциальной  и  национальной  идентичности,  предоставление  как  можно 
большего  количества  вариантов  положительного  социально  одобряемого  поведения  в 
качестве примеров для подражания. 
Весь  учебно-воспитательный  процесс  должен  быть  построен  в  форме 
комплексной системы реабилитации подростков с отклоняющимся поведением. 
На основе анализа опыта реабилитационных учреждений и анализа методической 
литературы 
сформулированы 
принципы 
реализации 
комплексной 
системы 
реабилитации: 
-
 
комплексный подход; 
-
 
непрерывность процесса реабилитации; 
-
 
принцип сотрудничества; 
-
 
опора на сохранные стороны личности и развитие потенциальных возможностей 
подростков; 
-
 
принцип безопасности, защиты здоровья, прав, человеческого достоинства; 
-
 
принцип «Не навреди»; 
-
 
рефлексивно-аналитический подход к процессу и результату; 
-
 
учет индивидуально-типологических особенностей воспитанников; 
-
 
учет возрастных особенностей подростков; 
-
 
принцип  непрерывного  психологического  сопровождения  всех  сторон  жизни 
детей. 
Комплексный  подход  предполагает  согласованное  воздействие  «команды» 
специалистов  разного  профиля,  включенных  в  единую  организационную  модель  и 

107 
 
владеющих единой системой методов психологов, учителей, воспитателей, социальных 
педагогов, представителей правоохранительных органов и других специалистов. 
Таким  образом,  системный  характер  нарушения  поведения  предусматривает 
реализацию комплексной программы реабилитации воспитанников ЦВИАРН. 
 
Список литературы 
1.Грибанова  Г.В.  Некоторые  психологические  механизмы  социальной 
дезадаптации подростков при семейном алкоголизме // Дефектология. - 1990. - № 5. - С. 
15-28. 
2.Некоторые  психологические  механизмы  социальной  дезадаптации  подростков 
при  семейном  алкоголизме  //  Клинико-генетическое  и  психолого-педагогическое 
изучение и коррекция аномалий психического развития у детей. – М.: Мир, 2005. – С. 
54-72. 
3.Йовчук Н.М., Северный А.А. Депрессия у детей и подростков. – М.: Луч, 1999. 

жүктеу/скачать 1,44 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: