Сборник материалов международной научно-практической конференции

127 
 
политическими директивами; 
б) преобладание политической суматохи приводит к администрированию; 
в)  самым  антисоветским  и  мещанским  уклоном  является  то,  что  отдельные 
работники  щеголяют  перед  округом  преувеличенными  цифрами  в  выполнении 
планов,  в  особенности,  искусственным  форсированием  колхозного  строительства, 
не создав для этого соответствующие условия и материально-техническую базу [12, 
с. 44]. В документах ЦК, а также в статье Сталина «Головокружение от успехов» 
осуждались «факты исключительно грубого, безобразного, преступного обращения 
с  населением  со  стороны  некоторых  низовых  работников»,  указывалось  на 
необходимость  проведения  «подготовительной  работы  по  коллективизации  и 
терпеливого разъяснения основ партийной политики бедноте». 
Спустя некоторое время Казкрайком вынужден был особым постановлением 
распустить  животноводческие  колхозы  в  кочевых  и  полукочевых  аулах, 
которые  были  организованы  принудительно,  и  где  обобществление  скота 
вызывало открытое недовольство населения [13, с. 316-317]. 
Процесс распада колхозной системы в животноводческих районах ускорился в 
мае и июне 1930 года в результате продовольственных затруднений. На заседании 
Совнаркома  КАССР  от  13  мая  1930  года  снабжение  товарами  кочевых  и  полу-
кочевых районов республики было признано «совершенно неудовлетворительной» 
[14, с. 287-288]. 
Методы и формы коллективизации в кочевых казахских аулах определялись не 
всегда  официальными  директивами  и  решениями,  коллективно  принятыми  на 
пленумах  и  конференциях  Казкрайкома,  а  секретными  записками  и  телефоно-
граммами  Ф.  Голощекина,  количество  которых  установить  трудно.  С  одной 
стороны,  они  поступали  из  вышестоящих  органов  о  дальнейшем  форсировании 
темпов коллективизации и уровня обобществления скота, с другой, как, например, 
на  VII  Всеказахстанской  партийной  конференции,  принимались  решения  о 
необходимости  учета  специфики  животноводческих  районов  при  организации 
колхозов.  В  резолюции  этой  конференции,  состоявшейся  в  июне  1930  года, 
указывалось: «В кочевых районах и аулах, где пока еще никаких предпосылок к 
коллективизации  не  создано,  основной  формой  организации  масс  должны 
являться  первичная  форма  снабженческо-сбытового  и  производственного 
товарищества. В полукочевых районах и аулах на ближайший период также стоит 
задача  кооперирования  всех  видов  сельского  хозяйства  и  потребительской 
кооперации  в  качестве  решающей  предпосылки  к  массовому  колхозному 
движению» [15, с. 74]. 
Но  толкование  этих  документов  и  их  практическое  применение  следует 
искать в телефонных указаниях и секретных записках, следы некоторых из них 
сохранились  в  материалах  ОГПУ.  Так,  19-20  февраля  1930  года  состоялось 
совместное  заседание    Бюро  Казкрайкома  и  Совнаркома  КАССР,  на  котором 
был  рассмотрен  вопрос  «о  мероприятиях  по  укреплению  социалистического 
переустройства сельского хозяйства в районах сплошной коллективизации и по 
борьбе с кулачеством и байством» [16, с. 13]. Основные положения принятых 

128 
 
решений на заседании были изложены в секретной записке (№ 78) Голощекина, 
разосланной  через  ответственного  дежурного  ОГПУ  всем  обкомам  партии.  В 
этом  документе  сообщалось:  «Постановлением  от  20  февраля  отмечаем,  что 
организации национальных экономически отсталых районов…в ходе сплошной 
коллективизации  не  учитываю  своеобразие  местной  социально-политической 
обстановки; слабо ведут борьбу с хищническим истреблением скота» [17, с. 54]. 
Далее  он  потребовал  от  партийных  организаций  «поставить  своей  задачей 
создание действительных предпосылок для массовой коллективизации и в этих 
целях  развернуть  работу  по  организации  бедноты,  батрачества,  уделить 
внимание  укреплению  союза  с  середняком,  а  также  по  дальнейшему  ограни-
чению  кулацко-байских  элементов  (кредит,  налоговая  работа,  земле-
пользование, водопользование, аренда и т.п.)» [18, с. 202]. 
Под «созданием действительных предпосылок для массовой коллективизации» 
Голощекин  отнюдь  не  имел  ввиду  ослабление  темпов  и  изменение  форм 
коллективизации.  Поэтому  он  свою  записку  заканчивает  требованием:  «создать 
действительную базу под коллективизацию, тем самым не только не ослаблять, но 
решительно развивать общий темп коллективизации в крае» [19, с. 124-125]. 
Выступая  же  на  VII  Всеказахстанской  партийной  конференции,  Голощекин 
говорил, что сокращение поголовья скота на 30-35 процентов по республике должно 
«заставить  нас  серьезно  задуматься»  [20,  с.  46].  Тем  не  менее  кардинального 
пересмотра политики в отношении казахских аулов не последовало. 
Наибольший  спад  коллективизации  имел  место  в  тех  районах,  где 
лжебелсенди  и  аткаминеры  проявили  особое  усердие  в  выполнении 
«партийного  наказа».  В  животноводческих  районах  Казахстана  к  концу  1930 
года в колхозах состояло 27, 1 процентов всех казахских хозяйств[21, с. 69-76]. 
Коллективизация  кочевых  казахских  аулов  проводилась  параллельно  с 
насильственным  переводом  их  на  оседлость.  Этому  мероприятию  Москва 
придавала  особое  значение,  поскольку  почти  80  %  всех  кочевых  хозяйств  по 
СССР находилось в Казахстане[22, с. 41]. Из 119 районов в самом Казахстане в 94 
население вело кочевой и полукочевой образ жизни (1928 год) [23, с. 91]. Одним 
словом,  в  верхних  эшелонах  партии  и  правительства  посчитали,  что 
коллективизация и кочевание несовместимы. Опять же очередное разрушительное 
по  своим  последствиям  мероприятие  было  инициировано  вышестоящими 
партийными и государственными органами. Перевод кочевых аулов в оседлость 
путем  создания  новых  колхозов  и  совхозов  проводился  жесткими  и 
антигуманными  методами.  В  связи  с  тем,  что  два  процесса  –  коллективизация 
кочевых  аулов  и  их  седентаразация  –  слиты  воедино,  взаимосвязаны  и 
взаимообусловлены,  а  также  проблема  оседания  детально  освещена  в  трудах 
казахстанских ученых [24], мы остановимся вкратце на отдельных ее моментах. 
С  самого  начала  оседание  аулов  понималось  как  одновременное  их 
вступление  в  колхозы,  и  оно  проводилось  путем  стягивания  скота  в  места 
образования ТОЗов, сельскохозяйственных артелей и т. д. 
В  январе  1930  года  при  Совнаркоме  КАССР  был  создан  Комитет  по 

129 
 
оседанию. Аналогичные структуры возникли в округах и районах на 1929-1930 
годы.  В  Актюбинской,  Гурьевской,  Мангышлакской,  Уральской  и  других 
округах  был  запланирован  перевод  на  оседлость  84  тысяч  хозяйств,  с 
определением источников финансирования [25, с.73]. 
Мероприятия  по  осуществлению  седентаризации  кочевых  и  полукочевых 
хозяйств  столкнулись  с  серьезными  трудностями.  И.  Курамисов  доложил  ЦК 
ВКП(б)  о  нехватке  для  выполнения  плана  оседания  1930  года  8  269  тысяч 
рублей  [26,  с.  160-161].  В  результате  плановые  показатели  по  отдельным 
округам пересматривались неоднократно [27, с. 90]. Но главным препятствием 
было нежелание значительной части кочевых хозяйств переходить к оседлости. 
В  результате  снова  последовало  грозное  предупреждение  Казкрайкома 
партии. В решении его Бюро от 15 июня 1930 года указывалось: «Казкрайком 
партии  предупреждает  все  окружные  комитеты  и  краевые  организации,  что  в 
случае не выполнения плана оседания нынешнего года он будет рассматривать 
это  как  сознательный  срыв  важнейшего  мероприятия  национальной  политики 
партии» [28, с. 30-31]. 
По  данным  Колхозцентра,  на  15  августа  1930  года  мероприятиями  по 
оседанию  было  охвачено  58  507  хозяйств,  что  составило  70  %  плановых 
показателей. Они осели в 743 колхозах [29, с. 338]. 
Многие  хозяйства  заставляли  оседать  в  безводных,  непригодных  для 
земледелия  районах.  Вследствие  этого  им  приходилось  снова  переселяться  в 
другие места [30, с. 79]. Планы строительства жилых помещений, скотных дворов 
постоянно  срывались,  не  хватало  средств,  строительных  материалов, 
квалифицированных техников-строителей [31, с. 186]. Оседание производилось в 
основном за счет средств самого казахского населения [32, с. 133]. В своем письме 
в  ЦК  ВКП(б)  и  Совнарком  СССР  от  9  марта  1933  года  Т.  Рыскулов  писал,  что 
оседание в связи с самофинансированием легло тяжелым бременем на казахские 
хозяйства  [33,  с.  125].  Несмотря  на  все  эти  громадные  трудности,  недовольство 
населения  и  нехватку  средств,  в  совместной  директиве  Казкрайкома  ВКП(б)  и 
Совнаркома  в  республике  от  29  декабря  1931  года  ставилась  задача  «охватить 
плановыми  мероприятиями  по  оседанию  в  1932  году  все  оставшиеся  кочевые  и 
полукочевые  трудовые  хозяйства  с  тем,  чтобы  полный  процесс  оседания 
завершить  в  1932  году».  Указанные  цифры  были  проявлением  очередного 
авантюризма и ложного социального оптимизма [34, с. 186].  
Массовый  страх  быть  наказанным  за  невыполнение  плана  повсеместно 
порождало своеобразный феномен  – предоставления ложных сведений почти по 
всем вопросам. Здесь не был исключением и вопрос оседания кочевых казахских 
аулов. Районы округа давали завышенные сведения республиканским органам, а 
те  –  союзным.  Так,  в  протоколе  технического  совещания  республиканского 
комитета по оседанию при Совнаркоме от 14 декабря 1931 года указывалось, что в 
1930-1931 годах на оседлость было переведено 164 тысяч кочевых и полукочевых 
хозяйств [35, с. 12], что не соответствовало действительности. По свидетельству 
Т. Рыскулова, на самом деле осело не более 100 тысяч хозяйств [36, с. 337]. 

130 
 
По первоначальному плану Совнаркома республики в течение 1930-1933 годов  
на  оседлость  должно  было  перейти  всего  380  тысяч  кочевых  и  полукочевых 
хозяйств.  Эта  цифра  фигурировала  и  в  материалах  VII  Всеказахстанской 
партийной конференции (июнь 1930 года) [37, с. 28]. Окончательно план оседания 
был утвержден по годам в следующем разрезе: 1930/31 – 80 тысяч, 1931/32 – 100 
тысяч, 1932/33 – 120 тысяч хозяйств [38, с. 38]. 
Стремясь выжить, под давлением беспрерывных преследований, репрессий 
и голода казахские аулы снимались с мест обитания и откочевывали за пределы 
Казахстана.  Опустение  колхозов  приобретало  массовый  характер.  Смертность 
на  почве  голода  обрушилась,  прежде  всего  на  казахские  аулы.  Даже  тогда, 
когда  аул  лишился  более  миллиона  людей.  Ф.  Голощекин  не  осознавал 
трагичность  создавшегося  положения  в  животноводческих  районах.  В  своей 
статье, опубликованной в сентябре 1931 года, он говорил: «Старый, отсталый, 
кочевой, полукочевой аул умирает, должен умереть» [39, с. 45]. 
Союзные  органы  смотрели  на  казахские  аулы  как  на  неисчерпаемый, 
бездонный  источник  мясопоставок.  Даже  в  условиях  нараставшего  голода 
многие  казахские  кочевые хозяйства, не  имевшие посевов,  облагались планом 
хлебопоставок.  Поэтому  имелась  масса  случаев,  когда  середняку  –  скотоводу 
приходилось  потребное  количество  зерна  покупать  на  рынке.  В  результате 
верблюда  обменивали  на  два  пуда  пшеницы,  барана  –  на  8  футов  зерна.  А 
задание достигало 40-50 пудов [40, с. 47]. 
Масштабы  катастрофы  были  уже  громадны,  чтобы  об  этом  умалчивать.  В 
постановлении  третьей  сессии  ВЦИК  XIV  созыва  был  указан  на  следующие 
моменты: 
а) резкое сокращение поголовья скота в Казахстане за последние годы; 
б) недовыполнение комплектования стада совхозов в 1931 году (по рогатому 
скоту – на 54,2 %, овцам – 46,6 %); 
в)  невыполнение  плана  строительства  в  точках  оседания  (выполнение 
составило 1 июля 1931 года всего лишь 8 % плана) [41, с. 43]. 
Однако,  конкретной  помощи  Казахстану  для  преодоления  указанных 
трудностей  со  стороны  Наркома  земледелия  Колхозцентра,  «Хлебживсоюза», 
«Союзмяса»  и  других  организаций  РСФСР  не  последовало,  хотя  имелось 
прямое постановление президиума ВЦИК от 10 февраля 1931 года о выделении 
КАССР  дополнительных  продовольственных  ресурсов  и  погашение 
задолженности перед республикой [42, с. 42]. 
Крушение традиционного общества казахов происходило по закону цепной 
реакции.  К  февралю  1932  года  в  Казахстане  лишились  скота  37  %  хозяйств 
колхозников и 51,8 % единоличников [43, с. 14]. 
В  исторической  литературе  утвердилось  мнение,  что  в  1933  года  начался 
процесс стабилизации животноводства в республике. Не опровергая данную точку 
зрения,  хочется  отметить,  однако,  что  в  кочевых  и  полукочевых  районах  резкого 
изменения  ситуации не произошло. Сокращение поголовья скота в этих районах с 
1 июля 1932 года по 1 июля 1933 года шло значительно интенсивнее по сравнению 

131 
 
с  оседло  –  земледельческими  районами.  В  оседло  –  земледельческих  районах 
сокращение поголовья скота составило на этот период 9, 3 % процента. 
Тем не менее реализация постановления ЦК ВКП(б) от 17 сентября 1932 года, 
приход  к  руководству  партийной  организацией  Казахстана  Л.  М.  Мирзояна 
содействовали  позитивным  переменам  в  животноводстве.  Конкретными  шагами 
партийной  организации  и  правительства  Казахстана  по  ликвидации  перегибов, 
допущенных  Голощекиным  и  его  окружением,  явились  роспуск  сельскохозяй-
ственных  артелей,  созданных  под  административным  давлением,  предоставление 
голодавшим районам налоговых льгот, скота, продовольствия и т.д. 
Важнейшим мероприятием по восстановлению поголовья скота в республике 
явилось  разрешение  колхозникам  животноводческих  районов  иметь  в  личном 
пользовании до 150 голов овец и коз, до 10 голов крупного рогатого скота, до 10 
лошадей  и  5  верблюдов.  Предстояло  решать  массу  проблем  по  переводу 
кочевников  на  оседлость.  Как  указывал  Л.  М.  Мирзоян    в  своей  речи  на  VI 
Казкрайкома  партии,  ошибки  и  перегибы  в  вопросах  выбора  точек  оседания,  о 
типах поселков и прочее привели к тому. Что сколько-нибудь [44, с. 25]. 
Однако,  по  данным  Г.  Ф.  Дахшлейгера  и  К.  Н.  Нурпеисова,  за  1930-1934 
годы осело 322,8 тысяч хозяйств, что составило 81,6 процента всех кочевых и 
полукочевых  хозяйств  [45,  с.  199].  В  1934  году  в  целом  по  Казахстану  было 
коллективизировано  85,9  процента  крестьянских  хозяйств.  К  этому  времени 
коллективизация  в  животноводческих  районах  была  закончена[46,  с.  78].  При 
таких  условиях  в  1935  году  снова  началась  кампания  по  переводу  ТОЗов  на 
сельскохозяйственных  артели.  Период  уступок  крестьянству  в  выборе  форм 
хозяйствования  закончился.  Одновременно  был  положен  и  конец  иллюзиям 
шаруа  иметь  в  своем  личном  владении  поголовье  скота  достаточное  для 
нормального существования.  
Литература 
1.  Архив Президента РК, ф. 141, оп. 4, д. 3582, л. 37. 
2.  Турсунбаев А. Б. Победа колхозного строя в Казахстане. С. 152. 
3.  Советская степь. 1929. 26 декабря. 
4.  ЦГА РК, ф. 1145, оп. 2, д. 521. Л. 521. 
5.  Там же, л. 155. 
6.  Там же, ф. 1145, оп. 2, д. 527, л. 183-186. 
7.  Госархив Кзыл-ординской обл., ф. 5, оп. 2, д. 332, л. 2-3. 
8.  Правда. 1930. 2 марта, 3 апреля. 
9.  Госархив Кзыл-ординской обл., ф. 5, оп. 2, д. 362, л. 87. 
10.  Сохранен  стиль  изложения.  См.:  Госархив  Кзыл-ординской  обл.,  ф.  5, 
оп. 2, д. 326, л. 62. 
11.  Вестник КазГУ. – 1998, сер.ист.. № 8, с. 55. 
12.  Госархив Кзыл-ординской обл., ф. 5, оп. 2, д. 326, л. 44. 
13.  Коллективизация сельского хозяйства Казахстана. Ч. 1., с. 316-317. 
14.  Коллективизация сельского хозяйства Казахстана. Ч. 1., с. 287-288. 

132 
 
15.  VII  Всеказахстанская партийная конференция. Стенографический отчет. 
А-А., 1930. С. 74. 
16.  Большевик Казахстана. 1931. № 1. С. 13. 
17.  Архив Президента РК., ф. 141, оп. 4, д. 4900, л. 54. 
18.  История советского крестьянства. Т.2 с. 202. 
19.  Народное хозяйство Казахстана. 1928. № 6-8. С. 124-125. 
20.  Там же, л. 46. 
21.  Омарбеков  Т.  Отырыкшыландыру  калай  басталды?  //  Акикат,  1993.,  № 
12. 69-76 беттер. 
22.  ЦГА РК, ф. 1135, оп. 1, д. 4, л. 41. 
23.  Архив Президента РК, ф. 141, оп. 1, д. 2926, л. 91. 
24.  Тулебаев Б. А., Турсунбаев А.  Б., Дахшлейгер Г. Ф., Абылхожин Ж. Б., 
Омарбеков Т. и др. 
25.  ЦГА РК, ф. 1145, оп. 2, д. 524, л. 73. 
26.  Там же, ф. 5, оп. 11, д. 307, л. 160-161. 
27.  Там же, ф. 5, оп. б, д. 5 б, л. 90. 
28.  Вопросы оседания кочевников. А-А., с. 30-31. 
29.  ЦГА РК, ф. 1145, оп. 2, д. 539, л. 17; ф. 1179, оп. 2, д. б. л. 114; д. 10, с. 
338-339. 
30.  См. Вопросы оседания кочевников. С. 79. 
31.  Голод в казахской степи. С. 186. 
32.  ЦГА РК, ф. 30, оп. 2, д. 607, л. б; д. 642, л. 133. 
33.  Там же, ф. 1179, оп. б, д. 9, л. 125. 
34.  Голод в казахской степи. С. 186. 
35.  ЦГА РК, ф. 1145, оп. 2, д. 545, л. 12. 
36.  VII Всеказахстанская партийная конференция. С. 337. 
37.  Народное хозяйство Казахстана. 1931. № 8-9. С. 28. 
38.  ЦГА РК, ф. 30, оп. 2, д. 17 б, л. 38. 
39.  Там же, ф. 1145, оп. 2, д. 542, л. 45-47. 
40.  Там же, л. 47. 
41.  Там же, л. 43. 
42.  Там же. л. 42. 
43.  Там же, ф. 1179, оп. 4, д. 10, л. 14. 
44.  Мирзоян  Л.  М.  Очередные  задачи  казахстанской  организации  в  ауле  и 
деревне. А – А., 1933. С. 25. 
45.  Дахшлейгер  Г.  Ф.,  Нурпеисов  К.  Н.  История  крестьянства  советского 
Казахстана. А-А., 1985. С. 199. 
46.  Коллективизация  сельского  хозяйства  в  республиках  Средней  Азии  и 
Казахстане. С. 78. 
 
 
 
 

133 
 
ІI-БӚЛІМ 
 
II ЧАСТЬ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

134 
 
ӘОЖ 811. 512. 122
`
1 
Ахметжанова Ф.Р., Жолаушинова Ж. 
С.Аманжолов атындағы ШҚМУ, Ӛскемен қ 
Zh.Zhanar-89@mail.ru
 
 
БІР, ЕКІ, ҤШ ТІЛДЕ ЖАЗЫЛҒАН СӚЗДІКТЕРДЕГІ  
ЛИНГВОЕЛТАНЫМДЫҚ ҚҦНДЫЛЫҚТАР 
 
Қазақ  тіл  білімінің  тарихында  тілдің  танымдық  табиғаты  туралы  алғашқы 
ой-пікірлер  А.  Байтҧрсыновтың  еңбектерінде  кездеседі.  Зерттеушінің  тіл 
табиғаты  ерекшелігі  мен  тіл  қызметінің  сан-салалығын  танытуға  арналған 
ғылыми тҧжырымдарын саралай келе, оларды тӛмендегідей жіктеуге болады: а) 
тілтаным  теориясындағы  тіл  –  ойлау  –  дҥние  (әлем)  бейнесі  арақатынасына 
байланысты  пайымдаулармен  сабақтас  тҧжырымдар;  ә)  поэтикалық  тіл 
табиғатын  «қарапайым»  тілден  айыра  танытуға  арналған  ғылыми 
тҧжырымдары. А. Байтҧрсынов сӛз ӛнеріне тірек болатын адам санасының ҥш 
негізін  атап  кӛрсетеді:  ақыл,  қиял,  кӛңіл.  Осыдан  кейін  ақылдың  ісі  –  аңдау, 
қиялдың  ісі  –  меңзеу,  кӛңілдің  ісі  –  тҥю,  талғау  деп  сана  негіздерінің 
әрқайсысына  тән  қызметін  талдайды:  «Тілдің  міндеті  –  ақылдың  аңдауын 
аңдағанынша,  қиялдың  меңзеуін  меңзегенінше,  кӛңілдің  тҥюін  тҥйгенінше 
айтуға  жарау  [1].  Тіл  мен  сана  арақатынасына  байланысты  теорияларға 
сҥйенсек,  тіл  –  дҥниенің  адам  санасында  айшықталған  сҧлбасын  сыртқа 
шығару,  белгілі  бір  формаға  тҥсіріп  бейнелеу  қҧралы.  Тілді  танудың 
антропоцентристік парадигмасы бойынша, адам санасы мен ойлау әрекетіндегі 
қҧбылыстар  тіл  арқылы  ғана  белгілі  болады.  Ғалым  ойлаудың  екі  тҥрін 
кӛрсетеді: тиісінше ойлау, тҥйісінше ойлау. Тиісінше ойлау  – заттың «бойына 
біткен  сипатын»  ғана  ойлап,  сол  тҧрғыда  сӛзбен  беру,  яғни  қазіргі  ғылыми 
тілмен  айтсақ,  нақты  шындық  болмыстың  тіл  арқылы  сипатталуы;  тҥйісінше 
ойлау – зат туралы «адамның қосқан, таңған сипаттары», басқаша айтқанда, зат, 
қҧбылыс,  жағдай,  әрекет  жӛнінде  сӛйлеушінің  кӛзқарасы,  танымы,  ҧғып- 
қабылдауы  тҧрғысынан  баяндалуы.  Ойлау  мен  сӛйлеудің  бҧл  тҥрінде  тілдің 
коммуникативтік, ақпараттық қызметімен қоса мағыналық реңкі, эмоциясы мен 
эстетикалық  қызметі  кӛрініс  береді.  Сонымен,  А.Байтҧрсынов  тіл  арқылы 
танылатын  ойлаудың  қиял  (эстетикалық),  ақыл  (логикалық)  негізімен  қатар 
кӛңіл (қабылдау) негізінің де бар екендігін дәлелдейді.  
Ғалымның жоғарыда жҥйеленген теориясын басшылыққа алған ҧстаз қазақ 
тілін оқытуда, ҥйретуде қалайда елеулі нәтижеге жетеді деген ойдамыз.  
Біздің зерттеу нысанымыз – мемлекеттік тілді ҧлттық қҧндылықтар арқылы 
оқыту мәселесі және елтанымдық бағыт.  
Жалпы  тіл  білімінде,  кейіннен  отандық  тілтанымда  гуманитарлық 
ғылымдардың  дамуына  байланысты  және  ӛмірдің  қажеттілігіне  байланысты 
соңғы  жылдары  бірқатар  жаңа  ілім  салалары  қалыптасуда  [2].  Олар  – 
психолингвистика,  нейролингвистика,  әлеуметтік  лингвистика,  этнолингвис-

135 
 
тика,  лингвоэкология,  когнитивті  лингвистика,  лингвоэкоэтномәдениеттаным, 
прагмалингвистика.  
Тіл  ӛмір  сҥру  қалпында  ӛзінің  дамыған  ортасында  ҥш  тҥрлі  қызметімен 
ерекшеленеді [3].  
1)  Тіл  адамдардың  ӛзара  тҥсінісуі  ҥшін  жҧмсалатын  коммуникативтік 
қызметі  арқылы  екеуара  сӛйлесетіндер  ҥшін  кез  келген  қҧбылыс,  зат 
атауларының тҥсінікті болуы.  
2)  Тіл  тек  сӛйлесу,  қарым-қатынас  қҧралы  ғана  емес,  ол  адам  ӛмірінің 
материалдық  және  рухани  мәдениетінің  сол  ҧлтқа  тән  қасиеттерін  жинақтап, 
сақтау арқылы келесі ҧрпаққа жеткізеді. Мҧны тілдің кумулятивтік қасиеті деп 
те атайды.  
3)  Тілдің  тағы  бір  қоғамдық  қызметі  –  әлеуметтік  ӛмірде  адамдарды  жеке 
тҧлға ретінде, ҧлт ӛкілі ретінде қалыптастыруы.  
Бҥгінгі  таңда  елтану  аспектісі  қазақ  тілін  ӛзге  ҧлт  ӛкілдеріне  оқытып 
ҥйретуде әлі де болса шешімі табылмаған, ғылыми – теориялық, машықтану – 
тәжірибелік  негізі  қаланбаған  ілім,  пән  қатарында  қалып  отыр.  Осыған 
байланысты  қазақ  елінің  ҧлттық  ерекшеліктерінің  ана  тілі  арқылы  жҥзеге 
асырылатынын ескерсек, онда қазақ тіл білімінде «Елтану» пәнінің мақсаттары 
мен  міндеттері  дҧрыс  айқындалып,  тіл  арқылы  лингвомәдениеттанудың  тағы 
бір ғылыми бағыты анықталатынына сенімдіміз.  
Олай  болса  «елтану»  ҧғымына  нені  жатқызамыз,  оның  кӛлемі,  ӛлшемі  не 
болмақ?  Ӛлкетану  мен  аймақтану  осы  аспектіде  қарастырыла  ма?  Сӛздіктер 
мынадай  мәлімет  береді.  «Елтану»  зат.  геогр.  Белгілі  бір  елдің,  сондай-ақ  ірі 
аумақтар  мен  материктердің  табиғаты,  халқы,  шаруашылығы,  мәдениеті, 
әлеуметтік  қҧрылымы  т.б.  туралы  әртҥрлі  мәліметтерді  жинақтап,  бір  жҥйеге 
келтіріп, кешенді тҥрде зерттейтін географиялық пән [4].  
«Ӛлкетану»  зат.  1.  Белгілі  бір  аймақты  танып-  білудің  жиынтық  ҧғымы.  2. 
Белгілі  бір  ӛңірдің  табиғатын,  халқын,  шаруашылығын,  тарихын,  мәдениетін 
зерттеумен  шҧғылданатын  ғылым  мен  мәдениет  саласы.  Кешенді  ӛлкетану 
осылардың  бәрін  бір-  бірімен  байланыстыра  қарастырады,  салалық  ӛлкетану 
географиялық, тарихи, этнографиялық, топонимдік т.б болып бӛлінеді [5].  
Аймақ  (тҥркі,  монғол,  тҧңғыс  манчжур  тілдеріңде  аумақ,  округ,  облыс,  ел, 
халық  деген  ҧғымдарды  білдіреді)  –  жалпылама  мағынада  ӛлке,  облыс,  мекен 
жай,  тӛңірек,  айнала  ҧғымдарының  геологияда  және  саяси  географияда 
«регион»,  физ.географияда  ел,  аудан  сӛзінің  баламасы  ретінде  қолданылады. 
Аймақ  сӛзі  алғашқыда  –  «ру»,  «тайпа»,  «тайпалық  одақ»,  «саяси  бірлік» 
ҧғымдары тҥрінде пайдаланған [6]. 
Біз тек ҧлттық қҧндылықтарды іріктеп оқыту ҥрдісінде енгізу арқылы ғана 
ҧлттың  тҧнып  тҧрған  асыл  мҧраларымен,  рухани  байлығымен  ҧрпақтарды 
сусындатып,  отбасында  да,  мектепте  де  ҧлтжандылық  пен  отаншылдыққа 
баулып ӛз халқын, ӛз мемлекетін кӛздің қарашығындай қорғайтын тҧлғаларды 
тәрбиелеуді  мақсат  етеміз.  М.  Әуезов  «қытайлықтар  ҧлы  қытай  қорғанын, 
итальяндықтар сазды әуенімен таң қалдырса қазақ халқы ҧлттық қҧндылықтары 

136 
 
мен бай тілін мақтан етеді», – деген екен [7]. Келесі кезекте бір, екі, ҥш тілде 
жазылған  тҥрлі  сӛздіктерден  аталған  бағытта  теріп  алынған  тілдік  бірліктерді 
жҥйелі тҥрде берген дҧрыс деп есептейміз.  
Ағайын  тату  болса  –  ат  кӛп,  абысын  тату  болса  –  ас  кӛп.  1)  Тату 
ағайындардың мінер аттан тарылмауы, керек кезінде бірінің атын бірі мініп, не 
жылқыдағы мініс аттарды қалауынша ауыстырып, ӛзара емін-еркін араласуына 
байланысты  да,  ӛзара  тату-тәтті  тҧратын  абысындылардың  ішер  ас-тамақтан 
тарылмауы – олардың да ынтымақ-ықыласына, яғни бір ҥйдің асы дайын бола 
қоймаса, екінші ҥйдің асы пісіп, дастарқаны ортақ, қазаны мен қасық-табақтары 
араласып, ішкені алдында, ішпегені артында болуына байланысты; 2) ауыс.бір 
қоғамдағы  адамдардың  әсіресе  татулығы,  сыйластығы  сақталған  жерде,  ӛзара 
кӛмек-жәрдем  бір  ортада  тіршіліктің  қиындығы  да  болмайды,  береке-бірлік 
орнайды, тарығу, тапшылық жоқ деген сӛз.  
Ана  сҥті  бой  ӛсіреді,  ана  тілі  ой  ӛсіреді.  Себебі:  ана  сҥті  ең  алдымен 
нәрестенің,  организмнің  физиологиялық  жағынан  дамуына,  ӛсуіне  қажетті 
қорек  (ас,  витамин  т.б.)  болып  саналса,  ана  тілін  білу  баланың  (2  жастан 
бастап...)  адам  болып  марқаюына,  рухани  дамуына,  ӛзін  қоршаған  ортаны 
танып-білуіне  ата-анасымен,  басқалармен  қатынас  жасауға,  ойлануға,  ҧруға, 
дҥниетануға қажет адамдық абзал қасиеттерді бойына дарытуға қажетті фактор 
деген сӛз.  
Анасын  кӛріп,  қызын  ал,  аяғын  кӛріп  асын  іш.  Себебі:  қыздың  ақылды, 
кӛрікті,  әдепті,  тәрбиелі  болып  ӛсуі  анасына  байланысты,  ӛйткені  ол  ҥнемі 
анасының  қасында  жҥріп,  оның  барлық  іс-қимылын  ӛнеге-ҥлгісін,  ақыл-
парасатын, тәлім-тәрбиесін кӛріп ӛседі. Егер ыдыс-аяқ кір-қожалақ болса, қонақ 
ас  ішуден  жиіркенуі,  ішіндегі  астың  тазалығына  кҥмандануы  мҥмкін.  Демек, 
бҧл  ана  мен  оның  ҧстаған  ас  аяғы  жақсы  ӛскен  қыздың,  оның  тазалығының 
ӛлшемі деген сӛз.  
Басқа елде сҧлтан болғанша, ӛз еліңде ҧлтан бол. ауыс. Ӛзіңнің туып-ӛскен 
еліңнен,  не  ата-баба  жҧртынан  алыстағы  жат,  бӛтен  елде  сҧлтан,  хан,  бек 
болып,  ел  билеп,  ҥстемдік  жҥргізуден  де,  ӛз  еліңде  ең  қарапайым  жҧрт 
қатарында  жҥргенің  артық  демекші.  Ӛйткені,  жат  елде  адам  қанша  шарықтап 
билік  иесі  болса  да,  ол  билік  мәңгілік  емес,  ертең-ақ  қартаясың,  міне,  сонда 
қадіріңді  білетін  ел-жҧртыңды  аңсайсың,  ата-баба  салт-дәстҥрін  сағынасың, 
жалғыздықты сезінесің демекші.  
Жеті  атасын  білмеген  –  жетесіз,  Арғы  тегін  білмеген  –  тексіз.  Кӛнеден 
қалыптасып,  қазақ  қауымында  сақталған  дәстҥр  бойынша  әрбір  жасӛспірім, 
ержеткен  азамат  ӛзінің  жеті  атасын,  шыққан  тегін  білуге  тиісті;  оны  білмеу  –  
«жетесіздіктің», «тексіздіктің» белгісі деп саналған. 
Жылқы – малдың патшасы, Тҥйе – малдың қасқасы қазақ ҧғымында: жылқы 
– тӛрт-тҥлік малдың ішіндегі ең асылы, қасиеттісі, кӛшпелі қауым ӛмірінде ол 
тек  ішсе,  тамақ,  кисе,  киім,  мінсе,  кӛлік  қана  емес,  елін,  жерін  жаудан 
қорғайтын ер-азаматтың астындағы пырағы, тӛрт-тҥлік малдың сәні де, сәулетті 
де,  бітім-тҧлғасы  бӛлекше,  табиғаты  асыл,  кӛркемі  де,  ерекше  байлық  пен 

137 
 
мырзалықтың  ӛлшемі  де,  жылқы  малы;  қазақ  ӛмірінде  тҥйе  малының  орны 
бӛлек,  ол  –  кӛшпелі  ӛмірдің  кӛрікті  кӛлігі,  ең  басты  салт-салтанаты  болып 
саналады.  
Отан  отбасынан  басталады  ауыс.  «Отан»  –  «атамекен»,  «атажҧрт», 
«анажҧрт»,  «ата-бабаларымыздың  туып-ӛскен  елі»,  «әркімнің  «кіндік  қаны 
тамып, кірін жуған қасиетті жері» деген ҧлағатты ҧғымдарды білдіреді. Солай 
бола тҧрса да, «Отан» ҧғымының отбасынан (семьядан, жанҧядан) басталатын 
себебі  «Отанға»  деген  сҥйіспеншілік,  патриоттық  сезім  ең  алдымен  әрбір 
азаматтың  ӛзі  туып-ӛскен  отбасында,  ӛз  ҥй  ішінде,  ата-анасының  қҧзырында 
қалыптасады деген сӛз.  
Ҧлға  –  отыз  ҥйден  тыйым,  Қызға  –  қырық  ҥйден  тыйым  ауыс.  қазақ 
қауымында қалыптасқан тәрбие, тәсілдердің біріне, әдет-ғҧрыпқа, салт-дәстҥрге 
жат  адам  бойындағы  артық-кем  әдеттерді  ашық  айтып,  тыйым  салып  отыру 
жатады.  Жасӛспірім  ҧл  мен  қыз  балаға  мҧндай  тыйымды  ӛз  ата-анасы  ғана 
емес, сонымен қатар, ҥйлі-ауылдардың ҥлкендері тҥгел айтуға қҧқықты болған, 
яғни жастар тәрбиесіне ел-жҧрт тҥгел араласқан.  
Ҧлт  болам  десең  –  ҧрпағыңды  ойла.  Ҧлттың  болашағы  (ҧлт  болып  қалу-
қалмауы) оның бҥгінгі ӛсіп келе жатқан жас ҧрпағына байланысты, сондықтан 
да жас ҧрпақты мәпелеп, дҧрыс ӛсіре білген халық қана «болашағым бар» деп 
айта алатынын ескертіп отыр [8].  
Есім  салған  ескі  жол  =  «старый  утвердившийся  закон  Есим  хана». 
Фразеологизм  (досл.  «проторѐнная  дорога  Есим  хана»)  связан  с  именем 
известного  в  истории  казахского  султана  Есима  (1598-1628  гг.),  создавшего 
кодекс  законов  по  управлению  государством,  он  считается  одним  из  древних 
кодексов  казахского  народа,  также  как  и  Законы  хана  Касыма.  В  памяти 
последующего поколения казахов этот кодекс закрепился как «древний закон» 
сыгравший определѐнную роль в общественной жизни ханства в трудные годы 
нашествия Джунгарского государства на казахскую землю. 
Фразеологизм  сохранился  в  памяти  (языке)  казахов  не  только  как 
исторический факт, о событиях далѐкого прошлого, но и как справедливый акт 
древнего  законотворчества,  в  котором  получили  отражение  традиции  народа, 
регламентировались правила поведения. 
Жеті  ата  =  «предки  до  семи  поколений».  Фразеологизм  (досл.  «семь 
поколений  предков»),  имеющий  широкое    и  частое  употребление  в  казахском 
языке,  связан  с  устойчивой  традицией  культа  предков.  Каждый  уважающий 
казах (от мала до велика) должен поимѐнно знать семь своих непосредственных 
предков,  ибо  с  этим  связан  целый  ряд  обычаев  и  традиций,  в  том  числе  и 
женитьба. Число «семь» в данном случае наряду с числовым значением, имеет 
сакральное занчение. Этим объясняется илиоматичность выражения.  
Ит  басына  іркіт  тӛгілу  =  «как  сыр  в  масле»,  «молочные  реки,  кисельные 
берега». Фразеологизм (досл. «литься иркиту  – прокисшему молоку на голову 
собаки») в языке употребляется, когда надо передать следующий круг понятий: 
«иметь    всѐ  в  достатке»;  «жить  в  достатке  и  изобилий».  Он  отражает  в  себе 

138 
 
некоторые  этнографические  особенности  быта  казахов  в  прошлом:  полный 
достаток  жизни  у  казахов  во  многом  определялся  изобилием  мясо-молочных 
продуктов.  Все  оставшиеся  от  повседневного  употребления  молочные 
продукты (молоко, айран и др.), как правило, сливались в специальный мешок, 
подвешенный на перекладину, чтобы они, перебродив, образовали полужидкую 
молочную смесь – иркит, из которого затем готовили сушѐный сыр – курт.  При 
большом  количестве  перебродивший  иркит  выливался  через  край  на  голову 
близлежащей собаки. Именно эта образно-фоновая основа, свеобразная бытовая 
картина  послужила  мотивом  образования  фразеологизма,  который  в 
дальнейшем стал выражать не только понятие «изобилия продуктов питания», 
но и материальный достаток в целом.  
Кӛктӛбенің  басында  кҥнде  жиын  =  «на  Коктобе  ежедневно  сборища». 
Фразеологизм  (досл.  «на  вершине  холма  Коктобе  ежедневно  проводится 
собрание») образовался как отражение исторического прошлого казахов, когда 
народ,  а  так  же  ханы,  бии,  батыры  дальных  и  ближних  регионов  регулярно 
собиралась  для  урегулирования  спорных  вопросов  жизни  и  быта  казахских 
аулов, в том числе вопросов кочѐвки  и пастбищ, а в трудные для казахов годы 
–  для  решения  злободневных  проблем  защиты  Родины  от  внешних  врагов  на 
холме  Коктобе,  считавшемся  удобным  местом  для  таких  сборов,  в  районе 
админстративного  центра  казахского  ханства  (ср.  жер  ортасы  –  Кӛктӛбе  - 
«Коктобе – середина – (центр, пуп) земли») в прошлом.  
Это  выражение  постепенно  абстрагировалось  с  понятием  «всякое,  часто 
проводимое на каком-то определѐнном месте сборище».  
Қой  ҥстіне  бозторғай  жҧмыртқалаған  [ҧялаған]  заман  =  «молочные  реки, 
кисельные  берега,  время  всеобщего  благоденствия».  Фразеологизм  (досл. 
«времена,  когда  на  спине  овцы  несли  свои  яички  жаворонки»)  образован  в 
целях  образной  передачи  конкретного  исторического  периода  в  жизни 
общества,  когда  наступает  мир  и  всеобщее  благоденствие,  когда  народ 
приобретает  богатство  и  достаток.  В  визуальном  представлении  такое 
возможно,  когда  на  спинах  мирно  пасущихся  овец  взвивают  свои  гнѐзда  и 
насиживают  в  них  яйцо  степные  жаворонки,  что  символизируют  мирную, 
благодатную жизнь в обществе.  
Сӛзі  мірдің  оғындай  =  «попадающий  не  в  бровь,  а  в  глаз»,«с  острым 
языком».  Фразеологизм  (досл.  «слова  его  как  стрела  эмира»)  образно 
характеризует человека, у которого язык острый и меткий, как стрела у эмира, 
точно,  без  промаха  попадающая  в  цель.  В  прежние  времена  в  быту  казахов 
славились меткие стрелки разного уровня. Среди них особо отличались эмиры- 
«правители 
государства» 
и 
«военачальники», 
которые 
специально 
тренировались этому искусству, ибо это было престижным в их деятельности. 
Сравнение острых и метких слов в устах оратора со стрелой меткого стрелка – 
эмира имеет прямой смысл и считается вполне логичным.   
Тайға  таңба  басқандай  =    «совершенно  ясно  и  чѐтко»,  «яснее  ясного». 
Фразеологизм  (досл.  «как  клеймо,  тавро,  поставленное  на  двухгодовалового 

139 
 
жеребѐнка»)  возник  первоначально  в  лексиконе  коневодов  как  выражение, 
связанное  с  совершением  обязательного  акта  таврирования  или  клеймления 
молодняка  лошадей  в  двухлетнем  возрасте.  Клеймо,  которое  ставилось  на 
тазобедренной  (нижней)  части  крупа  лошади,  по  обычаям  казахов,  считалось 
признаком собственности человека или его рода, племени, общества. 
Мотивом  образования  данного  выражения  явилось  не  вообще  клеймление 
(т.е. наложение тавра, клейма), а выжигание тамги на гладком и упитанном теле 
двухлетнего  стригуна,  которое  отличается  от  других  клейм  своей  чѐткостью, 
ясностью и хорошей видимостью издалека.  
В  результате  семантического  абстрагирования  от  первоначальной 
материальной основы, выражение это в переносе на человеческий фактор стало 
выражать  более  обобщѐнное  понятие  «совершенно  чѐтко  и  ясно»,  «яснее 
ясного».  
Тҧлпардың  тҧяғы,  сҧңқардың  қияғы  =  «потомок  лучших  людей». 
Фразеологизм (досл. «он – копыта скакуна, перья сокола») образован на основе 
ассоциативного  представления  с  образами  скакуна  и  сокола  как  лучших 
представителей  животного  мира,  ассоциируется  с  лучшими  (особого 
происхождения,  талантливые,  передовые  и  т.д.)  людьми  общества,  а  под 
«копытами  скакуна»  и  «перьями  сокола»  соответственно  подразумеваются 
сохранившие  благородство  рода  и  продолжающие  их  добрые  дела  потомки. 
Другими  словами,  мотивами  образования  фразеологизма  в  данном  случае 
служит идея сохранения и продолжения преемственности человеческого рода и 
его лучших качеств.  
Фразеологизм  употребляется,  когда  надо  особо  подчеркнуть  элитарное 
происхождение кого-нибудь из ныне живущих представителей интеллигенции, 
чьи родители или предки были известными людьми в казахском обществе [9]. 
Бармағынан бал тамған – Golden hands – Золотые руки. 
Бір  қҧмалақ  бір  қарын  майды  шірітеді  –  A  fly  in  the  ointment  –  Паршивая 
овца все стадо портит; ложка дѐгтя портит бочку мѐда. 
Бірінші  байлық  –  денсаулық    –  Health  is  wealth  –  Первое  богатство  – 
здоровье. 
Егіз қозыдай – Like two peas in a pod – Как ягнята-близнецы. 
Жатқан  жыланның  кҧйрығын  баспа  –  Leave  well  enough  alone  /  Don't  fix 
something that works – Не буди лиха, пока оно тихо. 
Жатқан тастың астына суақпайды – No pain, no gain – Под лежачий камень 
вода не течѐт. 
Жерден жеті қоян тапқан дайқуану – Be in the seventh heaven/be on cloud nine 
– Быть на седьмом небе от счастья. 
Ине шаншар жер жоқ – Like sardines in a can – Яблоку упасть негде. 
Ит  арқасы  қиянда;  ит  ӛлген  жерде;  ит  жеккен  жерде  –  Just  a  dot  on  the 
horizon – За тридевять земель; у черта на куличках. 
Ит  жоқта  шошқа  ҥреді  –  In  the  land  of  the  blind  the  one-eyed  is  king  –  На 
безрыбье и рак рыба. 

140 
 
Ит  ҥреді,  керуен  кӛшеді  –  It's  bite  is  not  as  bad  as  it's  bark  –Собака  лает, 
караван идѐт. 
Кӛздің қарашығындай сақтау – Cherish like the apple of one's eye – Беречь как 
зеницу ока. 
Кӛрпеңе  қарай  кӛсіл  –  Cut  one's  coat  according  to  one's  cloth  -  По  одежке 
протягивай ножки. 
Қазақстан  Конституциясының  даму  тарихы  –  History  of  the  development  of 
the Constitution of Kazakstan – История развития Конституции Казахстана. 
Қазақстан  халықтарының  ассамблеясы  –  Peoples'  Assembly  of  Kazakstan  – 
Ассамблея народов Казахстана. 
Қайтаоралғанесімдер – Redeemednames – Возвращенные имена. 
Қасқырда тоқ, қойда аман – It means running with the hare and hunting with the 
hounds – И волки сыты, и овцы целы. 
Қасқырдан қорыққан тоғайға бармас – He that fears every bush must never go 
a-birding – Волков бояться – в лес не ходить. 
Қасқырды сҧрлығы ҥшінемес, ҧрлығы ҥшінҧрады – The wolf is not beaten for 
being gray, but for devouring sheep in August and May  – Не зато волка бьют, что 
сер, а зато, что овцу съел. 
Қойтерісін  жамылған  қасқыр  –  Wolf  in  sheep's  clothing  –  Волк  в  овечьей 
шкуре. 
Қойшы кӛбейсе, қой арам ӛледі; Қойшыкӛпболса, қойарамӛледі – Too many 
cooks spoil the broth – У семи нянь дитя без глазу. 
Сақтанғанды  қҧдай  сақтайды  –  God  looks  out  for  those  who  look  out  for 
themselves – Береженого бог бережет. 
Тайға таң бабас қандай – As clear as can be-Яснее ясного[10].  
Әдебиет 
1. Байтҧрсынов А. Шығармалары. Алматы: Жазушы, 1989.  
2. Бромлей Ю.В. Этнос и этнография. М.,1973;
 
Бондалетов В.Д. Социальная 
лингвистика.  М.,1987;  Гумбольдт  В.  фон.  О  различии  строения  человеческих 
языков и его влияние на духовное развитие человечества // Гумбольдт В. фон. 
Избранные  труды  по  языкознанию.  М.:  Прогресс,  1984;  Жанпеисов  Е.Н. 
Этнокультурная  лексика  казахского  языка.  Алма-Ата:  Наука,  1989;  Сепир  Э. 
Культура,  социум,  личность.  //  Сепир  Э.  Избранные  труды  по  языкознанию  и 
культурологии.  М.:  Прогресс  Универс,  1993.  –  С.  465-627;  Копыленко  М.М. 
Основы  этнолингвистики.  Алматы:  Евразия,  1995;  Қайдар  Ә.  Қазақ  тілінің 
ӛзекті  мәселелері.  Алматы:  Ана  тілі,  1998;  Ахметжанова  Ф.Р.  Әлеуметтік 
лингвистика және тіларалық қатынастардың ӛзекті мәселелері.  Ӛскемен, 2003; 
Маслова  В.А.  Лингвокультурология.  М.:Академия,  2001.  Тер-Минасова  С.Г. 
Язык и межкультурная коммуникация. М.: Слово, 2000.  
3.  Верещагин Е.М., Костомаров В.Г. Язык и культура. М.,1983.  
4.  Қазақ әдеби тілінің сӛздігі. Он бес томдық. 5-том. – Алматы, 2011.  
5.  Қазақ әдеби тілінің сӛздігі. Он бес томдық. 12-том. – Алматы, 2011.  

141 
 
6.  «Қазақстан». Ҧлттық энциклопедия. – Алматы, 1998.  
7.  Ахметжанова  Ф.Р.  Аударматанудың  кейбір  мәселелері  –  Некоторые 
вопросы переводоведения. – Ӛскемен: КМК «Шығыс Ақпарат», 2009. – 156 с.  
8.  Ә.  Қайдар.  Бір  мың  әсерлі  де  бейнелі  оралым  (этнолингвистикалық 
тҥсініктеме  берілген  қазақша-орысша  фразеологиялық  сӛздік.  –  Астана:  ТОО 
«Білге», 2003.-368 c.  
9.  Қайдар Ә.Т.Халық даналығы (қазақ мақал-мәтелдерінің тҥсіндірме сӛздігі 
және зерттеу). Алматы: «Тоғанай Т» баспасы, 2004, 560 бет.  
10. 
Ахметжанова Ф.Р. (Қазақстан), Дэниэл Бэлласт (Америка). Сӛздік – 
Dictionary  –  Словарь.  Қазақша  –  ағылшынша  –  орысша  қатарластар.  Kazak  – 
English  –  Russian  Parallels.  Казахско  –  англо  –  русские  паралелли.  Ӛскемен  – 
Ust-Kamenogorsk – Усть-Каменогорск: ШҚМУ Баспасы, 2001. – 220 б. 
 
ӘОЖ 94(574):811.512.122 
Ахметжанова Ф.Р., Қҧрманғалиева С. 
С. Аманжолов атындағы ШҚМУ, Ӛскемен қ. 
sandi_86_86@mail.ru
 
 
ҚАЗАҚ ЕЛІНІҢ ТАРИХЫ МЕН ҒЫЛЫМЫНА ҚЫЗМЕТ ЕТКЕН  
АЛАШ АЗАМАТЫ 
 
Сәрсен  Аманжолҧлы  Аманжоловтың  туған  жері  –  Ертіс  ӛзені  бойы,  Алтай 
тауының сілемі Қалбаның бауыры, Шығыс Қазақстан облысының Ҧлан ауданы 
(бҧрынғы Ӛскемен уезі, Терістаңбалы болысы, Егінсудың тӛртінші ауылы). Ол 
1903 жылдың 27 желтоқсанында дҥниеге келді. Ата-анасы Аманжол мен Нарша 
кедей  шаруа,  батырақшылар  болған.  Отбасындағы  сегіз  баланың  кенжесі 
болған  Сәрсен  (Сәрсенбай)  оқуға  қатты  қҧмарланған.  Ертіс  пароходында 
жҧмыс  істейтін  ҥлкен  ағаларының  қолдау  кӛрсетуімен  ол  1916  жылы 
Шыңғыстайдың орыс-қазақ мектебін бітірді. 
1931  жылдан  бастап  С.  Аманжолов  Абай  атындағы  Қазақ  педагогикалық 
институтында  оқытушы  болып,  осында  30-жылдай  қызмет  етті;  1937  жылдың 
бірінші желтоқсанынан 1958 жылдың 28 қаңтарында кӛз жҧмғанға дейін қазақ 
тілі кафедрасын басқарды. 
С.  Аманжолов  Қазақ  ғылыми  зерттеу  институтының  Ҧлттық  мәдениеті 
секторының тҧңғыш директоры болды (1934-1936 ж.ж.), бҧл сектордан бірнеше 
академиялық институттар тарап, 1937-1942 жылдары Одақ Ғылым Академиясы 
Қазақ  филиалының  тіл  және  әдебиет  секторының  меңгерушісі  (соғысқа 
аттанғанға  дейін),  1948-1958  жылдары  республиканың  Ғылым  Академиясын-
дағы Тіл және әдебиет институтының бӛлім және сектор меңгерушісі болды. 
1942  жылдың  ақпанынан  1946  жылдың  маусымына  дейін  С.Аманжолов 
Кеңес Армиясы қатарында әскери қызметін ӛтеді.  
С.  Аманжолов  редакциясымен  тӛрт  томдық  «Орысша-қазақша  сӛздік» 
Мәскеуде  ҧлттық  сӛздік  Баспасында  шығарылуға  беріледі,  алайда  соғысқа 

142 
 
байланысты бҧл сӛздік баспадан шықпады, оның жартысы қысқартылып, басқа 
редакциямен шығарылады (1946ж.). С.Аманжолов редакциясымен дайындалған 
«Қазақ  тілінің  Академиялық  сӛздігінің»  І  және  ІІ  томдары  Қаз.ССР  Ғылым 
Академиясының  баспасына  тапсырылса  да,  сӛздіктің  шығарылуы  1951-1952 
жылдары белгісіз себептермен тоқтатылды. 
С.  Аманжоловтың  ғылыми  еңбектерінде  қазақ  тіл  білімінің  барлық  дерлік 
мәселелері  қамтылған:  әліпби,  емле,  терминология,  грамматикалық  қҧрылыс, 
лексикология,  лексикография,  қазақ  әдеби  тілінің  диалектологиясы, 
ономастика,  тҥркітану  мәселелері,  аударма  теориясы,  мектеп  оқулықтары  мен 
оларға арналған бағдарламалар, т.т. 
1940  жылдың  қарашасында  Республика  Жоғарғы  Кеңес  сессиясында 
қабылданған  қазіргі  қазақ  әліпбиі  және  қазақ  орфографиясының  негізгі 
тҧжырымдары «Жаңа алфавит және қазақ әдеби тілінің орфографиясы» [1] атты 
С. Аманжоловтың еңбегі негізінде жасалған. 
Ол  ӛз  ӛмірбаянында  былай  деп  жазып  кеткен:  «1930  жылдан  бері  жоғары 
оқу  орындарында  дәріс  беремін.  Абай  атындағы  қазақ  педагогикалық 
институтында  1931  жылдан  қызмет  істеп  келемін.  Сонымен  қатар,  Қазақ  ССР 
Ғылым  академиясында  ғылыми-зерттеу  жҧмыстарымен  шҧғылданамын. 
Атқарған  жҧмысымның  нәтижесі:  1)  бастауыш,  орта  және  жоғары  оқу 
орындарына  арналған  қазақ  грамматикасының  негізін;  2)  қазақ  жазуының 
негізін  (алфавит  және  орфография);  3)  қазақ  терминологиясының  негізгі 
принциптерін; 4) қазақ диалектологиясының негізін тҥздім. 
Орфографиялық,  орысша-қазақша  әскери  және  орысша-қазақша  ауыл 
шаруашылық сӛздіктерін қҧрастырып, жалпы редакциясын басқардым. 
Ғылыми  жҧмысқа  ынталы  он  алты  тіл  маманын  дайындадым,  бҥгінге  оны 
ғылым кандидаты дәрежесін алды. 
Бес жыл Совет Армиясы қатарында қызмет еттім. Орыстан басқа ҧлты ӛзге 
жауынгерлер  арасында  лектор-ҥгітші  болдым,  армия  және  майдан  ҥгіт 
қҧрылымының бастығы болдым, армия, дивизия және полктердің ҥгітшілеріне 
семинарлар ӛткіздім». 
1940  жылы  «Халық  мҧғалімі»  журналының  тӛртінші  санында  Сәрсен 
Аманжоловтың «Тіл ғылымы мен оның мақсаты» атты мақаласы жарық кӛреді. 
Ол  жалпы  лингвистикалық  ережелер  мен  ҧстанымдарды,  олардың  ӛзіндік 
ерекшеліктерін  анықтауға  бағытталған  мақала  болатын.  Кейін  бҧл  еңбек  2002 
жылы  ғалымның  ҧлы  А.С.Аманжоловтың  қҧрастыруымен  шыққан  «Қазақ  тілі 
теориясының негіздері» атты жинаққа енді. 
Тілдің  танымдық  қасиетін  маңызды  деп  есептеген  тілші  тек  қазақ  тіл 
білімінде  ғана  емес,  әлемдік  лингвистикада  ӛзектілікке  айналуын  қажет  деп 
санаған.  Алғашында  тілдің  атқарған  қызметтері:  қатысымдық,  пікір  алмасу 
болды,  «дҥние  тану»  әрекеті  толық  жҥйеленбеді.  Ғалымның  ерекшелігі  –  ол 
танымдық факторларды тек атап қоймай, олардың сатылы тҥрде жҥзеге асуын 
талдап кӛрсетеді: «Мҧны қалай тҥсіну керек? Бҧл сӛз тҥрлі мәнге байланысты 
айтылған: 1) әуелі тіл ғылымы хат тану, оқу, жаза білудің басқышы; 2) хат тани 

143 
 
білу арқылы жаңа адамның басқа білімдерге қолы жетеді; 3) басқа білімдердің 
тарихын білу арқасында адамның ой-ӛрісі кеңейеді; 4) тіл ғылымы арқылы бір 
халық бір халықпен дҧрыс қатынас жасайды, бірінің тілін бірі тез ҥйренуге де 
тіл  ғылымы  себепкер;  5)  қысқасы,  тілсіз,  тіл  ғылымынсыз  әуелде  ешбір 
мәдениет  болған  емес...».  Осы  аталған  тҥсініктемелер  негізінде  автор  тіл 
ғылымының зерттеу нысанын, мақсат-міндетін, ӛзге ғылымдармен байланысын, 
адамзат  ӛмірінде  атқарар  қызметін  бір-бірімен  тығыз  да  ҥйлесімді  қатынаста 
дәлелдеп отыр. Тіл білімі тек тілдердің ортақ заңдылықтарын, тарихын, шартты 
байланыстарын  қарастыратын  ғылым  саласы  тҧрғысынан  ғана  емес,  адамның 
жаратылысын, тілдің шығуын, оның динамикалы тҥрде дамуын саралайтын, ең 
бастысы, «адамның адамдық белгісін» тереңнен қабылдауға мҥмкіндік беретін 
маңызды  лингвистикалық  бағыт  екендігін  де  осы  жолдардан  кӛруге  болады. 
Хат  тану,  оқу,  жазу,  білу  сияқты  адамның  әрекеттері  ой-ӛрісті  кеңейту, 
халықтарды  бір-бірімен  байланыстыру  жолы,  мәдени,  қоғамдық  даму 
кӛрсеткіші деп танылады. 
Тіл  адаммен  бірге  дамып,  ӛзгеріп,  толығып  отыратын  ерекше  қҧрал 
болғандықтан,  оны  зерттейтін  лингвистика  да,  соның  ішінде  жалпы  тіл  білімі 
де,  диалектика  заңына  сәйкес  сатылап  даму,  динамика  ережесіне  сай  ӛзгеру 
заңдылықтарына  сҥйене  тереңдей,  тамырлай  тҥсері  хақ.  Соның  айқын  дәлелі 
ретінде  С.Аманжолов  атап  ӛткен  тіл  ғылымының  мәселелеріне  тоқталған 
орынды  болар:  «...бҧл  ғылымның  қарайтын,  тексеретін  нәрселерін  алатын 
болсақ, ...1) тілдің шығуы; 2) тілдердің қҧрылысы; 3) тілдердің даму жолының 
бірлігі;  4)  әдебиет  тілі  мәселесі;  5)  лексика  мен  семасиология  мәселесі;  6) 
грамматика,  стилистика  мәселесі;  7)  грамматикалық  категориялардың  шығуы; 
8)  ҧлт  тілдері,  олардың  даму  жолдары;  9)  тіл  мен  ойлау  мәселесі;  10)  тіл  мен 
жазу мәселесі». 
Тіл ғылымының тараулары жӛнінде де ғалым ӛз ойын былай тҧжырымдаған: 
«Тіл  ғылымы  да  басқа  ғылымдар  сияқты,  ол  бір  ғана  тараудан  қҧралмайды. 
Математиканың  тарауларына  арифметика,  алгебра,  геометрия,  тригонометрия, 
планиметрия,  тағы  басқасы  кіретін  болса,  тіл  ғылымына  (лингвистика)  мына 
тӛмендегілер кіреді: 
1) Тіл тарихы; 2) Диалектология; 3) Семасиология; 4) Лексикология;  
5) Грамматика; 6) Жазу тарихы; 7) Тіл ғылымының ӛзінің тарихы. 
Тіл  тарихы  әрбір  ҧлт  тілінің  тарихын  тексереді.  Диалектология  –  бір  ҧлт 
тіліндегі сӛздердің, сӛйлемдердің, дыбыстардың ӛзгешелігін тексеретін ғылым. 
Семасиология  –  сӛздің  мағынасын,  оның  қалай  жасалатындығын  тексеретін 
ғылым.  Лексикология  әр  ҧлт  тілінің  сӛздік  байлығын,  олардың  ӛсу  заңын 
тексереді.  Грамматика  тілдің  фонетикасын  (дыбыс  жҥйесін),  морфологиясын 
(тҧлғалық жағын), синтаксисін (сӛз жатықтығын) тексереді. Жазу тарихы – жер 
жҥзіндегі  халықтардың  тарихын  да,  әрбәр  ҧлт  тілінің  жазу  тарихын  да  ішіне 
алады.  Ал  енді  тіл  ғылымының  ӛзінің  тарихы  дегенімізге  ескі  грек,  индия 
оқымыстыларынан  бастап,  европа  оқымыстылары  мен  совет  оқымысты-
ларының  тіл  мәселесін  зерттеулері  кіреді.  Қысқасы,  ескі  заманнан  бастап, 

144 
 
феодалшыл, капиталшыл тіл білімпаздарының тексергені де, марксшіл советтік 
тіл білімпаздарының да тексергені бҧл бӛлімнің объектісі болып саналады». 
С.  Аманжолов  атап  кӛрсеткендей,  тіл  бір  жағынан  қоғамдық  қҧбылыс, 
екінші  жағынан,  танымдық  қҧрал.  Себебі  белгілі  бір  этнолингвистикалық, 
ҧлттық-мәдени  қауымдастықтың  кӛрсеткішін  қҧрай  отырып,  ол  жеке 
адамдардың  ӛзіндік  ӛзгешелігін  танытатын,  қайталанбас  ойлау  мен  таным 
әлемінің шоқтығын бейнелейтін универсалды қҧбылыс ретінде қабылданады.  
Сонымен, С. Аманжоловтың ғылыми мҧрасы қазақ тіл білімінің қалыптасып 
дамуына елеулі ҥлес қосып қана қоймай, жалпы тілтану, тіл ғылымы саласының 
қазақ  елінде  ӛркендеуіне,  ҧғымдық  аясының  кең  кӛлемде  талданып 
сипатталуына  септігін  тигізді.  Ғалым  алғашқылар  қатарында  тілді  барша 
адамзатқа  ортақ  қҧбылыс  ретінде  бағалап,  оның  ӛзіндік  жаратылысын, 
маңызын  асқан  кӛрегендікпен  айқындап  берді.  Ертеден  орныққан  тіл  қызметі 
жӛнінде  мәліметтерді  толықтыра  келе,  С.  Аманжолов  тіл  білімінің  ӛзге 
ғылымдармен байланысын жҥйелеу негізінде жаңа,  тың тҧжырымдар ҧсынды. 
Қазақ  тілтанымының  ғылыми  негізін  қалаған  кӛрнекті  тілшілер  ХХ 
ғасырдың бас кезінде бір ғана тілдің табиғатын жеке бӛліп, қарастыру арқылы 
оның барлық қызметін, мҥмкіндігін саралау қиынға соғатынын атап кӛрсеткен 
болатын.  А.  Байтҧрсынов,  Қ.  Жҧбанов,  С.  Аманжолов  және  тағы  басқа 
ғалымдар  қазақ  тілінің  ерекшелігін  айқындау,  ҥйрену,  қҧрылымын  талдау, 
қоғамдағы  орнын  анықтау,  оның  ӛзге  тілдермен  байланысын,  дҥние  жҥзі 
тілдерінің  жіктемесінде  алар  генеалогиялық  және  типологиялық  ӛзгешелігін 
айқындау  арқылы,  яғни  жалпы  тілдерге  ортақ  даму  заңдылықтарын  кӛрсету 
негізінде жҥзеге асатынына ерекше мән берді. 
Ғалым  сауатсыздықты  жоюға  бағытталған  оқу  қҧралдарынан  бастап, 
отызыншы  жылдары  қазақ  орта  мектептері  ҥшін  қазақ  тілінің  алғашқы 
бағдарламаларын  жасап,  қалыпты  грамматика  оқулықтарын,  жоғары  оқу 
орындарына арналған тҧңғыш қазақ тілі оқулығын жазды.  
«Мектепте ана тілін оқытудың мақсаты мен маңызы»[2] атты мақала (1932) 
С.  Аманжоловтың  ғылыми-педагогикалық  қызметінің  бағыт-бағдарын 
айқындайды.  Мақалада  барлық  пәндерді  оқытудағы  ана  тілінің  атқаратын 
міндеті туралы сӛз болады, ана тілі сабағында «политехникаландыру» мәселесі 
егжей-тегжейлі талданады. 
Мҧғалім  ана  тілін  оқыту  ҥшін,  алдымен  ӛзі  ол  білімнің  негізін  ғана  емес, 
жан-жақты  білуі  қажет.  Сонда  ғана  сабақтан  кҥткен  жемісті  алуға 
болатындығын атап кӛрсетеді. Кез келген сабақты тек оқу ҥшін керек емес, оны 
қоғамның  керегіне  пайдалана  білуі  керек.  Оқушының  сауатты  болуы 
мҧғалімнің  ҥйретісіне  байланысты,  сондықтан  баланы  бір  жақты  бейімдемеу 
абзал деген пікір айтады.  
«Асылымызды  ардақтайық»  атты  мақаласында  [3]  С.  Аманжолов  әр  халық 
ӛз  тілін  ардақтап,  сҥю  керек,  ана  тілін  сҥймеген  адам,  халқын  да  сҥйіп 
жарытпайды деген келелі ойлар айтады. Әрбір тілдің жетілуі, даму дәрежесі – 
сол  халықтың  мәдениетінің  негізгі  ӛлшеушісі,  кӛрсеткіші.  «Қайбір  ҧлтты, 

145 
 
халықты  алайық,  бәрінің  де  ӛзіне  лайық  тілі  бар.  Халық  ӛз  тілін  ең  ардақты 
нәрсе  деп  санайды,  сҥйеді.  Ана  тілін  сҥймеген  адам,  халқын  сҥйіп  те 
жарытпайды.  Әрбір  тілдің  жетілуі,  даму  дәрежесі  –  сол  халықтың  я  ҧлттың 
мәдениетінің негізігі ӛлшеушісі, кӛрсеткіші я формасы. Мҧны (тілді) жасаушы 
– халықтың ӛзі. Ана тілін қадірлемеген халықтың халықтығында сән жоқ. Ана 
тіліндегі  әдебиетті  оқымаған  қазақ  баласы  ӛзін  қазақпын  деп  айтуы  бекер.  Ӛз 
баласына  ана  тілін  ҥйретпеген,  ҥйретуге  дҧрыс  әрекет  етпеген  ата-ананы  кім 
деп айту қиын.  
Қазақ баласы ҥшін алдымен ана тілін жақсы білу шарт, сонымен қатар олар 
орыс тілін де жақсы білуі керек. Қазақ тілін жақсы білген бала орыс тілін тез 
және  жақсы  біліп  алады.  Біздегі  қазіргі  басты  қауіп  –  қазақ  тілін,  ана  тілін 
бағаламау деп білуіміз керек. 
Орыс мектептерінде оқитын қазақ балаларына қазақ тілі міндетті сабақтың 
бірі  болсын.  Біз  қазақ  тілін  дамыған,  жетілген,  бай,  икемді  тілдің  бірі  деп 
жҥрміз.  Оның  растығын,  алдымен,  кемеңгер  Абай  дәлелдеген.  Қазір  нақты 
әдеби  тіл  жасалды.  Орта  мектептер  ҥшін  барлық  пән  орысшадан  қазақшаға 
аударылып жҥр.  
Қазақ тілі Қазақстандағылар ҥшін шет тілінен кем бағаланып жҥруі де  қате. 
Шет  тілі  ілуде  біреуге  ғылым  ҥшін,  дипломаттық  іске  керек,  ал  қазақ  тілі 
кҥнделікті іске, шаруаға, мәдениетке керек. Қазақ тілінің бҧл байлығы  – қазақ 
халқының,  қазақ  ҧлтының  байлығы.  Осы  байлықты  біздің  мҧғалімдер  қай 
дәрежеде біледі. Әңгіме осы туралы да болу керек.  
Бәрінен  керегі  –  бҧл  істерге  біздің  мекемелеріміз,  жауапты  азаматтарымыз 
немқҧрайды қарамай, беталды жібермей, қатаң бақылауға алып отыруы қажет».  
«Уважать родной язык» атты «Правда» газетіне жолдаған ашық хатында [4] 
С. Аманжолов былай дейді: «За последние годы в нашей республике замечается 
тенденция  игнорирования  казахского  языка.  Были  и  сейчас  имеются 
руководящие  работники  –  казахи,  считающие  обучение  детей  на  казахском 
языке  бесполезным  делом,  преподавание  казахского  языка  в  русских  школах 
вообще  не  нужным,  а  ведение  делопроизводства  на  казахском  языке 
совершенно  излишним.  Так  рассуждают  потому,  что  они  не  знают  или 
игнорируют  истинное  отношение  к  национальной  культуре  и  языку.  Такое 
пренебрежительное  отношение  к  казахскому  языку  в  верхах  в  конце  концов 
привело  к  тому,  что  в  самих  казахских  школах  на  казахский  язык  отводится 
мало  часов,  а  в  русских  школах  ещѐ  в  1954  году  его  отменили  вовсе.  В 
результате всего этого престиж казахского языка из года в год падал. В городах, 
частично и в сѐлах, казахи не стали отдавать своих детей в казахские школы. В 
силу  этого  по  республике  начала  сокращаться  сеть  начальных  и  средних 
казахских школ. Авторитет или престиж казахского языка упал ещѐ потому, что 
его преподавание в русских школах поручалось, кому попало и как попало. В 
большинстве  случаев  учителями  казахского  языка  оказались  такие  люди, 
которые  вовсе  не  знали  грамматику  казахского  языка.  Министерство  на  это 
дело смотрело сквозь пальцы, вовсе не заботилось о подготовке преподавателей 

146 
 
казахского языка в русских школах.  
В 1956-1957 годах я трижды выступил по этому вопросу: на совещаниях при 
ЦҚ  КП  Казахстана,  на  республиканской  конференции  учителей  казахского 
языка  и  литературы.  Перед  учительской  аудиторией  я  говорил,  что  незнание 
казахом  своего  родного  языка  –  позор,  что  отцы  и  матери  каждого  ребѐнка 
должны заботиться, чтобы их дети хорошо знали свой родной язык, что знание 
родного  языка  не  мешает  овладеть  русским  языком,  наоборот,  облегчает. 
Одновременно  с  этим  я  критиковал  деятельность  наших  республиканских 
руководителей,  которые  мирятся  с  недостатками,  закрывают  глаза  на 
недостатки, связанные с материальной базой и кадрами казахских школ».  
Жалпы  С.  Аманжолов  ғылымда  қҧлашын  кең  сермеген,  шығармашылығы 
жан-жақты  адам.  Негізгі  ғылыми-педагогикалық  мҧрасына  кӛз  салсақ,  оның 
бір-бірімен  сабақтасып  жатқан  негізгі  екі  саладан  тҧратынын  кӛреміз.  Оның 
біріншісі, – мектеп оқушылары мен жоғары оқу орындарының студенттері ҥшін 
жазған  оқулық  пен  оқу  қҧралдары,  бағдарламалар  мен  ережелер,  әдістемелік 
нҧсқаулар  мен  тағы  басқа  еңбектері  болса,  екіншісі,  –  қазақ  тіл  білімінің 
ғылыми-теориялық және ғылыми-практикалық мәселелеріне арналған еңбектер. 
Ғалым ҚазПИ-де істей  бастаған жылдары қазақ тіл білімінің әлі сәби, нәресте 
кезеңі  еді,  сондықтан  оқулық  жазуда  болсын,  студенттерге  дәріс  беруде 
болсын,  тыңнан  жол  салып,  толассыз  зерттеу,    ғылыми  ізденіс  аясында  ӛмір 
сҥрді.  Сӛйтіп,  1932  жылы  ІV  сыныпқа  арналған  «Қазақ  тілі  грамматикасы», 
1933-1934  жылдары  VI-VIII  сыныптарға  арналған  қазақ  тілінің  бағдарламасы 
мен  оқулығын,  1938  жылы  «Қазақ  тілі  грамматикасының»  бірінші  бӛлімін 
(фонетика мен морфологияны) [5], 1939 жылы осы оқулықтың екінші бӛлімі [6]  
–  синтаксисті  жазды.  Ал,  соңғы  оқулық  1939  жылдан  кҥні  бҥгінге  дейін  V-ІХ 
сыныптардың  оқулығы  ретінде  ҥздіксіз  пайдаланып  келеді.  Сонымен,  С. 
Аманжолов  жазған  оқулықтар  қазақ  ҧлты  жас  ӛспірімдерінің  сауатын  ашып, 
білім беруге, ана тілін сҥюге баулуда жетпіс жылдай қызмет етіп келеді. 
С.Аманжолов  Абай  атындағы  Қазақ  педагогика  институтында  істеген 
жылдары жоғары оқу орнына арналған қазақ тілінің бағдарламасы да, оқулығы 
да  жоқ  болатын.  Осыған  байланысты  ол  студенттерге  дәріс  оқи  жҥріп,  қазақ 
тілінің  жоғары  мектепке  арналған  ғылыми  курсын  жасауға  кірісті.  Алдымен 
қазіргі  қазақ  тілінің  жоғары оқу  орнына  арналған бағдарламасын жасап,  қазақ 
тілінен  берілетін  білімнің  кӛлемі  мен  мазмҧнын  анықтауға  тырысты.  Бҧл 
бағдарлама кейін толықтырылып, бірнеше рет жарық кӛрді. 
Ҧлағатты ҧстаз, тәлімгер-педагог, теория мен практиканы қатар қарастырған 
әдіскер,  ғҧлама  ғалымның  қазақ  орта  мектептеріне  арнап  жазған  еңбектері 
бҥгінде ӛз жалғастығын тауып, әр қырынан дамытылуда. 
С.Аманжолов  ҧлттық  тіліміздің  зерттеушісі  ғана  емес,  ол  оның  ҥлкен 
жанашыры.  1953-1954  оқу  жылында  республиканың  сол  кездегі  оқу-ағарту 
министрлігі мектептер мен жоғары оқу орындарының оқу жоспарын жеңілдету 
дегенді желеу етіп, қазақ тілін мектептердегі және жоғары оқу орындарындағы 
орыстілділер  ҥшін  оқу  жоспарынан  алып  тастау  туралы  және  қазақ 

147 
 
мектептерінің жетінші сынып бітірушілеріне қазақ тілінен емтихан тапсыртпау 
жӛнінде  шешім  қабылдады.  Мҧндай  жағдайға  С.Аманжолов  бейжай  қарай 
алмады.  Сол  кездегі  республика  басшылары  П.  К.  Пономаренко  және  Л.  И. 
Брежневтерге  бірнеше  рет  хат  жазып,  біреуінде  былай  деп  жазды:  «Егер  де 
жолдастардың дегеніне бас шҧлғыр болсақ, онда бірнеше жылдар ӛткен соң ана 
тілінде  таза  сӛйлейтін  сауатты  қазақтарды  табу  мҥмкін  болмай  қалады  екен. 
Сӛйтіп, тек қазақ тілі ғана емес, қазақ әдебиеті, ӛнерінің дамуы, ал ол дегеніміз 
барша қазақтың ҧлттық мәдениеті ілгері басуы тоқтап қалмақшы деген сӛз...» 
Қазақтың  жаңа  алфавиті  жӛніндегі  республикалық  ғылыми  конференцияда 
жасаған  «Қазақ  тілінің  орфографиясы  туралы»  (1940)  баяндамасында  [7].  
С.  Аманжолов  орфографияның  жақсы,  жаман  болуы  алфавитке  байланысты 
екендігін  атап  кӛрсеткен.  Араб  әліппесінде  25  ғана  әріп  болғанмен,  оның  әр 
әрпіне кемі екі ереже керек болған. Сонда 25 әріп 70 тҥрлі ережемен берілген. 
Латын  әліппесі  56  ережемен  берілетін.  Осындай  мысалдармен  ойын  нақты 
дәлелдеп  береді.  Сол  сияқты  қазіргі  ӛзімізге  таныс  ағылшын,  неміс 
алфавиттерінде 26 әріп бар, дегенмен олардың орфографиясы ӛте қиын.  
1934-1936  жылдары  С.  Аманжолов  халқымыздың  бай  ауыз  әдебиеті 
мҧраларын,  кеңес  заманындағы  ауыз  әдебиеті  ҥлгілерін  алғаш  рет  ғылыми 
жҥйеге  тҥсіріп,  жарыққа  шығарушылардың  бірі  болды.  Оның  қатысуымен 
«Қазақ совет фольклоры» [8], «Бӛгенбай батыр» [9], «Жҧмбақтар» [10] жинағы 
жарық  кӛрді.  Ҧлттық  әдеби  тіліміздің  қалыптасу  тарихында  Абайдың,  ХІХ 
ғасырдың  екінші  жартысындағы  баспасӛз  ҥлгілерінің  алатын  орнын  зерттеп, 
соны  пікірлер  айтты.  Абайдың  халық  тілін  пайдаланудағы  шеберлігін,  сӛз 
қолданудағы жаңа ҥлгісін талдап кӛрсетті. Осының бәрі жас зерттеушілерге ой 
салып, ғылыми ойдың тереңіне жетектеді.  
Сәрсен Аманжолов – қазақ тілінің тарихы мен диалектологиясын зерттеуде 
ӛзінше  айрықша  із  қалдырған  ғалым.  Оның  кӛп  жылғы  ғылыми-зерттеу 
жҧмыстары  жинақталып,  о  дҥние  салған  соң  бір  жылдан  кейін  –  1959  жылы 
«Қазақ  тілінің  диалектологиясы  мен  тарихының  мәселелері»    атты 
монографиялық еңбегі жарық кӛрді [11]. С. Аманжоловтың бҧл еңбегінде қазақ 
халқы  мен  оның  тілінің  тарихына  қатысты  ҧшан-теңіз  деректер  мен 
мағлҧматтар берілді. Қазақ тілінің тарихы, оның тайпалар тілінен ҧлыс тіліне, 
ҧлыс  тілінен  ҧлт  тіліне  айналуы  жӛнінде  дәлелді  мол  деректер  негізінде 
жазылған  ғалымның  бҧл  туындысы  қазір  ҧлтжанды  қазақ  зиялыларының  кӛз 
алдынан кетпейтін әрі сирек кездесетін қҧнды кітабына айналған шындық. 
С. Аманжоловтың ғылыми мҧрасында қазақ тілінің диалектологиясы туралы 
еңбектері  басты  орын  алады.  Оның  1959  жылы  жарық  кӛрген  «Вопросы 
диалектологии  и  истории  казахского  языка»  атты  іргелі  еңбегі  автордың 
диалектология  мен  тіл  тарихы  саласында  кӛп  жылдар  бойы  жҥргізген  зерттеу 
жҧмысының  нәтижесі  еді.  Бҧл  еңбек  тек  қазақ  тіл  білімінде  ғана  емес,  жалпы 
тҥркология  бойынша  қоғамдық  ғылымыздағы  кӛрнекті  табыстардың  бірі 
ретінде танылды. Еңбекте қазақ тілі тарихы мен диалектология мәселелері бір-
бірімен  тығыз  байланысты  берілген.  Қазақ  тіліндегі  диалектілердің  пайда 

148 
 
болуы, қалыптасуы, қазіргі қалпы, ӛзгерістері қазақ тілінің жалпы даму процесі 
тҧрғысынан зерттелген. 
С.  Аманжолов  қазақ  тіліндегі  диалектілердің  пайда  болуы  мен  қалыптасу 
тарихын  қазақ  жеріндегі  бҧрынғы  тайпалық  одақтармен,  жҥздермен 
байланыстырып қарайды. Қазақ жеріндегі ҥш жҥз – ҥш тайпалық одақ ретінде 
қазақ  біртҧтас  халық  болып  қҧрылғанынан  кӛп  бҧрын,  VII-IX  -ғасырлардың 
арасында қалыптасты деп қорытынды жасайды. Жҥздердің қалыптасу негізінде 
рулардың  тайпаларға,  тайпалардың  тайпа  одағына  бірігуі  жатыр.  Қазақ 
жеріндегі  тайпалардың  қоныстанған  жері,  шаруашылық  ыңғайы,  шығу  тегінің 
жақындығына  қарай  ерте  замандардан-ақ  ӛзара  жіктеле  бастағаны  тарихтан 
белгілі. Осылайша тайпалардың одағы болып табылатын жҥздер келіп шыққан. 
Мҧның  ӛзі  тілге  әсер  етіп,  әр  жҥздің  ӛз  ішінде  тілдің  де  бірыңғайлылығы 
қалыптаса  бастады.  Сӛйтіп,  ҥш  жҥздің  қалыптасуымен  ҥш  жергілікті  диалект 
пайда  болды.  Бҧл  ҥш  тайпалық  одақтың  тілі  даму  барысында  кейін  бір-біріне 
жақындап,  біртҧтас  қазақ  тілінің  қалыптасуына  негіз,  ҧйтқы  болды  деген 
тоқтамға  келеді.  Автор  жергілікті  халық  ӛміріне  тән  ӛзгерістер  шаруашылық, 
әдет-ғҧрып,  салт-сана  мен  кӛрші  тілдердің  әсерінен  де  тіл  ерекшеліктері 
туғанын ескертеді. 
С.  Аманжоловтың  «Қазақ  тілінің  диалектологиясы  мен  тарихының 
мәселелері» атты еңбегінен бірер мысал келтірейік. Оңтҥстік диалектісі деген – 
машқара  –  масқара,  туылған  –  туған,  палуан  –  балуан,  о  йақ  –  о  жақ  сияқты 
жеке  сӛздерін  былай  қойып,  бірқатар  идиомалық  және  фразеологиялық  сӛз 
тіркестерінің  диалектісінің  және  оның  әдеби  тілдегі  баламасын  алайық  : 
Мысалы,  барғым  жоқ  –  барғым  келмейді;  барғым  бар  –  барғым  келеді;  зыбан 
қҧру – әлек салу; қырман кӛтеру – егінді жинап алу; ат қосу – ат жегу; тілім жоқ 
– аурумын, сырқатпын; падарыңа нәлет – атаңа нәлет; насыр кӛже – кеспе кӛже; 
тәнті болу – риза болу; парт болып кетті – ісіп-кеуіп кетті; мас па? – кҥйлі ме?; 
нан  жаптым  –  нан  пісірдім;  аптабың  шығып  кетер  –  жаның  шығып  кетер; 
салмақ тарту  – салмағы арту, толу; қадақ қылу  – жаншу, езу; ҥрімдей турау  – 
ҧсақтап турау; т.т. 
Осы  орайда  солтҥстік-шығыс  диалектісінің  аумағына  енетін  Қатон  ӛңірі 
қазақтарының  сӛйлеу  ерекшеліктерінен  бірер  мысал  келтірейік.  Алдымен 
олардың ауызекі тілде тҧйық етіс тҧлғалы сӛздерді сирек қолданатынын айтқан 
жӛн. Мысалы, баруды – баратын керек, кӛруді- кӛретін керек, т. б. деп орысы 
кӛп ішкі жақ қана емес, қазағы басым қыр жақ та айта береді.  
Сол  сияқты,  шығыс  қазақтарының  ауызекі  сӛйлеу  тіліндегі  ерекшелік  деп, 
жекелеген тіл ғалымдарының айтуынша, сӛз басындағы «Ш»-ның орнына «Ч»-
ны  қолданылуы.  Мысалы,  чапан,  чаш,  чана,  чырын,  чапчан,  чам,  челек  т.б. 
Мҧндай  ерекшеліктер  жалғыз  Шығыс  Қазақстанды  жайлаған  қазақтарға  ғана 
емес,  республикамыздың  барлық  тҥпкіріне  тән  сияқты  деп  кӛрсетеді  
С. Аманжолов.  
Қазақ  тіліндегі  диалектілердің  сан-алуандығы,  сӛз  жоқ,  жеріміздің  ҧлан-
ғайыр  ҥлкендігіне  де  байланысты.  Атырау  мен  Алтайдың  арасы  да  ара  қонып 

149 
 
жетерлік  жер  емес.  Шалғайлық,  әдетте,  тілде  де,  әдет-ғҧрыпта  да  ӛзгешелікке 
орын береді.  
Осы  орайда  тағы  да  бірер  мысал  келтірейік.  Мәселен,  шығыста  ет  асып, 
табақ  тартқан  ҥй  тҧздықпен  қоса  жайма  дайындайды.  Оны  Шығыстың  әр 
жерінде  «жайма»,  «кеспе»,  «шелпек»  т.б.  деп  қҧбылтқанымен  тҥбі  ҧннан 
жасалатын  тағам  екені  анық.  Ал,  Атырау  ӛңірінің  қазақтары  дәл  осы  тағамды 
ауызекі тілде «іңкәл» дейді. 
Немесе «жайлау» сӛзінің ҧғымын алайық. Бҧл сӛзді 
естігенде 
облыс 
аудандарының  әрбір  тҧрғыны  ӛз  ауылынан  ең  кемі  коналқалық  жердегі 
шҥйгінді  мал  жайылымын  есіне  алады.  Ал,  Атырау,  соның  ішінде  Теңіз 
ауданының қазақтары ағып жатқан жылымық судың арғы жағына ӛтіп шығып, 
киіз ҥйін тіккен қонысын «жайлау» деп атайды. 
Қазақтың  ҧлт  тілі  мен  ҧлттық  әдеби  тілінің  диалектілік  негізі  бар  екенін 
кейбір  тіл  мамандары қолдаса да,  зерттеушілердің бірқатары қазақтың ҧлттық 
әдеби тілі диалектілік негізде емес, жалпы халықтық тіл негізінде қалыптасты 
деп есептейді. XIX ғасырдың екінші жартысында жаңа бағыттағы қазақ әдеби 
тілінің негізін салушы Абай мен Ыбырай ӛз шығармаларын белгілі бір аймаққа 
тән диалектінің негізінде жазған жоқ, қазақтың жалпы халықтық тілі  негізінде 
жазды.  Абай  мен  Ыбырай  сӛйлеу  тілі  мен  ауыз  әдебиетіндегі  қҧнарлы  сӛз 
асылдарын  шебер  пайдалана  отырып,  халық  тілін  жазба  әдеби  тіл  дәрежесіне 
дейін кӛтерді. Сӛйтіп, халықтық тіл материалдарын сҧрыптап жӛндеудің, әдеби 
нормаға келтірудің нақты ҥлгісін жасады. Абай мен Ыбырай ӛз шығармаларын 
сол  ӛздері  туып  ӛскен  жердің  солтҥстік-шығыс,  солтҥстік-батыс  диалектісі 
тілінде жазып шығарды деген пікір дәлелсіз. Тіпті ондай диалектілердің болған-
болмаған  әлі  толық  дәлелденбеген.  Сонымен,  қазақтың  ҧлттық  әдеби  тілі 
жалпы халықтық негізде жасалды дейтін пікірдің мәні осындай. 
Қазақ тіліндегі жергілікті ерекшеліктердің жеке говорлар тҥрінде зерттелуі, 
олардың  дыбыстық,  грамматикалық,  лексикалық  ерекшеліктерінің  жан-жақты 
сипатталуы, бірқатар мәселенің теориялық тҧрғыда шешілуі, соның нітижесінде 
біздің  қоғамдық  ғылымдарымызда,  оның  ішінде  қазақ  тіл  білімінде 
диалектологиялық  тҥсініктің,  ой-пікірдің  ӛріс  алуы  –  бәрі  де  диалектілік  сӛз 
тҧлғаларын,  сӛз  тудыру  мәселелерін  зерттеу  ҥшін  алдын  ала  жасалған  жағдай 
болып табылады. 
Қазақ  тіліндегі  терминтану  мәселесі  аударматанумен  тығыз  байланысты. 
Сондықтан  да  ғалым  бҧл  екі  мәселені  қатар  алып  қараған:  «Термин  деп 
танылған, қабылданған сӛздің бір-ақ мағынасы болуы керек. Екі ҧшты мағына 
беретін  сӛз  термин  болып  жарытпайды.  Терминдерді  білмеген  кісі  сол 
ғылымның маңына жолай алмайды[12]», – деп жазады. Зерттеушінің  ғылыми 
еңбектерінде  қаза  тіл  білімінің  барлық  дерлік  мәселелері  қамтылған:  әліпби, 
емле,  терминология,  грамматикалық  қҧрылыс,  лексикология,  лексикография, 
қазақ  әдеби  тілінің  диалектологиясы,  ономастика,  тҥркітану  мәселелері, 
аударма теориясы, мектеп оқулықтары мен оларға арналған бағдарламалар. 
Қазақ халқының біртума ҧлы, тҧғырлы тҧлға, аса кӛрнекті ағартушы-ғалым, 

150 
 
қажымаған  ҧстаз,  педагог,  белгілі  тҥркітанушы,  қоғам  қайраткері,  профессор 
Сәрсен  Аманжоловтың  мол  ғылыми  және  әдістемелік  мҧрасы  талай  жылдар 
мен ғасырлар бойы ҧрпақтардың талмай зерттеуін талап ететін әрі зерделі, әрі 
қҧнды мҧра. 
Әдебиет 
1.  Аманжолов  С.  Новый  алфавит  и  орфография  казахского  литературного 
языка. Алма-Ата: Казгосполитиздат, 1940. – 32 с. 
2.  Аманжолов  С.  Мектепте  ана  тілін  оқытудың  мақсаты  және  маңызы// 
Жаңа мектеп, 1932.-№7-8-9. 
3.  Аманжолов С. Асылымызды ардақтайық // Зерде, 1989.-№5. 
4.  Аманжолов С.Уважать родной язык // Правда, апрель 1957, №5. 
5.  Аманжолов  С.Қазақ  тілінің  грамматикасы.  1  бӛлім  (фонетика  мен 
морфология). Алматы, 1938, 1939, 1940. 
6.  Аманжолов С. Қазақ тілінің грамматикасы. 2 бӛлім (Синтаксис), Алматы, 
1939. 
7.  Аманжолов  С.  Қазақ  тілінің  орфографиясы  туралы/  Тіл  және  жазу, 
Ӛскемен, ШҚМУ баспасы, 2005,-343-351 бб. 
8.  Аманжолов С. Қазақ совет фольклоры. Алматы, 1935. 
9.  Аманжолов С. Бӛгенбай батыр. Алматы, 1935. 
10.   Аманжолов  С.  Жҧмбақтар.  Алматы,  1940;  Қазақ  жҧмбақтары.  Алматы: 
Ана тілі, 2003. – 128 б. 
11.  Аманжолов  С.  Қазақ  тілінің  диалектологиясы  мен  тарихының 
мәселелері. Алматы: Санат, 1997. – 608 б. 
12.  Аманжолов  С.  Қазақ  тіліндегі  ғылыми  терминология  мен  аударма 
мәселелері туралы//Қазақ тілі теориясының негіздері. Алматы: Ғылым, 2002. – 
204-213 бб.  
 
ӘОЖ: 342(094.57)(574)(045) 
Амерханова И.К., Нурлыбаев М.Н. 
С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті, Астана қ. 
Indira_amirhanova@mail.ru
 
 
ҚАЗАҚ  АКСР-НІҢ
 
 ҚҦРЫЛУЫ: ТАРИХИ-ҚҦҚЫҚТЫҚ АСПЕКТ 
 
Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғалы Отан тарихының тҥрлі салалары 
бойынша  зерттеу  жҧмыстарының  қарқынды  тҥрде  жҥргізіліп  жатқандығы 
баршамызға  аян.  Соған  қарамастан,  әлі  де  болса  ӛз  кезегін  кҥтіп,  зерттеу 
нысанына айналмаған тақырыптар бар. Соның бірі «Қазақ АКСР-нің қҧрылуы: 
тарихи-қҧқықтық аспектісі». 
Кеңестік кезеңдегі тарихи оқиғалардың ӛрбу барысына кӛз жҥгіртер болсақ, 
оның  бастапқы  кезеңінің  кҥрделі,  әрі  қарама-қайшылыққа  толы  болғанын 
байқаймыз.  ХХ  ғасырдың  20-30-шы  жылдарындағы  азамат  соғысынан  кейінгі 

151 
 
тарих ғылымының даму мәселесі аса кҥрделі таптық және идеялық кҥрестермен 
ҧштастырылған еді. 
Қазақстандағы  тарихи  зерттеулерді  30-шы  жылдардың  ортасына  дейін 
бірнеше  мекемелер  мен  қоғамдық  ҧйымдар:  Қазақтың  маркстік-лениндік 
ғылыми зерттеу институты (КНИИМЛ), Қазақтың ҧлттық мәдениетінің ғылыми 
зерттеу  институты  (КНИИНК),  Қазақстанды  зерттеу  қоғамы  (ОИК)  жҥргізді. 
Сонымен  қатар  тарих  саласында  ғылыми-зерттеулерді  азды-кӛпті  болса  да 
Қазақстанның  орталық  мемлекеттік  мҧражайы,  Орталық  мҧрағат  басқармасы 
және  ―Қазақ  АКСР-ның  10  жылдығы‖  атындағы  мемлекеттік  кӛпшілік 
кітапханасы атқарған болатын. 
Ал, 30-шы жылдардағы Қазақстанның тарих ғылымы жайында ой толғасақ, 
анығына  кӛз  жеткізуде  қиындық  тудыратын  нәрселер  жетістігіміз  кӛп  пе, 
жоғалтқанымыз кӛп пе және тарихтың таласты мәселелерінде, шығармашылық 
немесе  келісімпаздықтың,  кҥрес  немесе  ауытқушылықтың  қай  жағына 
шыққанын  дӛп  басып  айту  қиын.  Бір  жағынан  алғанда,  осы  кезеңде  жаңа 
ғылыми  мекемелердің  қҧрылуы,  қалыптасуы  жҥріп  жатса,  екінші  жағынан 
ӛлкетану  ісіне  ешбір  себепсіз  тосқауыл  қойылып,  ӛзінің  бар  мҥмкіндігін 
тауысып  болмаған,  толыққанды  жҧмыс  істеп  жатқан  Қазақстанды  зерттеу 
қоғамы  жойылды,  ӛлкенің  ӛткен  тарихын  жан-жақты  зерттеуге  ҧрандаумен 
қатар,  дәл  осы  кезде  ғалымдарды  және  олармен  қызметтес  болған  мемлекет 
немесе  партия  қайраткерлерін  жаппай  қырып-жою  басталды.  Аса  зор 
қиындықтармен және аздаған таралыммен, ғылыми тҧрғыдан шалалау болса да, 
аса  қҧнды  мәліметтер  мен  байқауларға  толы  еңбектер  басылып  шықты,  бҧған 
керісінше,  кӛпшілік  қауым  жиырма  жылдан  астам  уақытқа  кітапханалар  мен 
сауда  сӛрелерінен  ―халық  жаулары‖  дегендердің  шығармалары  алынып 
тасталынуы себепті олармен танысу қҧқығынан айырылды. 
 ХХ  ғасырдың  бастапқы  кезін  қоғамдық  санада  ҧлт-азаттық  идеяларының 
кҥшейіп, ҧлттық рухтың оянуына тҥрткі болған кезең деп айтуға болады. Бҧған 
ҧйытқы  болған  ҧлттық  мәдениеттің  жанашырлары  –  қазақ  зиялылары  еді. 
Ҧлттың  жаршысы  болған  қазақ  баспасӛзін  ашудан  бастаған  олар  азаттық 
идеяларын  жалпыҧлттық  санаға  айналдыру  жолында  қызмет  етті.  Кейін  кеңес 
ӛкіметі  орнағаннан  кейінгі  ҧлттық  интеллигенцияның  мәдениет  саласындағы 
қызметін  азаттық  жолындағы  кҥрестің  ерекше  тҥрі  деп  тҥсінген  дҧрыс. 
Мҧндағы  айтпақ  ойымыз,  қоғамда  объективтік-тарихи  жағдай  қалыптасқан 
кезеңде  ҧлттың  зиялы  қауымының  қоғамдық  сананы  қалыптастыруы  арқылы 
ӛмірді  белгілі  бір  арнаға  бағыттауға  мҥмкіндігі  болатындығы,  ал  қазақ  елінде 
қалыптасқан  мҧндай  жағдайды  Ресей  империясында  жҥзеге  асырылған  қазан 
революциясы басқа арнаға бҧрып, ӛз ықпалына бағындырып алды. 
Жалпы  ХІХ  ғ.  аяғы  мен  ХХ  ғ.  басында  орыс  интеллигенциясының 
идеологиясы  мен  саяси  психологиясында  ҧлттық  идеология  басымдықта 
болмады. Орыс философы Н.А.Бердяев бҧл туралы мынаны айтады: ―Дәстҥрлі 
интеллигенттік  санада  қайырымдылық,  әділеттілік,  халықтың  қамы,  халықтар 
туыстығы сияқты қҧндылықтар болды, бірақ әлемдік қҧндылықтар дәрежесінде 

152 
 
ерекше орын алатын ҧлттық қҧндылықтар болмады‖ [1].  
Бҧл  берілген  сипаттаманың  қазақ  интеллигенциясына  ешбір  қатысы 
болмады.  Отарлық  езгіде  болған  елдің  интеллигенциясы  идеологиясының 
басты  бағыты  –  ҧлт-азаттық  мағынада  болуы  заңды  қҧбылыс  еді.  Оны  ҧлт 
зиялылары жақсы тҥсінді. Осыған байланысты, Міржақып Дулатов 1923 жылы 
Ахмет  Байтҧрсыновтың  50-жылдығына  арнап  жазған  мақаласында  мына  бір 
ойын  келтіреді:  ―Если  пришлый  элемент  окажется  в  культурном  отношении 
сильнее  коренного  населения,  то  со  временем  последнее  должно  быть 
поглощено первым. И наоборот, если оба окажутся в равной мере культурными, 
тогда  только  они  могут  развиваться  самостоятельно,  существовать  на 
одинаковых  правах  и  сохранить  национальный  облик  свои...  Поэтому  перед 
нами  во  всем  своем  величин  вырастает  вопрос  о  самостоятельном 
существовании  киргизского  народа.  Для  того,  чтобы  сохранить  свою 
самостоятельность,  нам  необходимо  всеми  силами  и  средствами  стремиться  к 
просвещению и общей культуре; для этого мы обязаны первым долгом заняться 
развитием  литературы  на  родном  языке.  Никогда  не  нужно  забывать,  что  на 
самостоятельную  жизнь  вправе  претендовать  только  тот  народ,  который 
говорит на своем языке и имеет свою литературу‖ [2].  
Бҧл  мәселені  жан–жақты,  әрі  терең  қарастыру  еліміздің  мәдениет  тарихын 
зерттеуге қосылған белгілі деңгейдегі ҥлес болар еді. 
Сондықтан  негізгі  зерттеу  нысанасына  кейіннен  ―Қазақ  АКСР-нің 
қҧрылуының  қҧқықтық  мәселелері‖  деп  аталған  бӛлімінде  Қазақ  АКСР-нің 
қҧқықтық  шығармашылық  қызметі  және  әдет-ғҧрыптық  қҧқықтар  туралы 
қарастырылған.  
Қазақ  АКСР-нің  қҧрылуы:  тарихи-қҧқықтық  аспектісі  туралы  тың  деректік 
материалдар  негізінде  жаңа  кӛзқарас  тҧрғысынан  талдай  отырып,  оның 
Кеңестік  кезеңдегі  Қазақстандағы  ғылыми  зерттеулерге  бастама  болған 
маңызын ашып кӛрсету – зерттеу жҧмысының басты мақсаты болып табылады. 
Осыған орай зерттеу жҧмысының алдына мынадай нақтылы міндеттер қойылып 
отыр: 
 
Қазақ  АКСР-нің  қҧрылуының  негізгі  мәселелері  туралы  деректерді 
жинау; 
 
Қазақ  АКСР-нің  территориялық  қҧрылымының  анықталу  тарихын 
айқындау; 
 
Қазақ жерлерін біріктіру мәселелерін талдау; 
 
Қазақ АКСР-нің қҧрылуының қҧқықтық мәселелерін айқындау.  
Қазақ АКСР-нің қҧрылу тарихы мен қҧқықтық аспектісіне қатысты тікелей, 
арнайы зерттеулер жҥргізілмегенімен, оның қызметіне байланысты мәліметтер 
мен  зерттеулер  1920  жылдардан  бастап  қазіргі  кезге  дейінгі  жарық  кӛрген 
еңбектерде кӛрініс тапқан.  
Кеңестік  кезеңдегі  Қазақстандағы  ғылыми  мекемелердің  қалыптасуы 
әсіресе,  20-30-жылдардағы  ғылыми-тарихи  орталықтардың  қҧрылу  тарихы 

153 
 
жӛнінде,  Г.Д.  Алексеев,  Г.И.  Желтова еңбектерінде баяндалса,  Орта  Азия  мен 
Қазақстандағы  осы  жылдардағы  тарихи-ӛлкетанудың  тәжірибесі  жӛніндегі 
мәліметтер  Б.В.  Луниннің  еңбегінде  берілген  [3].  Бҧл  еңбекте  революцияға 
дейінгі ғылыми-зерттеу мекемелерінің ізденістерінен бастап кеңестік кезеңдегі 
жаңа мекемелердің қҧрылуы мен олардың ғылыми-зерттеу бағыттарына талдау 
жасалған. Соның ішінде Қырғыз (қазақ) ӛлкесін зерттеу қоғамының қызметінің 
жемісті болғандығы айтылады. 
Ғылыми-зерттеу  орталықтары  мен  маман-тарихшылардың  қалыптасуы 
мәселесі – І.М. Қозыбаев, Б.А. Тӛлепбаев, В.К. Янулов еңбектерінде жан-жақты 
қарастырылса,  ал  біз  қарастырып  отырған  кезеңдегі  қазақ  зиялылары  туралы 
мол мағҧлматтарды К. Нҧрпейіс, Х. Абжанов, М. Қойгелдиевтің ғылыми іргелі 
еңбектерінен алуға болады [4]. 
Қырғыз  ӛлкесін  зерттеу  қоғамының  тарихы  С.  Ахметованың  еңбегінде 
біршама  қҧнды  мәліметтер  негізінде  қарастырылып,  талданған.  Соған 
қарамастан,  Қырғыз  (қазақ)  ӛлкесін  зерттеу  қоғамына  қатысты  кӛптеген 
мәліметтер  назардан  тыс  қалған  және  оның  қызметіне  жасалған  талдау 
жҥйеленбеген.  Бірақ    бҧл  еңбек  біздің  қарастырып  отырған  тақырыбымызға 
қатысты  мол  мағлҧмат  береді.  Мемлекеттік  бағдарлама  бойынша  мҧрағат 
қорларында деректермен жҧмыс жасаған  
Зерттеу  жҧмысының  деректік  кӛзі  ретінде

жүктеу/скачать 1,76 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: