ӘОЖ 323:94 (574)  Асылбек М-А.Х.  Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институты, Алматы қ

13 
 
Қазақстанның  экономикалық  артта  қалуы,  яғни  кӛшпелі  және  жартылай 
кӛшпелі  шаруашылық,  артта  қалған  егін  шаруашылығы,  ӛндіріс,  кӛлік,  сауда 
салаларының  кем  дамуы,    халқы  50  мыңнан  асатын  тҧрғыны  бар  қалалардың 
жоқтығы  және  т.б.  Дегенмен,  темір  жолдар  салынды,  тау-кен  ӛнеркәсібі, 
қалаларда кішігірім тамақ және жеңіл кәсіпорындар пайда болды. 
Бҧл  жағдай  ӛз  кезегінде  Қазақстанның  мәдени  арта  қалушылығына  да 
әсерін тигізді. 1897 ж. санақ мәліметтеріне жҥгінсек, Орта Азия мен Қазақстан 
халқының сауаттылық деңгейі тек 6%-ды (еркектерде – 10%, әйелдерде – 3%) 
ал мҧсылман халқында – 6,7%. Қазақтар арасында бҧл кӛрсеткіш одан да тӛмен 
–  2,7%-ды  болды,  оның  ішінде  Орал  облысында  –  4,9%,  Ақмола  –  3,4%, 
Торғай– 3,2%,  Семей– 2,9%, Жетісу– 1,8%, Сырдария – 1,3%-ды қҧрады [1]. 
Қазақстандағы әлеуметтік қатынастарда қазақ шаруалары, қоныс аударған 
шаруалар  мен  казактар  басым  болды.    Қазақтардың  басым  кӛпшілігі  мал 
шаруашылығының  артта  қалған  тҥрлерімен  айналысты  олар  бай,  орта  және 
кедей  жарлы  –  батрактарға  жіктелген-ді.  1917  ж.  Қазан  революциясына  дейін 
қалыптасып ҥлгермеген ҧлттық буржуазия әлжуаз және жалтақ әлеуметтік кҥш 
болды,  оның  ӛкілдері    негізінен  отаршылдық  әкімшілікте  қызметтегі 
шенеуніктер,  мҧғалімдер  және  т.б.  болды.  Капиталистік  қатынастардың  ене 
бастауы нәтижесінде жҧмысшы кадрлар қалыптаса бастады, олардың саны 100 
мыңға жуық болды, бірақ ҧлттық жҧмысшы кадрлары аз болды, олар негізінен 
тау-кен кәсіпорындары мен темір жолда істеді. 
Белгілі ғалым П.Г. Галузоның пайымдауынша, Ресейдің отары  – Қазақстан 
капитализмнің ӛзінен емес, оның аймақтарда әлсіз, нашар дамымауынан зардап 
шекті,  ол  патшалық  Ресейдің  тауар  ӛткізу  рыногі  және  метрополияның 
ӛнеркәсібі  дамыған  орталықтарының  шикізат  кӛздеріне  айналды.  Осыдан 
ҧлттық,  саяси  және  әлеуметтік  езгіге  қарсы  азат  ету  кҥресінің  әлсіздігі 
туындады. Мҧнын бәрі қазақ халқының саяси артта қалуына, ӛз қҧқықтары мен 
ҧлт-азаттық  кҥресте,  әлеуметтік-экономикалық  және  саяси  прогресс  ҥшін 
кҥресте еңжарлық танытуына алып келді. Ал қазақ таптары, әлеуметтік топтары 
мен  қабаттары  1905  ж.  дейін  саяси  партиялар,  қоғамдық  қозғалыстар, 
кәсіподақтар және т.б. қҧра алмады. 
2.  Қазақстандағы  ҧлттық  интеллигенциясының  қалыптасуы  осындай 
жағдайда  жҥрді,  оның  әлеуметтік  қҧрамы  мен  саяси  кӛзқарастары  біркелкі 
болмады.  Бҧл  проблема  бҥгінгі  «Алаш»  қозғалысының  95  жылдығына 
байланысты  ӛзекті  болып  тҧр,    сол  себептен  біз  осы  «Алаш»  қозғалысы 
басшыларының,  ең  бастысы  Әлихан  Бӛкейханның  саяси  кӛзқарастарына 
байланысты  ӛз  пікірлерімізді  білдіргіміз  келіп  отыр.    Ӛйткені,    «Алаш» 
тарихының  кӛптеген  басты  мәселелері  Мәскеудегі  Д.А.  Аманжолова,  біздің 
жерлестеріміз  марқҧм  академик,  т.ғ.д.,  профессор  К.Н.  Нҥрпейіс,  т.ғ.д., 
профессор  М.  Қойгелдиев  және  олардың  шәкірттері  мен  ізбасарларының 
арқасында  кең  тҥрде  баяндалып  жҥр  [2].  «Алаш»  басшыларының  саяси 
кӛзқарастары бҧрындары да қарастырылғанымен, менің ойымша, әлі де толық, 
жеке зерттеуді талап етеді.    

14 
 
Осыған  байланысты  «Алаш»  қозғалысының  кӛрнекті  зерттеушісі  Мәмбет 
Қойгелдиев ХХ ғ. басындағы ҧлттық-демократиялық интеллигенцияның тарихи 
кӛзқарасының  қалыптасуына  ерекше  назар  аударғанын  айтқан  жӛн.  Мысалы: 
«олар  ӛткен  тарихты  қызықтаудан,  оны  әсірелеуден  алыс,  керісінше  оған 
шындық  тҧрғыдан  дәл  баға  беруге  тырысты»,  –  деп  жазды.  Қисыны  келгенде 
айта кетейік: біздің жас тарихшыларға осы жетпейді, кӛбінесе олар бір жақты, 
әсірелеп,  не  «әшкерелеп»,  объективті  кӛзқарастан  алыс  кетіп  қалады. 
Сондықтан  М.  Қойгелдиев:  «Қазақ  тарихын  терең  білген,  оған  байланысты  ӛз 
пікірі,  бағасы  болған  Ә.  Бӛкейхан  ҧлттық  мешеуліктің  тҥп  тамырын  халықты 
билеушілердің  надандығы  мен  ел  бірлігінің  жоқтығынан  кӛрді»,  –  деді.  
Ә. Бӛкейхан: «Бҧрынғы хан болсын, би болсын, әділдіктен жырақ болған, дәл 
осы  кҥнгі  атқа  мінген  ӛздеріңдей»,  –  деп,  қазақ  қоғамындағы  әлеуметтік 
жіктелістің барын да, әлеуметтік әділеттіліктің жоғын да басып кӛрсеткен [3].  
3.  Қазақстан  ҧлттық  интеллигенциясы  топтары  ӛкілдерінің  саяси  кӛзқарас-
тары  мен  қызметтерін  зерттегенде,  тарих  пен  мәдениеттің  жалпы  адамзаттық 
ҥдерістеріне  талдау  жасауда,  тиімді  қолданылуы  мҥмкін  ӛркениеттік 
методологиялық  принциптерге  ғана  емес,  сондай-ақ,  әлем  сияқты  кӛне,  бірақ 
әркезде  жаңа,  таптық,  партиялық  принципке  де  сҥйену  қажет,  деп  ойлаймыз.  
Ӛйткені  белгілі  бір  саяси  партияның  немесе  қоғамдық,  ҧлттық  және  басқа  да 
қозғалыстардың, белгілі бір саяси, мемлекеттік, болмаса қоғамдық қайраткердің 
кімдердің  әлеуметтік-экономикалық,  саяси  және  ҧлттық  мҥдделерін  білдіріп, 
қорғағанын  анықтау  ӛте  маңызды.    Бірақ,  бҧл  жерде  объективтілікті  сақтап, 
тҧлға  ретінде оларды бір-біріне қарсы қоймай, керісінше олардың ортақ тарихи 
даму  жолындағы  еңбегін,  ал  біздің  проблемамызға  талдау  жасауда, 
әрқайсысының  қазақ  халқының  әлеуметтік,  саяси  және  мәдени-экономикалық 
прогресіне қосқан ҥлестерін ашу қажет. 
4.  Жоғарыда  атап  ӛткендей,  ХХ  ғасырдың  басында  Қазақстанның  ҧлттық 
интеллигенциясы  біртекті  болмады,  біздің  пікірімізше,  ол  ӛзінің  саяси 
бағыттары  мен  әлеуметтік  негіздері  бойынша  ҥш  топқа  бӛлінді: 
демократиялық–  Алаш  қозғалысының  белгілі  зерттеушісі  –  т.ғ.д.,  профессор 
Д.А.  Аманжолова  бҧл  топты  либералдық-демократиялық  деп  анықтайды  [4].  
Бҧл пікірге де қосылуға болады – оның ӛкілдері Санкт-Петербург, Мәскеу және 
Ресейдің  басқа  да  орталықтарында  жоғары  білім  алған,  кӛпшілігінде 
отаршылық әкімшілікте қызмет еткен және дәрігер, мҧғалім, адвокат және т.б. 
ретінде  жҧмыс  істеген,  сҧлтан,  би,  бай  және  ауқатты  қазақ  шаруалары 
отбасыларынан  шыққандар  болды.    Ресей  демократиялық  идеалдары  және 
Батыс  еуропалық  прогрессивті  ойларының  ықпалымен  тәрбиеленген,  басқа 
топтарға  қарағанда,  саны  жағынан  кӛп  және  жақсы  ҧйымдасқан  бҧл  топ 
«Алаш» партиясының негізін қҧрады.  Бҧл топты Ә. Бӛкейхан «Батысшылдар» 
деп атайды. 
Ҧлттық интеллигенцияның демократиялық тобының танылған кӛсемі сӛзсіз 
ірі ғалым (экономист, орман маманы), қазақ ӛмірі, тҧрмысының, мәдениеті мен 
тарихының  білгірі,  тӛре  –  Шыңғыс  нәсілінен  тарайтын  Бӛкей  ханның  ҧрпағы 

15 
 
болып табылады, ол Санкт-Петербургте білім алған – сол жерде Императорлық 
Орман  институтын  1894  ж.  бітірген  [5].  Одан  бӛлек  ҧлттық-демократиялық 
зиялылар  қауымы  ақын,  жазушы  А.  Байтҧрсынов,  жол  қатынастары  инженері 
М.  Тынышпаев,  заңгерлер  –  М.  Шоқай  мен  Ж.  Ақпаев,  ақын  М.  Дулатов, 
дәрігер Х. Досмҧхамедов және басқаларынан тҧрды. 
Ҧлттық  интеллигенцияның  екінші  тобы  Тҥркияны  бағыт  еткен  мҧсылман-
дық қозғалыс ӛкілдерінен тҧрды, осы ҥшін оларды Ә. Бӛкейханов түркіфилдер 
деп атады [6]. Бҧл топқа тек молдалар, имам, қожалар ғана емес, демократия-
лық  бостандық  ҥшін,  бірінші  кезекте  ар  бостандығы  және  патшалық  Ресейдің 
отарлық  езгісіне,  оның  қазақтарды  орыстандыру  мен  кҥштеп  шоқындыру 
саясатына  қарсы  кҥрескен  ҧлттық  интеллигенция  ӛкілдері  де  кірді.  1897  ж. 
халық  санағы  мәліметі  бойынша,  христиандықты  (православие)  қабылдаған 
қазақтардың саны барлығы 660, ал 1911 ж. – 2659 адамды қҧраған [7]. 
Аталған екі топ та Ресей империясының отарлық саясатына қарсы кҥресте, 
демократиялық  бостандық,  қазақтарды  ҧлттық  езгіден  азат  ету  ҥшін  кҥресте 
тығыз  байланыста  болды.  Бҧл  топтар  1917  ж.  Ақпан  тӛңкерісінен  соң  ерекше 
белсенділік танытты. 
ХХ  ғ.  басында  ҧлттық  интеллигенция  арасында  осы  екі  топтың  (ҥшіншісі 
туралы  тӛменде  айтамыз)  болғандығы  Алаш  лидері  Әлихан  Бӛкейханның  да, 
сонымен  қатар  белгілі  тарихшылар  мен  сол  жылдардағы  саяси  оқиғалардың 
белсенді  қатысушыларының,  большевиктер  С.  Асфендияров  пен  Т.  Рысқҧлов-
тың сӛздерімен де расталады. 
Осы кезеңде (ХІХ ғ. аяғы – ХХ ғ. басы) қазақ ҧлт-азаттық қозғалысы, соның 
ішінде қазақ ҧлттық интеллигенциясының қызметі ӛзінше ҥлкен саяси бағытқа 
айнала  бастады.  Мҧның  ҥстіне,  Ә.  Бӛкейханның  пікірінше,  қазақ  зиялы 
қауымының ортасында саяси  кӛзқарастар  біртекті  болмаған.  Бір  жағынан, бҧл 
«еуропалық мәдениетке сенетін, бақытқа жетуді Батыс мәдениетінің жемістерін 
жҥзеге  асырудан  кӛретін  және  діни  мәселелерді  басты  емес  дей  санайтын 
интеллигенция  болып  табылды...  Екінші  жағынан,  шығыстық  ортодоксия  мен 
ҧлттық-діни  ерекшелік  рухында  айқындықта  тәрбиеленген  интеллигенция  да 
жарыққа  шықты».  Орыс  зиялы  қауымымен  салыстыра  отырып,  Ә.  Бӛкейхан 
бірінші  бағытты  «Батыстықтар»  деп,  екіншісін  «Тҥркіфилдер  мен  пан-
исламизмді  жақтаушылар»  деп  атады.  Қазақ  қоғамындағы  тҥркіфилдік  кӛңіл-
кҥйлердің  басым  ықпалын  ол  қазақтардың  патша  ӛкіметі  отарлық  саясатына 
теріс  қарауының  салдары,  соның  нәтижесінде  Батыс  білімі  мен  мәдениетіне 
деген  кҥдігі  мен  бҧқарасының  саяси  мәселелерге  деген  енжарлығынан,  –  деп 
тҥсінді.  
Әлихан Бӛкейханның пікірінше, жақын уақытта қазақ интеллигенциясында 
екі  негізгі  саяси  бағытты  ҧстанған  саяси  партиялар  пайда  болады.  Оның  бірі, 
мҧсылман-татар  партиясы,  екіншісі  –  оппозициялық  орыс  партиялары,  оның 
ішінде халық бостандығы (кадеттер) партиясы [8]. 
Қазақ  интеллигенциясының  ҧлт-азаттық  қозғалыстардағы  рӛлін,  оның 
қалыптасуы  мен  Қазан  революциясына  дейінгі  және  онан  кейінгі  іс-әрекетін 

16 
 
анықтаудың  бҥгінгі  таңда  ӛзектілігі  артып  отырғаны  сӛзсіз.  Қазақстан  тарих 
ғылымында  кӛпке  дейін  мына  тӛмендегі  пікір  ҥстем  болды:  Қазан 
революциясына  дейін  ҧлттық  интеллигенцияның  саны  жағынан  аз  болды,  ол 
«орыс  патшалығы  мен  жергілікті  жартылай-феодалдардың  қазақ  еңбекшілерін 
езуіне кӛмектесті... басым кӛпшілігінде халықтың қалың бҧқарасына жат және 
жау еді», ҧлттық интеллигенцияның қалыптасуының басталуы мен даму ҥрдісі 
ХХ ғ. басындағы революциялық оқиғалар кезінде болған-ды [9]. 
Алайда, бҧл кӛзқарас жалғыз емес еді, әсіресе Қазақстан тарих ғылымының 
алғашқы  қалыптасу  кезеңдерінде  әртҥрлі  кӛзқарастар  пайда  бола  бастады. 
Мәселен,  әйгілі  мемлекет  қайраткері  және  ғалым  Т.  Рысқҧлов:  ҧлттық 
интеллигенцияның ӛкілдері «Қазақстанды патша ӛкіметі басқарған кезде пайда 
болып,  орыс  және  мҧсылман  мәдениеттері  оң  ықпалымен  қалыптасты»,  –  деп 
баса  айтты.  Ол  Ш.  Уәлиханов  пен  Ы.  Алтынсаринды  ерекше  атап  кӛрсетті. 
Кӛрнекті  қазақ  тарихшы-ғалымы  С.  Асфендияровтың  еңбектерінде  ҧлттық 
интеллигенцияның  қалыптасуының  басталуы  ХІХ  ғ.  деп  кӛрсетіледі  [10].  
С.  Асфендияров  ӛзінің  еңбегінде  саяси  кӛзқарасы  бойынша  қазақ 
интеллигенциясы  бір  лагерге  жатпады.  Оның  бір  бӛлігі,  негізінен  мҧғалімдер, 
кӛпшілікпен  байланысты  болған  жәдидтік  және  пантҥрік  қозғалысына 
қосылды. Келесі бӛлігі, зиялылардың беткі қаймағы, орыс мектебін бітіргендер, 
орыс  буржуазиясы  мен  орыс  буржуазиясының  интеллигенциясына  бетбҧрды 
[11].  С.  Асфендияров  қазақ  интеллигенциясының  ХІХ  ғасырдың  соңымен  ХХ 
ғасырдың  басында  прогрессивті  рӛлін  мойындаған  еді.  Дегенмен,  бҧл 
интеллигенцияның бойына тән ерекшелігі ретінде, оның саяси әлсіздігін, қалың 
бҧқарадан 
алыстығын, 
байланысы 
жоқтығын 
атап 
кӛрсетті, 
бҧл 
интеллигенцияның ҧстанымын ҧлттық-реформашыл, – деп бағалады. 
Ҥшінші,  әлсіз,  әрі  аз  ҧлттық  зиялылар  тобын,  кӛбінесе  қазақ  кедей 
шаруаларынан шыққандар қҧрады және олар социалистік бағыттағы кӛзқараста 
болды.  Бҧл  топтың  ӛкілдеріне:  Әліби  Жангелдин,  Тҧрар  Рысқҧлов,  Кӛлбай 
Тӛгісов, Сәкен Сейфуллин және тағы басқалар жатты, 1917 ж. ақпаннан кейін 
ӛздерінің ҧйымдарын, баспа органдарын және т.б. қҧра бастады. Бҧл топ 1917 
ж.  Қазаннан  кейін  Орталықтан,  Кеңес  ҥкіметінің,  оның  әскерлерінің 
қолдауымен «Алаш» қозғалысына қарсы кҥресті кҥшейтті, сонымен қатар, бҧл 
топты Ташкент, Орынбор, Омбы және Қазақстанға жақын орналасқан басқа ірі 
қалаларда  орнаған  жергілікті  кеңестері  мен  әскери  кҥштері  де  батыл  қолдады 
[12].  
5.  Ҧлт-азаттық  қозғалыстың  басшысы  демократиялық  зиялыларының 
кӛсемі,  «Алаш»  партиясы  шиеленіскен  саяси  жағдайда  жетекшісі  –  Әлихан 
Бӛкейханның  саяси  кӛзқарастары  осындай  ортамен  шиеленіскен  жағдайда 
қалыптасып,  ӛзгеріп,  дамып  отырды.  Біз  Ә.  Бӛкейханның  саяси  кӛзқарастары 
ішінен  анағҧрлым  ірі  мәселелерге  қысқаша  талдау  жасаумен  шектелеміз,  атап 
айтқанда:  қазақ  халқының  ӛзін-ӛзі  билеуі,  яғни  саяси  билік  туралы  (қазақ 
халқын басқару); аграрлық мәселе туралы; шіркеудің мемлекеттен бӛлінуі және 
т.б. Біз бҧл жерде Ә. Бӛкейханның массондық қозғалысқа мҥше болуы туралы 

17 
 
мәселені  әдейі  аттап  ӛтеміз,  бірақ  осы  мәселемен  арнайы  айналысқан 
ғалымдардың  оның  бҧл  қозғалысқа  қатысқаны  жӛнінде  біраз  дәйекті 
мәліметтері бар екенін де жоққа шығармаймыз [13]. 
6. Ә. Бӛкейханның саяси кӛзқарастары қазақ халқының ҧлттық мҥдделеріне, 
Ресей  мен  оның  отары  –  Қазақстандағы  саяси  жағдайдың  ӛзгеруіне 
байланысты,  ресейлік  саяси  ӛлшемдермен  қарағанда,  біршама  эволюцияға 
ҧшырағанын  айрықша  атап  ӛту  қажет,  оның  ӛз  сеніміне  берік  марксшіл  – 
социал-демократтан  (1905  ж.  дейін)  конституциялық-демократиялық  партия 
арқылы  (1905  ж.  бастап  1917  ж.  дейін)  социал-революциялық  (эсерлік) 
ҧстанымдарға дейін жҥріп ӛтуін айқын кӛреміз. Осы орайда В.И. Лениннің «24 
сағат ішінде кез келген арнайы мәселе бойынша ҥгіт тәсілін ӛзгертуге болады..., 
ал 24 сағатта ғана емес, 24 айда болса да ӛз кӛзқарастарын... тек ешқандай да 
тірегі жоқ адамдар ғана ӛзгерте алады»,  –  деген сӛздерін еске тҥсіру орынды 
[14].  Санкт-Петербургте  оқыған  жылдары  (1894-1898)  жас  Ә.  Бӛкейхан 
студенттік  қозғалысқа  белсенді  қатысып,  «Казахи  о  русских  до  1917  года» 
кітапта  жазылғандай,  «радикалды  революционер  және  социалист»,  –  болып 
табылды  [15].  Кадеттік  «Наша  жизнь»  газеті  1906  ж.  Ә.  Бӛкейханның 
Мемлекеттік  Дума  мҥшелігіне  ӛтуінен  соң,  ол  туралы:  «Орман  институтының 
студенті кезінде ол әрқашанда әсіре солшылдарға қосылатын» және «марксизм 
туралы таластардың қызған шақтарында экономикалық материализм тезистерін 
ӛте  табанды  тҥрде  қорғайтын»,  –  деп  жазды  [16].  Астаналық  орталарда  ол 
марксизм теориясының тамаша білгірі ретінде танылды. Бҧл жӛнінде Ә. Бӛкей-
ханның  Омбы  қаласында  халықшылдардың,  эсерлердің  және  марксистердің 
қатысуымен шыққан «Степной край» газетінің редакциясында жҧмыс істеуі де 
куәлік  етеді.  Ә.  Бӛкейхан  газетте  «марксистік  бағытты  ҧстанды  және  сӛзсіз 
оның  жарқын,  тіпті  бірден-бір,  жарқын  дем  берушісі  болды»,  –  деп  жазды  
С.П. Швецов [17]. 
1905-1907 жж. революция қарсаңында Ә. Бӛкейхан бҧрынғы кӛзқарастарын 
қайта  сараптап,  жаңа  бағытқа  кӛшті.  Табанды  марксист,  Ресейдің  байтақ 
далаларында  социализм  қҧру  ойына  шын  берілгенімен,  бҧл  саяси  бағыттың 
қазақтар  ҥшін  утопия  –  қиял  екеніне  кӛзі  жетті.  Ӛз  халқының  ӛткен  тарихын, 
мәдениетін,  тҧрмысын,  саяси,  әлеуметтік-экономикалық  қҧрылысын  зерделей 
келіп,  ол  «социализмді  жеке  бір  алынған  елде  қҧру»  жалпы  мҥмкін,  бірақ  тек 
қазақ  даласында  емес»,  –  деген  шешімге  келеді.  «Киргизы»  еңбегінде  ол: 
«қазақтардың  шаруашылық  ӛмірі  қазіргі  тҧрақ  орнын  ҥнемі  ауыстырып,  ӛз 
малдарымен тебіндік пен суат іздеу ҥшін ӛзгертіп отыратын жартылай жабайы 
кӛшпелінің  жҧпыны  экономикасының  қарапайым  тҥріне  сыймайды.  Бҧрынғы 
таза бақташылық шаруашылық бірте-бірте аралас егіншілік-бақташылық тҥріне 
орын  беруде»,  –  деп  жазды.  Ә.  Бӛкейхан  қазақ  халқы  біртіндеп  аралас 
малшылық-егіншілік  шаруашылық  тҥріне  ӛтетінін  болжады.  Бҧл  жағдайда, 
отырықшылыққа  ӛту,  оның  пікірінше,  «егіншіліктің  дамуы  ҥшін  қолайлы 
табиғи-тарихи  жағдайлары  мен  экономикалық  конъюнктурасы»  бар  жерлерде 
анағҧрлым тез орын алады, және, сәйкесінше, «топырағы нашар, жауын-шашын 

18 
 
тапшы және рынок орталықтарынан алыс, егіншіліктің едәуір дәрежеде дамуы 
мҥмкін емес» жерлерде, отырықшылыққа ӛту орын ала алмайды, – деп санады. 
Осы  және  басқа  да  маңызды  факторларды  (дәстҥрлі  ӛмір  салты,  мәдениет 
деңгейі  және  т.б.)  ескере  отырып,  ол  қазақтар  капитализмнің  осы  кезеңін 
интенсивсіз,  сырттан  кҥштеп  араласусыз,  табиғи,  эволюция  жолымен  ӛтуі 
керек,  олай  болмаса,  бҧл  қазақтар  ҥшін  қасіретті  болуы  мҥмкін,  –  деген 
шешімге  келеді.  Ағылшын  ғалымдарының  пікірінше,  осы  себепті  ол  «қызу 
және  сӛзсіз ҧлтшыл»  болып қала отырып,  «оңшыл опортунистерге  келді  және 
тіпті  орыс  конституциялық  демократтарға  қосылды»  [18].  Ә.  Бӛкейханның 
оңшыл  опортунистерге  ӛтуі  туралы  қосымша  мәліметтер  жоқ.  Оның  орыс 
кадеттеріне  ӛтуіне  байланысты  айтсақ,  ол  ӛздері  пайда  болған  алғашқы 
кҥндерден  бастап,  Ресейдің  ықпалды  саяси  ҧйымына  айналған  орыс 
конституциялық демократтарына тек қосылып қана қойған жоқ, оның аз санды 
қоғамдық  қайраткерлерінің  бірі  болды,  ресейлік  тҥкпірде  осы  партияның 
негізін жасап, оның Орталық комитетінің мҥшелігіне дейін кӛтеріле алды. 
Ресейдің  кадет  партиясы  жетекшілерінің  бірі  бола  отырып,  ӛзінің  саяси 
қызметінде,  әлеуметтік  әділеттік,  еңбекші  халықтың  мҥдделерін  қорғау 
идеалдарына  адалдығын  сақтады,  отарлық  езгінің  жойылуы,  демократиялық 
бостандық  салтанаты  ҥшін  кҥресті.  Оның  марксизмге,  социал-демократияға 
деген  іш  тартуы  әлі  де  сақталды,  бҧл  жӛнінде  Ә.  Бӛкейханның  «Қазақ» 
газетінде жариялаған (1913,  № 26) герман социал-демократиялық партиясының 
жетекшісі  Август  Бебельге  арнаған  некрологы  айқын  кӛрсетеді.Онда  ол  
А.  Бебельдің  жҧмысшы  табының  мҥдделерін  қорғаудағы  қызметіне  ерекше 
сҥйсінеді, оның Германияның социал-демократтық партиясының кӛсемі ретінде 
істеген еңбегін кҥмәнсіз жоғары бағалап келіп, ӛз сӛзін былай аяқтайды: «Егер 
дҥниеге  келсең,  Бебель  сияқты  бол,  Бебель  сияқты  ӛмір  сҥр!».  Бҧның  бәрі   
Ә. Бӛкейханның оның ой-ӛрісінің және саяси ҧстанымының кеңдігін кӛрсетеді, 
сондықтан оған, тіпті конституциялық демократ болса да, қатаң шектеу қоюға 
болмайды. Ол ҥшін ең маңызды мақсат – демократиялық бостандық қана емес, 
ең  бастысы  –қазақ  халқын  отарлау  саясатынан  азат  ету  болды.  Бҧл  оның 
ізгілікті  ҧстанымы,  ол  мҧндай  қасиетті  Омск  техникалық  училищесінде  оқып 
жҥргенде (1886-1890 жж.)  бойына сіңірді, болыстық биліктің жалқаулығы мен 
сараңдығын  және  халықтың  мҥддесіне  немқҧрайлылығын,  молданың  – 
білімсіздігін ӛмір бойы қатаң сынап ӛтті, бҧл оның – саяси қызметін ӛзгелерден 
ерекшеледі  [19].Міне  сондықтан,  Ә.  Бӛкейхан  кадет  партиясында  шамамен  12 
жыл  болғанымен,  кӛптеген  мәселелерде  оның  кӛзқарастары  бҧл  партияның 
ҧстанымымен сәйкес келмей, тіпті қайшы болды. Кадеттер жерге жеке меншік 
болуын  қолдады,  езілген  халықтарға  автономия  берілуіне,  діннің  мемлекеттен 
бӛлек  болуына  қарсы  болды.  Міне  сондықтан  Ә.  Бӛкейхан  1917  ж.  шілдеде 
кадет партиясынан шықты, ҧлттық-демократиялық – «Алаш» партиясын қҧруға 
кірісті.  Партия  бағдарламасының  негізіне  1917  ж.  21-28  шілдеде  Орынборда 
ӛткен  Бҥкілқазақтық  съезд  қарарлары  алынды  [20].  «Қазақ»  газеті  «Алаш» 
партиясы  бағдарламасының  жобасы  жарияланды,  оған  Ә.  Бӛкейхан  бастаған 

19 
 
жеті  партия  басшылары  қол  қойды  [21].  Партия  бағдарламасының  жобасын 
кадеттерден  ерекше  болып,  кӛп  ҧстанымы  эсерлерге,  біраз  жері  социал-
демократтарға,  оның  ішінде  меньшевиктерге  жақын  болды.  Тҥптеп  келгенде, 
«Алаштың»  бағдарламалық  бағыттары  жалпыдемократиялық  шеңберден 
әлдеқайда әрі шығып, қазақ халқының қалың бҧқарасы мҥдделеріне сай, ҧлтты 
ӛзін-ӛзі билеуі, әлеуметтік және саяси прогресс мақсаттарын кӛздеген-ді.    
7.  Ә.  Бӛкейхан  бҥкіл  ҧлт-азаттық  қозғалыстың  басты  міндеттерінің  бірі  –
Ресей  Федеративтик  демократиялық  Республикасының  қҧрамындағы  Ҧлттық-
территориялық  автономия  қҧрып,  қазақтардың  ӛзін-ӛзі  басқару  қҧқығын 
қамтамасыз  ету,  –  деп  санады.  Ол  бҧл  автономияны  қҧруда  жергілікті 
жерлердегі  ҥлкен  қиыншылықтарды  бастан  кешірді.  Атап  айтқанда,  Қазан 
революциясы,  кеңес  ҥкіметінің  орнауы,  кӛп  ҧзамай  азаматтық  соғысының 
басталуы,  сонымен  қатар  қазақ  халқының  кең  және  бір-бірінен  алшақ  жатқан 
территорияда  шашыраңқы  орналасуы  кедергі  келтірді.  Отырықшы  жерлерде 
казактар  және  қоныс  аударған  шаруалар,  олардың  поселкелері,  село-
деревнялары,  станицалары  және  қалалары  болды.  Бҧл  жағдай  кӛптеген 
территориялық-әкімшілік  бӛлініске  алып  келді.  Қазақстан  территориясы  ҥш 
генерал  губернаторлыққа  бӛлінген-ді  (Дала,  Тҥркістан  және  Орынбор),  ал 
Бӛкей Ордасы (немесе Ішкі орда) Астрахань губернаторлығына, ал Маңғысшы 
уезі  –  Каспий  бойы  облысына  бағынды.  Ҧлттық-территориялық  автономияны 
қҧру  қажеттілігін  дәлелдей  келіп,  Ә.  Бӛкейхан  мҧндай  жер  жағдайына 
қарап,жеке-жеке автономиялар қҧрылуы мҥмкін, – деп ойлады. 1) Ішкі Ордада; 
2)  Тҥркістан  ӛлкесіндегі  қазақтар  ҥшін;  3)  Далалық  ӛлкедегі  қазақтар  ҥшін. 
Тҥркістан  ӛлкесіндегі  қазақтардың  Далалық  ӛлкедегі  қазақтармен  бірігуі 
қиынға тҥсетіндігін ӛзінше, алдын-ала болжап білген жӛн, – деп санады, себебі: 
тҥркістандықтар діншіл, мәдениеті артта қалған және кадрлары аз, тіпті жоқтың 
қасы,  Тҥркістан  ӛлкесінің  Далалық  облыстармен  салыстырғанда,  ҧлттық 
мамандардың  жетіспеуі  автономияны  басқаруда  кӛптеген  қиындықтар 
туғызатындығын  атап  кӛрсетті.  «Қазақ  Тҥркістанмен  бір  автономия  болса, 
автономия арбасына тҥйе мен есекті пар жеккен болады. Бҧл арбаға мініп, біз 
қайда барамыз?» – деп еді ол [22].  
Ә.  Бӛкейханның  Алаш-Орда  ҥкіметінің  басшысы  ретінде  мәжбҥрсізден, 
Сібір  автономияшыларынан,  Самарадағы  Комуч,  Уфадағы  Директория, 
«біріңғай  және  бӛлінбейтін  Ресей  ҥшін»  кҥрескен  Колчактан  да  демеу  іздеді, 
оның  негізгі  себебі:  әсіресе  саяси  және  әлеуметтік  жағынан  жіктеліп  кеткен 
қазақтардың басы бірікпей, бытыраңқы болуы; соның нәтижесінде ҧлт-азаттық 
қозғалыстың  әлсіздігі;  Кеңес  ҥкіметінің  кҥшті  әскерінің  қарама-қарсы  тҧруы 
болды  [22].  Қазақтардың  ҧлттық-территориялық  автономиясы  қҧрылуына 
большевиктер  қарсы  болған  жоқ,  бірақ  олар  ҧлттық  автономия  тек  Кеңес 
ӛкіметі негізінде болуы керек, –  деп санады. «Алаш»  қозғалысына қатысушы 
Ә. Бӛкейхан ӛзі: «Кеңес ҥкіметін мойындаймын, бірақ сҥймеймін», – деді. 
Маркс  ілімін  жақсы  игерген  Ә.  Бӛкейхан  қазақ  қоғамындағы  әлеуметік 
жіктелуді,  соның  нәтижесінде  жҥретін  таптар  тартысын  тҥсіне  де,  кӛре  де 

20 
 
білген.  Мысалы,  ол  «Қазақ»  газеті  мен  «Айқап»  журналы  арасында 
отырықшылыққа  кӛшу  мәселесіне  байланысты  жҥрген  пікір  таласқа  қарай 
былай  деген:  «Баймын,  мықтымын  деп  атқа  мінген  жақсылар  шӛп  шабатын 
жерге, егін жайға, жаз қонысқа, қыс тебінге зорлық қылады, кемшілікте жҥрген 
бейшара сорлы жҧрт бҧл жақсылардың тепкісінде қор болғанша, орыс беретін 
он  бес  десятина  болса  да  алайық  деп,  мҧжық  болатындай  сҧрап  отыр»,  –  деп 
жазған еді. Міне сондықтан ол: «Байлықты... жҧртты тонап, момынды жылатып 
іздеген  мырзаларды»  «қысты  кҥні  ҥңгірде  жатып  аз  аяғын  сорған  аюға» 
теңегені  де  рас.  Дегенмен  Ә.  Бӛкейхан  Ақпан  тӛңкерісінен  кейін  болшевик-
терше  таптық  кҥресті  кҥн  тәртібіне  қойған  жоқ,  қазақ  ҧлт-азаттық  қозғалысы 
алдына  бҥкіл  ҧлтты  біріктіретін  жалпы  демократиялық  мақсаттарға  сай 
нақтылы  міндеттерді  алға  тартты  [23].  Бірақ  ол  қазақ  қоғамының,  оның  ҧлт-
азаттық  қозғалысының  әлсіздігін  кӛргендіктен,  оның  себептерін  де  алдын  ала 
болжап,  біліп  отырды,  бҧл  жағдайдың  бастысы  деп,  ол:  «Жҧрттың  берекесі 
кетуге  тҥптен  себеп  болған  нәрсе  –  қазақта  бірліктің  жоқтығы»,  –  деп  басып 
кӛрсетті [24].  
8.  Ә.  Бӛкейханның  саяси  кӛзқарасында  аграрлық  мәселеге    шын  мәнінде 
ерекше  кӛңіл  бӛлінді,  ол  жерге  жеке  меншікті  жойып,  қауымдық  пайдалануға 
беруді,  мемлекет    меншігі  деп  жариялауды  ҧсынды.  Қазақстандағы  Ресейдің 
ішкі  аймақтарынан  шаруалардың  кӛші-қоны  ӛрістегеніне,  әсіресе  Оңтҥстік 
Орал мен Қиыр Шығысты байланыстырған Ҧлы Сібір магистралі салынған соң, 
бҧл қоныс аудару кҥшейе тҥсуіне байланысты, Ә. Бӛкейхан былай деп жазды: 
«Жерді  ата-бабасының  қанымен  келген  ӛз  жеке  меншігі  санайтын  қазақтар, 
орыс  билігіне  ӛткенде,  мемлекет  олардың  жеке  меншігіндегі  жерлерді  тартып 
алады,  –  деп  ойламаған  да  еді.  Бірақ  орыс  ҥкіметі  ешбір  себепсіз,  кҥштінің 
қҧқығына  сай,  барлық  қазақ  жерлерін  патша  мемлекетінің  меншігі  деп 
жариялай  салған  заңдар  қабылдады.  Осының  нәтижесінде  Қазақ  даласына 
қоныс  аудару  кҥшейді,  Қҧнарлы  жер  телімдері  сол  келгендерге  берілді,  ал 
жарамсыз  жерлер  қазақтарға  қалды.  Бюрократиялық  жолмен  енгізілген  Дала 
ережесі  халықтың  шынайы  мҥдделерін  ескерген  де  жоқ,  билік  ӛзінің  заңды 
қҧрметтемейтінін  кӛрсетті,  заңның  орнына  ӛзім  білетіндікті,  жеке  тҧлғаның 
қҧқығын  менсінбеуді,  әкімгершілік  зорлықты  пайдаланды...  Қазақтардың 
рухани  және  экономикалық  мҥдделерін  кемсітіп  қарады,  бҧқараның 
надандығын әдейі, жасанды тҥрде қолдап, сақтай тҥсті – осының бәрі халықты 
кедейленуге..., оның мәдениетін тоқырауға ҧшыратты», – деп жазды [25]. 
Ә. Бӛкейхан мынаған ерекше ден қойды, қазаққа жерді жеке меншікке бӛліп 
берсе,  башқҧрт  шаруалары  секілді  орыс  мҧжықтарына  жерді  сатып,  жерсіз 
қалып,  кедей-жарлы-батрак  болады.  Ә.  Бӛкейхан  қазақтың  жеріне  қоныс 
аударушыларды орналастыруды тоқтату керектігін және сондай-ақ қазақтардың 
әлі келмеген қоныс аударушылардың жеріне орналасуын ҧсынды [26]. Сондай-
ақ, Ә. Бӛкейхан аграрлық мәселеде кадеттерден алыс тҧрды және де эсерлермен 
бірге, ерекше социал-демократтарға жақын болды.  
9.  Ә.  Бӛкейханның  саяси  кӛзқарасы  жалпыдемократиялық  бостандықтың 

21 
 
қамтамасыз  етілуді,  әсіресе  жиналыс,  митингілер  ӛткізуді,  қоғамдастықтар 
ҧйымдастыру,  сӛз,  баспасӛз  бостандығы,  жариялылық,  жеке  тҧлғалар 
дербестігіне қол сҧғушылықтың болмауы, олардың қҧқықтарының тапталмауы, 
жергілікті  ӛзін-ӛзі  басқарушылықты  (земство)  енгізу,  сот  реформаларын 
жҥргізу,  шіркеудің  мемлекеттен  бӛлек  болуы,  әйел  теңдігі  және  т.б.  сынды 
ҧстанымдарды қамтыды.  
Ә.  Бӛкейхан  білім  және  ғылымды  дамытуға,  жҧмысшылар  мәселесіне 
ерекше назар аударды. Ол, «Алаш» партиясы жҧмысшылар мәселесі бойынша 
социал-демократ-меншевиктердің  ҧстанымдарын  қҧптайды,  –  деді  және  әділ 
заңдардың  негізінде  жҧмысшылар  мҥддесін  қорғайтындығын  ерекше  атап 
кӛрсетті.  Ә.  Бӛкейхан  тегін  білім  беру,  ана  тілінде  оқыту,  қазақ  тілінде 
мектептер  және  университеттер  ашу,  оқу  орындарының  ӛзін-ӛзі  билеп, 
автономиялы  болуын  қолдады  және  биліктің  араласуына  қарсы  болды,  ал 
оқытушы-профессорларды сайлау және т.б. ҧсыныстар жасады.   
Сонымен, Ә. Бӛкейханның саяси кӛзқарастарына жасалған қысқаша талдау 
кӛрсетіп  отырғандай,  Алаш  партиясының  жетекшісі,  «Алаш-Орда»  ҥкіметінің 
басшысы  және  ХХ  ғасырдың  басындағы  қазақ  халқының  ҧлт-азаттық 
қозғалысының  кӛшбасшысы  Ә.  Бӛкейхан  кең  дҥниетанымдық  кӛзқарасқа  ие 
болғанын  кӛреміз,  оның  саяси  кӛзқарастары  социал-демократтардың  да, 
әсерлердің  де,  тіпті  кадеттердің  де  шектеулі  ҧстанымдарынан  партиялық 
кӛзқарастарының  тар  шеңберінен  асып  тҥсіп,  ӛзіне  тән  ерекшеліктеріне  ие 
екенін  кӛреміз.  Оның  саяси  кӛзқарасы  мен  бағдарламасы    қазақ  халқының 
ҧлттық мҥдделерін терең кӛрсетті, шын мәнінде халықтың қалың топтарының 
кӛсемі,  шынайы  демократ  бола  білді.  Туған  халқының  Ҧлы  перзенті,  оның 
арман еткен кокейкесті мәселелері ҥшін жан аямай кҥрескен кӛшбасшы еді. 
Әдебиет 
1.  Асылбеков  М.Х.,  Жаркенова  А.М.  Население  Казахстана  в  конце  ХІХ  – 
начале ХХ вв. (1897-1917 гг.). Алматы, 2001, 26 б. 
2.  Аманжолова  Д.А.  Движение  Алаш  в  1917  году.  М.,  1992;  Бҧл  да  сонікі. 
Партия  Алаш:  история  и  историография.  Семипалатинск,  1993;  Бҧл  да  сонікі. 
Казахский  автономизм  и  Россия.  М.,  1994;  және  т.б.  Нурпеис  К.  Алаш  һәм 
Алаш  Орда.  Алматы,  1994;  Қойгелдиев  М.  Алаш  қозғалысы.  Алматы, 
1994.Әлихан  Бӛкейханов.  Шығармалар.  Алматы,  1994.  (автор  және 
қҧрастырушы) және т.б. 
3. Қойгелдиев М. Ҧлттық саяси элита. 2004, 151 б. 
4. Аманжолова Д.А. Казахский автономизм и Россия. 4 б. 
5.  Асылбеков  М.Х.,  Сейтов  Э.Т.  Алихан  Букейхан  –  общественно-
политический деятель и ученый. Алматы, 2003, 33 б. 
6.  Казахи  о  русских  до  1917  года.  Общество  исследования  Средней  Азии. 
Оксфорд, 1985, 53-54 бб. 
7. Асылбеков М.Х., Жаркенова А.М. Кӛрсетілген еңбек.23 б. 
8. Казахи о русских до 1917 года… 58 б. 

22 
 
9.  Карагусов  Ж.  Казахская  советская  интеллигенция,  рожденная  Октябрем. 
Алма-Ата,  1960,  7  б.;  Тастанов  Ш.Ю.  Казахская  советская  интеллигенция 
(проблемы становления и развития). Алма-Ата, 1982. 
10. Рыскулов Т. Избранные труды. Алма-Ата, 1984, 189 б. 
11. Асфендияров С.Д. История Казахстана (с древнейших времен). 2-ое изд. 
Алматы, 1993, 240 б. 
12. История Казахстана с древнейших времен до наших дней. В пяти  томах. 
Т.3, 618-620, 665-667 және т.б. бб. 
13. Аккулулы. Алихан Букейхан и русское масонство. Казахстанская правда. 
1993, 28 октября; Простор, 1994, №3, 130-142 бб. 
14. Ленин В.И. Полное собрание сочинений, т.5, 6 б. 
15. Казахи о русских до 1917 года… 15 б. 
16. Наша жизнь, 1906, 24 июнь, № 477. 
17 Северная Азия. М.1930, №1, 112 б. 
18.  Беннигсон  А.Ш.,  Лемарсье  –  Келькежей.  Пресса  и  национальное 
движение среди мусульман России до 1920 года. Париж. Сорбонна. 1964. 
19. Әлихан Бӛкейханов. Шығармалар. Алматы, 1994, 285-286 бб. 
20. Асылбеков М.Х., Сеитов Э.Т. Кӛрсетілген еңбек, 28 б. 
21.  Алаш  Орда.  Сборник  документов.  Составитель  Н.  Мартыненко.  Алма-
Ата, 1992, 46-53 бб. 
22. Әлихан Бӛкейханов. Шығармалар. Алматы, 1994, 259-262 бб. 
23. Асылбеков М.Х., Сеитов Э.Т. Кӛрсетілген еңбек, 100 б. 
24.  Қойгелдиев  М.  Ҧлттық  саяси  элита.  Алматы,  «Жалын  баспасы»,  2004, 
150-151 бб. 
25. Казахи о русских до 1917 года… 55-56 бб. 
26.  Алаш  Орда.  Сборник  документов.  46-53  бб.;  Әлихан  Бӛкейханов. 
Шығармалар. Алматы, 1994, 259-262 бб. 
 
УДК 323.1(470+571)  
Аманжолова Д.А. 
Институт российской истории РАН, г. Москва 
amanzholova19@mail.ru
 
 
ПРОБЛЕМЫ ПОЛИТИЧЕСКОГО УСТРОЙСТВА АВТОНОМИИ АЛАШ: 
ИДЕОЛОГИЯ И ПРАКТИЧЕСКИЙ ОПЫТ 
 
Казахская  элита,  возглавившая движение  Алаш,  на  протяжении  всей  своей 
истории  достаточно  трезво  оценивала  социополитическую  ситуацию  внутри 
национального 
общества, 
а 
также 
собственные 
организационные, 
политические,  финансовые  и  другие  возможности.  Именно  этим  объясняется 
тот  факт,  что  вплоть  до  октября  1917  года  она  не  ставила  вопрос  о 
национальной  государственности  в  практическую  плоскость,  как  и  вообще 
никогда  не  имела  сепаратистских  или  автаркистских  целей  и  установок. 

23 
 
Вообще,  стройной  теоретически  проработанной  автономистской  программы 
изначально  у  лидеров  движения  не  было.  Их  представления  о  типе 
национально-государственного  образования  казахов,  его  месте  в  рамках 
евразийского  геополитического  пространства,  объединяемого  Российской 
империей  и  после  ее  развала,  полномочиях  и  статусе  складывались  по  мере 
развития  политической  ситуации  и  под  ее  воздействием.  При  этом  основные 
требования 
оставались 
неизменными 
и 
касались 
справедливого 
землеустройства с учетом специфики кочевого, полукочевого и полуоседлого в 
большинстве  своем  казахского  хозяйства,  местного  самоуправления  на  базе 
традиционных  инструментов  регулирования  общественных  отношений, 
гарантий  сохранения  и  развития  культурной  самобытности,  свободы 
вероисповедания.  
Развитие  движения  Алаш  в  условиях  революций  1917  г.  и  Гражданской 
войны  связано  с  центральным  в  его  деятельности  в  контексте  модернизации 
казахского  общества    вопросом  –  о  государственности.  Сразу  после  падения 
самодержавия в феврале 1917 г. повсеместно были созданы казахские комитеты 
как органы национального самоуправления.  Организованные ими областные, а 
затем  общеказахский  съезд  21-28  июля  1917  г.  в  Оренбурге  высказались  в 
поддержку  новой  демократической  власти.  Выдвинутое  на  последнем  съезде 
требование  областной  территориально-национальной  автономии  в  рамках 
Российской демократической федерации отражало влияние центробежных сил, 
разбуженных по всей стране, но в какие-либо конкретные действия и формы не 
переросло.  Однако  вскоре  лидер  Алаш  А.  Букейханов  вышел  из 
общероссийской  партии  кадетов  (партия  народной  свободы),  несмотря  на 
избрание  в  состав  ее  ЦК,  и  одним  из  главных  мотивов  в  принятии  данного 
решения  было  то,  что  «партия  кадетов  против  национальной  автономии.  Эта 
позиция  безусловного  главы  автономистов  не  была  тогда  подкреплена 
конкретными  шагами  в  сторону  реализации  идеи.  На  I  областном  Сибирском 
съезде  8-17  октября  1917  г.  в  Томске  он  заявил:  «Самоопределение  мы  хотим 
получить  вместе  с  Сибирью».  Съезд  высказался  за  включение  в  автономную 
Сибирь  «всего  Киргизского  края  при  свободном  на  то  волеизъявлении 
населяющего  эти  пределы  населения»  [1].  Надо  сказать,  что  еще  с 
дореволюционных  времен  и  на  протяжении  1917-1918  гг.  сохранялась  тесная 
связь казахских националистов с сибирскими областниками, обусловленная как 
объективными причинами, так и политическим прагматизмом названных сил. 
Один из наиболее авторитетных представителей сибирского областничества 
Г. Потанин, которого казахи называли «аксакалом со святой душой», много лет 
посвятивший  изучению  быта,  традиций,  фольклора  и  обычаев  казахов,  верно, 
подметил  реализм  «вождей  киргизского  народа»,  которые  не  решались  на 
образование  автономии.  Их  стремление  войти  в  состав  Сибирской  автономии 
рассматривалось как подготовительный этап в направлении государственности, 
по  мере  преодоления  политической  и  культурной  отсталости  нации. 
Оптимальной  формой  государственного  устройства  для  них  выступала  «не 

24 
 
родственная  автономия,  а  автономия,  привязанная  к  земле»,  обеспечивающая 
мирное сожительство разных народов [2].   
После октября 1917 г. естественный ход преобразования движения в партию 
был нарушен, и вслед за опубликованием 21 ноября проекта программы партии 
Алаш  и  II  всеказахского  съезда  (5-13  декабря  1917  г.,  Оренбург),  принявшего 
решение образовать автономию и избравшего правительство (Алаш-Орда), его 
организационные 
структуры 
из 
протопартийных 
превратились 
в 
протогосударственные.  О.В.  Волобуев  правомерно  называет  большинство 
национальных  партий  России  этого  периода  автономистскими  или 
этнорегиональными, если судить по их цели в вопросе о государственности, а 
провозглашенную в 1917 г. казахскую партию Алаш протопартией, но вряд ли 
ее можно отнести к чисто либеральной [3, с. 288].  
Между  тем  съезд  высказался  за  демократическую  федеративную  Россию  с 
президентским  правлением  и  включение  в  ее  состав  казахской  автономии 
наравне  с  другими  народностями,  обеспечение  национального  равноправия, 
организацию  судопроизводства  на  родном  языке  «сообразно  обычаю», 
прогрессивный  подоходный  налог,  отделение  церкви  от  государства. 
Автономия  должна  была  объединить  области,  «представляющие  сплошную 
территорию  с  господствующим  населением  казак-киргизским  единого 
происхождения, единой культуры, истории и единого языка» [4].   
Таким  образом,  здесь  черты  будущего  национально-государственного 
образования  выступают  достаточно  четко,  и  столь  же  определенным,  с 
выделением  наиболее  важных  признаков,  стало  понимание  нации  как 
достаточно  консолидированной  этнической  общности.  Характерно  в  то  же 
время,  что  образование  автономии  мотивировалось  стремлением  защитить 
народ  в  условиях  анархии  и  разворачивающейся  гражданской  войны  и  было 
естественной  реакцией  самосохранения  в  обстановке  всеобщего  развала 
государственных  институтов  и  потери  управляемости  как  в  центре,  так  и  на 
местах.  Те  же  явления  наблюдались  и  на  территориях  казачьего 
самоуправления,  да  и  во  всех  регионах  России,  которая  к  середине  1918  г. 
получила более 20 различного рода правительств и автономий. Алашординцы в 
конце  1917  г.  продемонстрировали  реализм,  осмотрительность  и  гибкость, 
стремление  конституционным  путем  выйти  из  кризиса  и  намеревались 
провозгласить 
автономию 
на 
основе 
легитимного 
национального 
учредительного  собрания  с  последующим  утверждением    ее  конституции 
Всероссийским Учредительным собранием. Симптоматично, что Букейханов на 
съезде «горячо доказывал, что при современных условиях социальной жизни и 
состояния культуры и просвещения среди киргиз обособиться им политически 
и  взять  самостоятельный  курс  чисто  автономного  управления  было  бы 
нецелесообразно и неблагоразумно». При этом газета «Казах» вскоре указывала 
в  статье  «Что  является  основой  государственности»:  «1)  наличие  отдельной 
территории, 2) наличие на ней населения, 3) власть, управляющая страной» [5, 
с.  41].    Трезвое  понимание  того,  что  именно  наличие  последнего  фактора 

25 
 
является  наиболее  проблематичным,  обусловило  осторожность  действий 
алашординцев. 
Оказавшись  между  белыми  и  красными,  словно  между  молотом  и 
наковальней,  движение  Алаш,  как  и  национальные  движения  многих  народов 
России,  во  время  гражданской  войны  не  получило  признания  ни  от  одной  из 
основных  противоборствующих  сторон.  Тем  не  менее,    курс  на  легитимное 
решение  проблемы,  конструктивное  взаимодействие  с  центром,  динамично 
менявшим  как  расположение  и  лидеров  (Москва  -  В.И.  Ленин  и  И.В.  Сталин, 
Самара - Комитет членов Учредительного Собрания (Комуч) и В.К. Вольский, 
Омск  -  Временное  Сибирское  правительство  и  П.В.  Вологодский,  затем 
Временное  Всероссийское  правительство  и  А.В.  Колчак),  так  и  отношение  к 
вопросу  о  типе  государственного  устройства  России,  автономисты 
последовательно отстаивали при всех обстоятельствах. При этом они проявляли 
достаточную 
гибкость, 
предлагая 
самые 
разнообразные 
варианты 
взаимоотношений с центром  - от признания власти Советов при сохранении в 
крае  земского  самоуправления  на  переговорах  с  Лениным  и  Сталиным  до 
договорных  отношений  с  Комучем  или  Сибирской  автономией,  а  затем 
включения  в  состав  последней  и  даже  утверждения  должности 
Главноуполномоченного  Всероссийского  Временного  правительства  Колчака 
по  Алаш-Орде  на  правах  генерал-губернатора  или  с  правами  статс-секретаря 
Индии.  
Так,  алашординцы  добились  принятия  решения  об  организации 
национального  суда  на  территории  своей  автономии,  организованного  на 
принципах  буржуазного  права  с  учетом  основ  обычного  права  казахов. 
Комиссия  колчаковского  правительства  9  августа  1919  г.  заслушала 
представителей Алаш-Орды Таначева, Джантюрина и Турлыбаева по проблеме 
степени  и  размеров  децентрализации  управления,  возможных  форм  будущих 
автономных  областей  и  характера  представительных  органов.  В  отличие  от 
1917 года, автономистские планы движения Алаш теперь приобрели ясность и 
уже  не  связывались  с  региональной  автономией  Сибири,  а  носили  чисто 
национальный характер и предполагали политическую консолидацию казахов в 
рамках единого государственного образования. 
Важные свидетельства эволюции программы и тактики Алаш в вопросе об 
автономии  дают  события  лета-осени  1918  г.  На  предварительном 
Государственном  совещании  в  Челябинске  23  августа  1918  г.  Чокаев,  в 
частности,  заявил:  «…  киргизский  народ  без  всякого  давления,  без  всяких 
угроз исполняет постановления Алаш-Орды. В то время, когда Алаш-Орда не 
могла  фактически  вступить  на  путь  реальных  действий,  рядом  с  войсками 
Уральского правительства действовал ее отдел ―Уильский Оляят‖…» [6, с. 137-
138]. 
На  Уфимском  совещании  8-23  сентября  1918  г.  мусульманская  фракция 
насчитывала  18  человек.  Делегации  Алаш-Орды  и  автономии  Туркестана 
возглавляли А. Букейханов и М. Чокаев, присутствовали также члены Алаш Г. 

26 
 
и  И.  Алибековы,  С.  Дощанов,  В.  Таначев,  Д.  и  Х.  Досмухамедовы  и  др. 
Букейханов  12  сентября  выступил  от  имени  казахских  и  среднеазиатских 
автономистов  с  принципиальным  для  понимания  эволюции  взглядов 
алашординцев  заявлением:  «Мы  —  инородцы  старой  самодержавной  России, 
примкнули  к  демократической  части  России,  республиканской  России,  мы 
ждали,  чаяли,  что  надежды  на  народовластие  будут  осуществлены 
Всероссийским  Учредительным  собранием,  избранным  свободно  на  основах 
всеобщего  избирательного  права,  но  наши  мечты  оказались  разбитыми,  как  и 
мечты  всех  демократов  России.  …Вот  в  этих  обстоятельствах  создаются 
областные  правительства,  которые  совершенно  необходимы;  если  бы  не 
создались  областные  правительства,  в  освобождающейся  от  большевиков 
России совершенно нельзя было бы ею управлять.  
…Те  организации,  от  имени  которых  я  выступаю,  не  являются 
представителями сепаратизма, а они мыслят, что они составляют часть единой 
России, что автономные области в концерте мировых держав не могут играть 
никакой  роли,  если  бы  они  захотели  создать  какое-нибудь  маленькое 
сепаратное  государство.  Мы  едины  с  демократической  федеративной 
республикой  Россией,  мы  мыслим  себя  только  частью  единой  России.  … 
Россия  федеративная,  демократическая,  единая,  и  мы  пойдем  с  русским 
народом, чтобы создать великую, счастливую Россию» [7].  
Особенно важно выделить еще одно событие в Уфе. Руководство Алаш уже 
в  ходе  совещаний  предприняло  самостоятельные  шаги  по  организации 
управления  на  территории  края.  11  сентября  в  Уфе  состоялось  экстренное 
заседание  Алаш-Орды  под  председательством  Букейханова,  обсудившее 
проблемы местного самоуправления в Алаш. В нем участвовали члены Алаш-
Орды  Д.  и  Х.  Досмухамедовы,  А.  Беремжанов,  А.  Ермеков,  В.  Таначев,  М. 
Тыныпшаев.  Заседание  объявило  Алаш-Орду  единственным  органом 
управления 
на 
территории 
автономии. 
Местное 
самоуправление 
обеспечивалось  через  органы  земского  и  городского  самоуправления  на 
основании  законов  Временного  правительства  1917  г.  и  решений  комиссаров 
Алаш-Орды.  Правительство  Уильского  Оляята  было  упразднено.  «Ввиду 
военного  времени  и  слабого  развития  путей  сообщения»  для  управления 
Букеевской ордой, Уильским Оляятом, Мангышлакским  уездом Закаспийской 
области, Актюбинским и Иргизским уездами Тургайской области создавалось 
западное отделение Алаш-Орды. Букейханов добился структурирования Алаш-
Орды,  Уильский  Оляят  стал  ее  составной  частью,  а  не  самостоятельным 
юридическим образованием.  
Чем  было  вызвано  такое  решение?  Очевидно,  что  Букейханов  хорошо 
понимал  большую  опасность  организационного  разделения  автономии  под 
началом двух структур, одна из которых (Оляят во главе с Д.Досмухамедовым) 
наглядно  демонстрировала  автаркистские  тенденции.  Это  заметили  и 
представители  Комуча.  Алаш-Орда,  расположившись  в  г.  Алаш  (Заречная 
слободка  г.  Семипалатинска),  изначально  и  до  конца  своей  деятельности 

27 
 
воплощала  и  осуществляла  функции  центральной  автономной  власти  на 
контролируемой территории. Западное отделение (западная часть) Алаш-Орды 
было  создано  на  основе  образованного  по  инициативе  Ж.  Досмухамедова 
Уильского  Оляята  в  сентябре  1918  г.  Это  позволяло  консолидировать  и 
координировать действия автономистов на огромной территории, разделенной 
фронтами, обеспечить единство представительства на переговорах с «белыми» 
и «красными». 
 Кроме  того,  сентябрьское  решение  1918  г.  о  создании  западной  части 
автономии  и  его  управленческих  структур  способствовало  утверждению 
демократических  принципов  формирования  и  функций  Алаш-Орды, 
принципиальному  отказу  от  попыток  создания  местных  режимов  личной 
власти,  которые  отчетливо  проявились  в  позиции  Ж.  Досмухамедова. 
Последний, как известно, включился в политическую деятельность достаточно 
поздно.  В  отличие  от  лидеров  Алаш  он  не  имел  опыта  партийного 
строительства  и  межпартийного  взаимодействия,  участия  в  избирательных    и 
парламентских  процедурах,  значимой  социально-культурной  практики 
(многолетняя  и  серьезная  журналистика,  литература,  просвещение  и 
образование,  наука),  не  получил  широкой  известности  и  популярности  за 
пределами родной области. Вероятно, именно поэтому он выбрал базой родной 
Жамбейты,  где  мог  успешно  овладеть  ситуацией  и  представлять  Западный 
Казахстан. 
Распространившееся в последнее время употребление терминов «восточная 
Алаш-Орда»,  «восточный  филиал  Алаш-Орды»  и  т.п.  [8]  неправомерны, 
поскольку  на  деле  в  г.Алаш  располагалось  и  действовало  полномочное  и 
легитимное  правительства  автономии  Алаш  –  Алаш-Орда  во  главе  с  А.Н. 
Букейхановым,  а  в  Уральской  области  в  силу  объективных  сложностей 
военного  времени  находилась  западная  часть  правительства  со  своими 
управленческими  структурами,  подчинявшаяся  центральной  автономной 
власти.  Это  было  признано  и  Ж.  Досмухамедовым,  и  всеми  участниками 
политического  процесса.  Таким  образом,  уже  в  краткосрочной  истории  Алаш 
реализовался  первый  опыт  легитимного  и  коллегиального  утверждения 
современных  для  начала  XX  века  демократических  государственных 
институтов,  связанный  с  отказом  от  попыток  реконструировать  архаичный 
псевдомонархический режим в территориально ограниченном локусе. 
Итак,  даже  в  период  Гражданской  войны,  когда  объективно 
демократические  институты  и  формы  сводятся  к  минимуму,  Алаш-Орда 
выдержала экзамен на политическую зрелость. Прежде всего, необходимо еще 
раз  подчеркнуть:  А.Н.  Букейханов  и  его  ближайшие  сторонники  обеспечили 
единство  территории  и  политического  устройства  автономии  Алаш,  убедив 
руководство Уильского Оляята в необходимости организационно-политической 
консолидации  в  условиях  войны.  Это  имело  принципиальное  значение  не 
только  для  взаимодействия  с  разнообразными  политическими  и  военными 
партнерами  на  пространствах  распавшейся  империи,  но  и  для  обеспечения 

28 
 
социально-политического  и  культурного  единства  Казахстана.  Восточного 
отделения Алаш-Орды не было. Западное отделение Алаш-Орды находилось в 
ведении 
и 
подчинении 
общеказахского 
правительства 
автономии, 
дислоцировавшегося  в  бывшей  Заречной  слободке  Семипалатинска,  которая 
получила славное имя Алаш.  
Особые заслуги имеет демократическое движение Алаш в формировании в 
Казахстане  фундамента  местного  самоуправления  в  формате  земства, 
отстаивании  передовых  форм  и  структур  судопроизводства,  сочетавшего 
мировой  и  национальный  опыт,  а  также  толерантного  отношения  ко  всем 
этническим  и  конфессиональным  группам.  Колоссальное  значение  имеют 
уроки  участия  в  демократических  процедурах  и  институциях  до  и  после 
революции,  а  также  история  переговорных  процессов,  которые  вели  алаш-
ординцы  на  протяжении  всей  истории  с  разными  политическими  акторами. 
Вовлечение в боевые действия показало умение быстро учиться военному делу, 
проявлять  стойкость  и  мужество,  принимать  тактически  и  стратегически 
верные  решения на  переломе  борьбы  «красных»  и  «белых».  Сила  Алаш  –  и  в 
достойном  (в  сложившихся  обстоятельствах)  «выходе»  из  войны  с 
последующим  включением  во  всесторонние  преобразования  в  Казахстане. 
Подчеркнем:  никто,  кроме  алаш-ординцев,  не  мог  и  не  смог  представлять 
коренные  интересы  казахского  общества  –  именно  с  ними  должны  были 
считаться и «белые», и «красные».  
Советская  власть  в  лице  алашординцев  нашла  единственно  возможных  и 
приемлемых,  пусть  временно,  как,  впрочем,  и  во  всех  других  национальных 
регионах, партнеров для стабилизации послевоенной обстановки и организации 
нового 
административно-территориального, 
социально-политического, 
правового,  культурного  порядка.  Попытки  компромисса  разных  социальных 
сил,  поиск  рычагов  для  социально-экономических  и  прочих  преобразований  в 
самобытных  этнокультурных  регионах  велись    с  обеих  сторон,  обнаруживая 
порой  полярные  представления  о  путях  и  средствах  достижения  прогресса  и 
самой его сущности.  
Следует  подчеркнуть,  что  представители  Алаш  сыграли  исключительную 
роль  в  формировании  советской  автономии  в  Казахстане  в  1920  г., 
определении  ее  административно-территориальных  границ,  становлении 
многих  организационно-педагогических  и  содержательных  основ  системы 
образования и просвещения, культурном прогрессе общества в целом. 
Потерпев политическое поражение и организационно распавшись, движение 
Алаш  в  условиях  образования  КАССР  и  интенсивных  социально-
экономических, 
политических 
и 
культурных 
преобразований 
модифицировалось в действиях конкретных его представителей, привлеченных 
советской  властью  в  органы  управления  и  партийные  структуры  разных 
уровней.  Сохраняя  к  тому  же  громадный  идейно-нравственный  и  социальный 
авторитет,  они  и  опосредованно  продолжали  влиять  на  казахскую  элиту, 
вовлеченную РКП(б) в советское нациестроительство и не принадлежавшую к 

29 
 
Алаш.  
Идея-фикс,  владевшая  умами  и  сердцами  алашординцев,  -  национальная 
государственность  –  продолжала  определять  политическое  поведение 
националов.  Еще  до  образования  СССР,  когда  КАССР  уже  почти  два  года 
функционировала  в  составе  Российской  федерации,  в  апреле  1922  г.,  один  из 
представителей  Алаш  Р.  Марсеков  (1889-1939),  отвечая  на  вопрос  анкеты 
Семипалатинской  губЧК  для  служащих  советских  учреждений:  «С  какой 
областью  политики  Советской  власти  не  согласен?»  -  написал  следующее. 
«Кирреспублике не представлено   права на  заключение торговых договоров с 
соседними государствами». Далее он добавлял: «Украинская республика имеет 
право  на  заключение  торговых  договоров  с  соседними  государствами,  и  она 
этим  правом  уже  воспользовалась,  а  Кирреспублика,  как  член  федерации, 
такого права не имеет» [9, с. 1-7].  
Образование  КАССР  было  принципиально  важным  для  настоящего  и 
будущего  казахской  государственности.  Понимая  это,  алашординцы  всемерно 
участвовали  в  ее  становлении,  добиваясь  максимально  возможной  реализации 
этнополитической организации, использования заложенного в автономистский 
проект  потенциала  социально-экономической  и  культурной  модернизации 
казахского  общества.  Представители  образованной  части  общества,  в  т.ч. 
деятели  Алаш  имевшие  опыт  взаимодействия  с  разными  идейно-
политическими  силами  и  организационными  структурами  в  экстремальных 
условиях  революции  и  Гражданской  войны,  в  новых  обстоятельствах  чутко 
реагировали  на  динамику  этнополитического  развития  постимперского 
пространства.  Вряд  ли  Марсеков  не  понимал,  что  Украина  формально-
юридически  тогда  являлась  отдельным  государством,  -  скорее,  он  отчетливо 
осознавал  укрепление  объединительных  тенденций  и реальную  власть  РКП(б) 
как  мотора  образования  новой  великой  державы.  Примерка  советских 
стандартов лояльности для алашординцев оказалась неудачной. Они не смогли 
продиктовать  свои  условия  «портному»,  и  лишь  немногие,  да  и  то  на 
непродолжительное  время,  с  напряжением  втиснули  свои  оригинальные  и 
самодостаточные  характеры  в  жесткие  рамки  предписаний  власти.  Она  же,  в 
свою  очередь,  еще  не  могла  отказаться  от  услуг  ненадежных  интеллигентов. 
Более того, этнокультурное своеобразие и разнообразие не только элиты, но и в 
целом  национальных общностей бывшей империи вынуждало «портного» так 
или  иначе  модифицировать  лекала,  по  которым  выполнялись  социально-
инженерные проекты в автономиях. 
Советская  идеология  и  политическая  практика  тесно  связали  этничность  с 
административными  образованиями.  Формы  политического  самоопределения 
народов  СССР  в  определенной  степени  содействовали  институционализации 
этнических 
общностей,  давая  импульс 
форсированной 
перестройке 
этносоциальных  структур  и  отношений,  обновлению  и  интеграции 
национальных  политических  элит  в  общесоюзную  систему  устройства  власти. 
Но  заданная  центром  иерархия  этнических  территорий  и  их  регламентация 

30 
 
отнюдь  не  означали  подчинение  пересекающихся  и  пластичных  социально-
культурных пространств жизнедеятельности народов «матрешечному» каркасу. 
Мощный  демократический  потенциал,  созданный  в  начале  прошлого 
столетия  при  непосредственном  и  самом  активном  участии  Алаш,  оказался 
востребован  и  чрезвычайно  полезен  с  началом  4-й  за  XX  век  революции  на 
просторах  Евразии,  породившей  на  месте  СССР  новые  государства. 
Невозможно отрицать объективную историческую преемственность поколений, 
культурных и политических институтов, социальных практик и хозяйственных 
взаимосвязей  –  даже  если  эта  преемственность,  проявляющаяся  подчас  в 
неожиданных,  противоречивых  и  неосознаваемых    формах,  нами  отрицается 
или не замечается. Точно также нельзя отрицать позитивный итог и результат 
деятельности  Алаш,  в  т.ч.  Алаш-Орды,  исходя  исключительно  из 
вынужденного  признания  ими  условий  победителя  в  1920  году  и  расправы 
сталинского  режима  с  национальной  элитой  и  интеллигенцией.  Мы  не  имеем 
права  забывать  бесчисленные  трагедии  «простых»  людей,  пострадавших  от 
этого  режима.  Меж  тем  сегодня  история  Алаш  –  одна  из  самых  прочных  и 
вдохновляющих опор для социального оптимизма и  укрепления демократии. 
Литература 
1.  Сибирская  жизнь  (Томск).  1917.  8,  11,  17,  21  октября;  Путь  народа 
(Томск). 1917. 17 октября. 
2. Сибирская жизнь. 1917. 14 ноября; Жалпы сiбiр съезi//Казах. 1917. № 251. 
Цит. по: Ә. Бокейханов. Кыр баласы Шыгармалар. Алматы, 1994. 263 б. 
3.  Волобуев  О.В.  К  вопросу  о  классификации  национальных  партий  // 
История  национальных  политических  партий  России.  М.,  1997.  С.  288. 
Программу  партии  Алаш  см.:  Казахская  партия  «Алаш»  //  Программы 
политических партий России: Конец ХХ – начало ХХ в. М., 1995. С.236-240. 
4.  Алаш-Орда.  Сб.  документов.  Кзыл-Орда,  1929.  С.73-75,  104;  Казахс-
танская правда. 1989. 19 июня. 
5. Россия и Казахстан: проблемы истории (XX – начало XXI вв.). М., 2006.  
6. Россия и Центральная Азия. Сб. документов. Караганды, 2009. 
7.  Россия  и  Центральная  Азия.  С.  139-140;  Гинс  Г.  К.  Сибирь,  союзники  и 
Колчак.  Т.  1.  4.  1.  Пекин,  1921.  С.  208;  Болдырев  В.  Г.  Директория,  Колчак, 
интервенты. Новониколаевск, 1925. С. 35, 37, 43. 
8.  См.,  например:  Сайлаубай  Е.  Е.  Алашорда  ҥкіметінің  Шығыс  бӛлімі. 
Тарих  ...  канд.  дисс.  автореф.  Алматы,  2001  ж.;  Восточное  отделение 
правительства  Алашорды.  Сб.  документов.  Семей,  2010;  Город  Алаш.  Сб. 
документов.  Семей,  2010;  Сайлаубай  Е.  Кҥншығыс  Алашорда  қызметі 
тарихынан // История Западного отделения Алаш. Сб. научных статей. Уральск, 
2012. Т.2. С. 240-258. 
9. ГАСО.Ф.73. Оп.2. Д.318. 

жүктеу/скачать 1,76 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: