Сборник материалов VIІІ международной научной конференции студентов и молодых ученых «Наука и образование 2013»

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
4 
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖҼНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ 
Л.Н. ГУМИЛЕВ АТЫНДАҒЫ ЕУРАЗИЯ ҦЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ 
 
MINISTRY OF EDUCATION AND SCIENCE OF THE REPUBLIC OF KAZAKHSTAN 
L.N. GUMILYOV EURASIAN NATIONAL UNIVERSITY 
 
МИНИСТЕРСТВО ОБРАЗОВАНИЯ И НАУКИ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН 
ЕВРАЗИЙСКИЙ НАЦИОНАЛЬНЫЙ УНИВЕРСИТЕТ ИМ. Л.Н. ГУМИЛЕВА 
 
 
Cтуденттер мен жас ғалымдардың 
«Ғылым жҽне білім - 2013» 
атты VIІІ Халықаралық ғылыми конференциясының  
 
БАЯНДАМАЛАР ЖИНАҒЫ 
 
IV том 
Секция 6. Филология. 
Секция 7. Журналистика жҽне саясаттану. 
Секция 8. G-global: Ҽлемдік мҽселелердің шешімін іздеудегі ғылымдар интеграциясы 
 
 
СБОРНИК МАТЕРИАЛОВ 
 
VIІІ Международной научной конференции студентов и молодых ученых  
 «Наука и образование - 2013» 
 
                                             IV том 
 
Секция 6. Филология. 
Секция 7. Журналистика и политология. 
Секция 8. G-global: Интеграция наук в поисках решений мировых проблем 
 
 
 
MATERIAL LIST 
 
of the Eighth International Scientific Conference for students and young scientists  
«Science and education -2013» 
 
                                                                     Volume IV 
 
Section 6. Philology.  
Section 7. Journalism and Political science. Section  
8. G-global: Integration of sciences in searching of world problems’ solutions  
 
 
10 апреля 2013 год 
 
Астана 2013 
 

 
5 
УДК 378 
ББК 74.58 
Ғ 96 
«Ғылым жҽне білім - 2013» атты VIІІ Халықаралық ғылыми конференция  
 
VIІІ Международная научная конференция студентов и молодых ученых  
 «Наука и образование - 2013» 
 
The Eighth International Scientific Conference for students and young scientists  
«Science and education -2013» 
 
 
 
 
 
Ғ 96    
  «Ғылым  жҽне  білім  -  2013»  атты  cтуденттер  мен  жас  ғалымдардың  VIІІ  Халықаралық 
ғылыми конференциясының баяндамалар жинағы. Material list of Eighth International Scientific 
Conference for students and young scientists «Science and education -2013». Сборник материалов 
VIІІ  Международной  научной  конференции  студентов  и  молодых  ученых  «Наука  и 
образование - 2013». 10 апреля 2013 года. –Астана, 2013.  
(Қазақша, орысша, ағылшынша). 
Т.1.-С. 338 
ISBN 978-9965-31-552-7 
 
 
 
 
 
 
Жинаққа студенттердің, магистранттардың, докторанттардың жҽне жас ғалымдардың 
жаратылыстану-техникалық  жҽне  гуманитарлық  ғылымдардың  ҿзекті  мҽселелері  бойынша 
баяндамалары енгізілген.  
 
The collection includes the papers of students, undergraduates, doctoral students and young 
researchers on topical issues of natural and technical sciences and humanities. 
 
В сборник вошли доклады студентов, магистрантов, докторантов и молодых  ученых 
по актуальным вопросам естественно-технических и гуманитарных наук.  
 
 
 
УДК 378 
ББК 74.58 
 
 
ISBN 978-9965-31-552-7  
ISBN 978-9965-31-548-0  
 
 
 
©Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ҧлттық университеті, 2013 

 
6 
СЕКЦИЯ 6 ФИЛОЛОГИЯ 
Подсекция 6.1 Қазақ тіл білімі секциясы 
 
АБАЙ ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ «ЖҤРЕК КОНЦЕПТІСІНІҢ ҚОЛДАНЫЛУЫН 
НЕЙРОЛИНГВИСТИКАЛЫҚ БАҒДАРЛАУ ТҦРҒЫСЫНАН ТАЛДАУ 
 
Әжібекова М.Е.,  marzhanermektai@mail.ru 
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ҧлттық университеті, Астана 
Ғылыми жетекшісі – Қ.Қ.Сарекенова 
 
Адам – Абай ақындығының, Абай философиясының орталық нҥктесі. Абайдың  «Адам 
баласын  сҥй,  адам  баласы  –  бауырың»  деген  ҧлағатында  Ҿмір  мен  оның  қҧндылығы  – 
Адамның  қҧны  мен  бағасын  толық  танып-білген  бағалауы  жатыр.  Абай  ҿзінің  сҿз 
қолданысында Адам туралы танымдық мҽліметтерді шебер де жетік пайдаланады. Адамның 
жақсы, жаман қылықтары туралы Абайдың білімі кҿп деңгейлі категориялармен танылады. 
Егер  НЛБ  (нейролингвистикалық  бағдарлама)  адам  баласына  ҿзін-ҿзі  жетілдіруі  туралы 
тиімді  ҽдіс-тҽсілдерді  танып-табуына  кҿмектеседі  десек,  Абай  мҧрасында  мҧндай  жолдың 
мың-мың  тҥрі  жатқанын  ҽрбір  Абайды  оқыған  адам  тҥсінеді.  Мҥмкін,  Абайдың  басқа  ҧлы 
ақындардан  ерекшелігі  де  осындай  асылдығында,  яғни  философиялық-дидактикалық 
шеберлігі тым зор болып келетіндігінде жат
қан шығар [1,131].  
Абай  танымын  бҥгінгі  таңда  ҽр  алуан  қырынан  зерттеу  –  бҥгінгі  кҥннің  талабы.  Абай 
болмысымен  қазақ  халқының  сом  тҧлғасын  таныту,  данышпан,  ойшыл,  шешен  т.б. 
қырларын  ашу  болмақ.  Қазақ  халқына  дара  біткен  туманың  жҧмбақ  ҽрі  терең  танымын 
зерделей  берсек,  Абай  бейнесінің  «толық  адамның»  қырларын  ашу  арқылы  танымын, 
тҥсінігін  толықтырамыз.  Абай  поэзиясына  нейролингвистикалық  бағдарлау  тҧрғысынан 
талдау  жасау  арқылы  ҿмірді  тану  механизмдері  мен  адамзат  баласына  жақсы  ҿмір  сҥру 
жолдарын игеруге арналған ойын жеткізіп кҿрелік.  
Алдымен 
нейролингвистикалық 
бағдарлама, 
нейролингвистикалық 
бағдарлау 
ҧғымдарына,  адамның  ҿмір  сҥру  барысындағы  даму  «картасы»  қағидаларына  тоқталып 
ҿтуді жҿн санадық:  
Нейролингвистикалық бағдарлама (НЛП) деп адам ҿміріндегі кҥрмеуі кҿп мҽселелерді 
тиімділікпен  шешуге  қажетті  стратегиялық  жолдардың  тҧтас  бір  конгломератын  атауға 
болады.  тіпті  болмаса  нейролингвистикалық  бағдарламаларды  белгілі  бір  ҿзгеріс  жасауға 
бағыт алу жҽне сол бағыттағы тиімді етіп қҧру туралы ҿнер деп атаса да болады [1,131]. 
Нейро-лингвистикалық  Бағдарламалаудың  (НЛБ)  негізін  салушы  Американдық  Джон 
Гриндер,  америка  университетінде  математикалық  лингвистикадан  дҽріс  берген,  оның 
шҽкірттерінің бірі Ричард Бендлер. НЛБ ғылыми пҽн есебінде зерттелуі жас, алғашқы кітап 
жетпісінші  жылдары  жарық  кҿрген.  Бҧл  ғылымның  Ресейге  келуі  1989  жылы  болса,  ал 
Қазақстан жеріне 1998 жылы, яғни 20 ғасырдың соңғы жылдары келген. НЛБ –ның алғашқы 
қалыптасуы  моделдеу  деп  аталды.  Адамдар  қалай  ойлайды,  олар  қалай  қимылға  келеді 
кҿмектесетін  аймақтарын  тҥсінуді  қарастырды,  ол  (Нейро)  деген  физиологиялық  жҽне 
(лингвистикалық) сҿздік (бағдар- ламалау)  алгоритм жҽне модель болып табылады. Алғаш 
НЛБ  американдық  психотерапевтерде  жҧмысты  моделдерге  бҿлуге  арнайы  қолданылды. 
НЛБ-  ның  алғашқы  модель  –  техникалары  формалы  тҽсілдер  қҧрады.  Бҧл  НЛБ  арқылы 
психологияға  енуге  жылдам  кҿмек.  Кейінірек  НЛБ  мен  айналысқандар  Аристотельден 
бастап, Уолт Диснеймен аяқталады[2]. 
НЛБ  –  да  ҥш  негізгі  элемент  бар.  «Нейро»  бҿлігі  неврологияға  қатысы  бар  –  жҥйке 
жҥйесі  біздің  ақылымыз  бен  тҽніміздің  арасын  байланыстырушы.  «Лингвистикалық»  тілге 
қатысты  –  бір-бірімізге  жҽне  ҿзімізге  тілі  арқылы  ҽсер  етуіміз.  «Бағдарлау»  біздің 
ойларымыз бен ҽрекеттеріміздің қайталанатын бірізділігінің кҿмегімен ҿз мақсаттарымызға 
қол жеткізуіміз жҽне біздің мінез-қҧлқымыз ҽкелетін нҽтижелер [2]. 

 
7 
Берілген  тҥсініктемелерді  қарап  отырсақ,  нейролингвистикалық  бағдарлаудың  сан 
алуан  қызметімен  таныс  болдық.  Ендігі  біздің  ҥлесіміз  адам    санасының  ҿмір  сҥруді 
жетілдіру  амалында  тілдің  кҿмегі  арқылы  Абай  сҿз  қолданысын  тҥсіндіру  болып  отыр. 
Жҥрек негізінен дене мҥшенің сезіну мҥшесі ғана емес, діни тҧрғыдан ҿзгеше қасиеттерге ие 
екені  бізге мҽлім. Жҥрек адам бойындағы тек сезімді,  эмоцияны ғана емес, сонымен қатар 
адам  танымындағы  алуан  тҥрлі  іс-ҽрекеттерді,  амалдарды  «ақыл,  қайрат,  жҥрек»  ҥшеуі 
біріге отырып, басты орган, бастаушысы «жҥректің» қызметіне, яғни лҥп-лҥп деп соғып, қан 
тамырлармен  ҿне  бойымызға  тарап,  ҿмірдегі  кез  келген  ҥдеріске  ойлану,  бір  нҽрсеге  ҿз 
еркімен  шешім  қабылдау,  сезіну,  махаббаттың  пайда  болуы,  ар-намыстың  пайда  болуы, 
жауапкершілікті  сезіну,  мейірімін  тҿгу,  ҿкіну,  тіпті,  алдағы  іс-ҽрекеттің  болашақтағы 
орындалуы жҿнінде  алдын ала сезу, т.б. алапат сезім, алуан тҥрлі сипатқа ие болады. Соңғы 
когнитивтік зерттеулерде  «жҥрек» атауының мҽніне кҿп кҿңіл бҿлу ҥрдісі басталды, оның 
да ҿз себебі бар. Жҥрекке берілген анықтамаларды қарастырып кҿрсек: 
Қазақ  тілінің  тҥсіндірме  сҿздігінде  «жҥрек»  сҿзіне  берілген  анықтама  былайша 
сипатталады:  «Жҥрек.  1.  Бойға  қан  жҥргізуші  басты  орган.  2.  Ауысп.  Кісінің  жан  дҥниесі, 
рухани  сезімі»  [3,324].Ал  «жҥрек»  концептісіне  қазақ,  орыс,  ағылшын  тілдерінде 
салғастырмалы  тҧрғыда  зерттеу  жҥргізген  А.А.Султангубиева  мынадай  жалпылама 
тҥсініктеме  береді:  «Жҥрек»  адам  ҿміріндегі  физикалық  жҽне  рухани  ҿмір  сҥрудің  негізгі 
кҿзі болып табылады[4,189]. Абай тілінің сҿздігінде «жҥрек» сҿзіне толық тҥсініктеме беріп, 
тіпті  қандай  сҿзбен  тіркесетін  тҧстарына  тоқталып,  яғни  олардың  эпитеттік  қолданысына, 
фразеологиялық  тҧтастық  тҥріндегі  қолданысына,  қосымшалар  арқылы  сҿздермен 
синтетикалық,  аналитикалық  тҽсілдерімен  берілуіне  кеңірек  тоқталған,  сонымен  қатар 
«жҥрек»  сҿзіне  жалпы  сараптама  жасай  отырып,  ақын  шығармашылығындағы  169  рет 
қолданысын  кҿрсеткен.  «Жҥрек».  «Кҿкірек  қуысындағы  қан  айналымын  басқаратын 
орталық  мҥше.  Қайрат,  ақыл,  жҥрек  ҥшеуі  ҿнерлерін  айтысып,  таласып  келіп  ғылымға 
жҥгініпті.  Тіл  жҥректің  айтқанына  кҿнсе,  жалған  шықпайды.  Бойдағы  мінді  санасам,  Тау 
тасынан  аз  емес.  Жҥрегімді  байқасам,  Инедейін  таза  емес.  Тірі  адамның  жҥректен  аяулы 
жері бола ма?» [5,231]. 
«Адам  кҿкірегі  –  сезімнің  ҧясы.  Оны  бірінен  соң  бірін  туындатып,  бірімен-бірін 
шарпыстырып, бірін тҧтандырып, бірін тҧншықтырып жататын майдан алаңы – жҥрек» [6], -  
Ж.Ысмағҧловтың тҥсініктемесі жҥректің тікелей қызметін сипаттайды. 
Кҿзіміз жетіп отырғандай, «жҥректі» тҥсіндіру ҥшін оған берілген тҥсініктемелердің ҿзі 
жеткіліксіз,  ҿйткені  оның  қызметі  кейде  ҿзіміз  тҥсініп  байыбына  жете  алмай  кететін 
тылсым, жҧмбақ қасиетке ие.  
«Қазақ ҽдебиетінің сан ғасырларға созылған тарихында бір де бір қазақ ақыны жҥректің 
адам ҿмірінен алатын орны мен атқарар қызметін соншалықты жан-жақты терең мағынада 
философиялық,  гуманистік  астар  беріп,  оны  ақындық  тіл  ҿнерінде  қҧлпырта  ойнатып 
Абайша  толғай  алған  емес.  Абайдың  жҥрек  жайындағы  танымдары  арнайы  зерттеуді 
қажет етеді» [6]. 
Абай  поэзиясындағы  «жҥрек»  сҿзінің  қолданылуына  зер  салсақ,  шынында  да 
ҿлеңдерінің ҿн бойы жҥрек сҿзімен ҿріліп, астасып жатыр. Танымдық бағыттты негізге ала 
отырып,  «жҥрек»  сҿзіне  дискурсивті  талдау  арқылы  нейролингвистикалық  бағдарлау 
тҧрғысынан  талдаудың  сҽті  тҥсіп  отыр.«Асау  жүрек,  асыл  жүрек,  ет  жүрек,  жау  жүрек, 
жүрегі еру, жүрегі орнықпау, жүрегі суылдау, жүрегін ұстап сату, жүрегіне ӛрт түсу, аз 
жүрегін  жалғау,  жылы  жүрек,  ит  жүрек,  мұз  жүрек,  сұм  жүрек,  ыстық  жүрек, 
жүректегі  сақталған,  т.б.»  сынды  ақын  қолданысынан  жҥрек  сҿзінің  семантикасына 
байланысты  кеңірек  сипат  беруімізге  болады,  яғни  ақын  қолданысынан  «жҥрек»  сҿзіне 
байланысты ҽлдеқайда толық тҥсінік ала аламыз, сонымен қатар, «Жүрегімнің түбіне терең 
бойла,  Мен  бір  жұмбақ  адаммын  оны  да  ойла»  деп  ескерткеніндей  ақын  поэзиясы  ҿзінің 
жҧмбақ  сырларын,  терең  танымын  тҥсінуге  жол  ашатын  қҧрал  болып  табылады.  «Ӛлең, 
шіркін, ӛсекші жұртқа жаяр, Сырымды тоқтатайын айта бермей» деп ҿзі кейде жҧмбақ 

 
8 
кҥйінде қалғысы келетінін жасырмай, ҿзіне тосқауыл қойып, барлық жҧртқа жария болғысы 
келмейтінін аңғарамыз. 
Нейролингвистикалық  бағдарлаудың  басты  нысаны  адам  ҿміріндегі  кҥрмеуі  кҿп 
мҽселелерді  тиімділікпен  шешуге  қажетті  стретегиялық  жолдарын  қарастыратын 
болғандықтан, дидактика мен терең философияға толы ақын поэзиясының қҧндылығына бас 
июге болады.  
«Әуелде бір суық мұз – ақыл зерек,  
Жылытқан тұла бойды ыстық жүрек. 
Тоқтаулық, қалыпты, шыдымдылық, 
Бұл қайраттан шығады, білсең керек. 
Ақыл, қайрат, жүректі ірдей ұста, 
Сонда толық боласың елден бӛлек» 
«Үш-ақ нәрсе – адамның қасиеті 
Ыстық  қайрат,  нұрлы  ақыл,  жылы  жүрек»  ҿлеңіндегі  «кҽміл  инсан»  -  толық  адам 
тҥсінігі Абайдың шығармашылығында  ҽр қырынан жан-жақты ашыла тҥседі. Кемелділікке 
жету  ҥшін  ақыл,  қайрат,  жҥректі  тең  ҧстағанда  ғана  жетуге  болатынын  айтады.  Осы 
ҥшеуінің бірлікте болғанын қалаған ақын он жетінші қара сҿзінде: «Осы ҥшеуінің басыңды 
басыңды  қос,  бҽрін  де  жҥрекке  билет»,  -  деп  жҥректі  басты  орынға  қояды,  шындығында 
солай екеніне мойынсынаың. Ҿйткені,  «Жүректен қызу-қызба кете қалса, Ӛзге тәннен еш 
қызық іс табылмас» деп ақын жырлағандай жҥректің қызметі тоқтаса, тіршіліктің шырағы 
сҿніп,  пенделік  ғҧмыры  аяқталады.    Ал  он  тҿртінші  қара  сҿзінде  «Тірі  адамның  жҥректен 
аяулы  жері  бар  ма?»  -  деген  сауал  қойып,  он жетінші  сҿзінде  жҥректің  атынан  оның  адам 
денесінің патшасы екендігін, жанның тҧрақ еткен мекені, тіршіліктің кҿзі екендігін айтады. 
Абай толғанысындағы ойды тҥсіндіру ҥшін позиясымен қоса қара сҿздің де толықтыратын 
тҧстары кҿп-ақ. 
Жас жүрегім қозғалса, 
Бір аллаға тілегім. 
Ол қарағым оңалса, 
Тыншыр еді жүрегім.жүз елу бес 
Дененің барша қуаты 
Ӛнерге салар бар күшін. 
Жүректің ақыл суаты, 
Махаббат қылса тәңірі үшін. Он үш 
Қайта-қайта оқысам бір дұғаны,  
Сӛніп қалған жүректе жанады шоқ. Он тоғыз 
Ақын  жҥрегі  ҿз-ҿзімен  толғана  отырып,  кейінгі  ҧрпаққа  дҧрыс  ҿмір  сҥрудің  салтын, 
яғни ҽр уақытта даналыққа, ізгілікке жол бастайтын, «ақылдың суаты» жҥректі нҧрландыру, 
ізгілендіру қажеттілігін тҥсіндіреді. «Алла Тағалағаның пенделеріне ҽзірлеген нығметтерінің 
ең зоры – Аллаһ тағаланы есіне алып, дҧға қылғандардың несібесі... Дҧға – қатқан жҥректі 
жібітіп  шипа  болады»,  -  деген  ізгі  істі  шығармашылығында  жиі  толықтырып,  дҧрыс  ҿмір 
сҥрудің механизмін дҽріптейді. 
Ол жүректің жалынын басар бірақ, 
Ӛлсе, кӛрде бастырған су топырақ, - осы жолдардан ақын адамдарды тойымдылыққа, 
тҽубеге  келуге  шақырады.  «Ескендір»  поэмасының  идеясымен  астасып  келген  бҧл  жолдар 
М.О.Лермонтовтан аудару арқылы қазақ халқының санасын адамгершілікке баулу, ізгілікке 
жол кҿрсететін қҧндылықтарды жеткізеді. 
Абай поэзиясындағы «жҥрек» қолданысына жан-жақты талдау жасау қажеттілігі кҿрініп 
тҧр.  Ақын  танымы  терең-терең  толғаныстарды  зерттеп,  зерделеумен  қатар  бҥгінгі  ҧрпаққа 
дидактикалық  жолмен  тҥсіндіру  міндеті  қойылуы  тиіс.  Адамзат  баласына  ҿмірдің  мҽнін 
тҥсіндіру,  модельдеу  мақсатында«асыл  қазына  бәрі  бір  жүректен  басталатынын» 
ҥйрету,«ӛз  жүрегін  сақтап,  сонан  тапқан  шын  асылды  тастай  кӛрме»  деп  «жҥрекке»кҿп 

 
9 
мҽн-мағына  сыйғызып,  оның  ҽлі  де  біз  танысып,  ҥлгермеген  жҧмбақ  қырларын  Абайдың 
ҿлең жолдары арқылы тҥсіндіру бізге жол ашады.  
 
Қолданған әдебиеттер тізімі 
 
1.
 
Абайдың  сҿз  қолданысына  нейролингвистикалық  бағдарламалар  тҧрғысынан  талдау 
жасаудың алғашқы тҽжірибелері. Қҧрманова Н.Ж. 
2.
 
Турарова Г.У. НЛБ жҽне техника негізі. – Ҿскемен, 2007. (электронды оқулық) 
3.
 
Қазақ тілінің тҥсіндірме сҿздігі. – Алматы: Дайк-Пресс, 2008.-968б. 
4.
 
ҚазҦУ  Хабаршысы.  Филология  сериясы.  №3(111).2008.  Султангубиева  А.А.  «Жҥрек» 
сҿзінің  семантикалық  ҿрісі  (Қазақ,  ағылшын,  жҽне  орыс  тілдеріндегі  «жҥрек»  концептісі 
бойынша). 
5.
 
Ахметова  Ш.,  Балғынбаев  Ҽ.,  Жҽркешова  Г.  Абай  тілі  сҿздігі.  –  Алматы:  Ҿнер,  2011.  - 
612б. 
6.
 
Ысмағҧлов Ж. Абай ақындық тағылымы. Алматы: Ғылым, 1994. 
7.
 
Мырзахметҧлы М. М.Ҽуезов жҽне Абайтану проблемалары. – Алматы. 1984. 
8.
 
Абай. Шығармаларының екі томдық толық жинағы. – Алматы: Жазушы. – 2004жыл. 
9.
 
Абай. Қара сҿз. Поэмалар. – Алматы: Ел. – 1997. - 272б. 
 
 
ҼОК 801.316.3[811.111'361.1'512.122] 
ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ АҒЫЛШЫН КІРМЕ СҾЗДЕРІН ЗЕРТТЕУДІҢ ҾЗЕКТІЛІГІ 
 
Досжан Г. А., 
gul2005@list.ru
 
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ҧлттық университеті, Астана  
Ғылыми жетекшісі – Н. Шаймердинова 
  
Жаһандану  процесінің  қарқын  алып,  ҽлем  халықтарының  саяси-экономикалық  жҽне 
мҽдени-гуманитарлық  байланыстарының  кҥшеюі  тіларалық  қатынастардың  артуына  ҿз 
септігін  тигізіп  отыр.  Осы  ретте  ҽлемдік  тілдердің  кҿшбасшысы  саналатын  ағылшын  тілі 
халықаралық  қатынастардың  барлық  деңгейінде  қолданылуымен  қатар,  кҿптеген  елдердің 
Конституциясына сҽйкес мемлекеттік немесе ресми тіл мҽртебесін иеленумен қатар, бірқатар 
мемлекеттердің қоғамдық қатынастар жҥйесінде жоғары сҧранысқа ие тілге айналып отыр.  
 Екінші дҥниежҥзілік соғыстан кейін ҽлем елдеріне шапшаң тарай бастаған  ағылшын 
тілі ХХІ ғасырда ғылым мен техниканың, инновация мен технологияның, ақпараттық  жҽне 
мҽдени кеңістіктің тіліне айналып ҥлгерді. Қазіргі  таңда нарықтық экономиканың талабына 
сҽйкес  қызмет  атқаратын  кез  келген  жҧмыс  беруші,  ҽсіресе  ҧлттық  жҽне  трансҧлттық 
компаниялар мен холдингтер ҿз қызметкерлерін жҧмысқа қабылдаудың негізгі шартарының 
бірі  ретінде  ағылшын  тілін  жоғары  деңгейде  білу  талабын  қойып  отыр.  Міне,  осы  ретте 
ағылшын  тілі  қазіргі  адамның  білім  жҽне  іскерлік  деңгейінің  кҿрсеткішіне,  тіпті  бҽсекеге 
қабілеттілігінің ҿлшеміне айналғанын мойындауға тиіспіз.  
Соңғы  20  жыл  кҿлемінде  ағылшын  тілі  Тҥркі  ҽлемінің  тілдік-коммуникативтік 
кеңістігінен  де  орын  ала  бастады.  Жер  бетінде  200  миллионнан  астам  тҥркілер  ҿмір  сҥреді 
десек,  оларды  этногенез,  менталитет,  тіл,  тарих,  ҽдебиет,  рухани  жҽне  материалдық 
мҽдениет,  тҧрмыс  салты  мен  ҽдет-ғҧрыптар,  салт-сана  ортақтығы  біріктіріп  отыр.  Алайда, 
мҽдени  бірегейлену  мен  жаһандану  процестері  тҥркі  ареалына  кіретін,  ҽсіресе,  «саны  аз» 
халықтардың ҧлттық жҽне рухани болмысына қауіп тҿндіруде. Қазіргі ҽлемдік мҽдениет пен 
империалистік  тілдердің  кҥшеюі  жағдайында  тҥркі  халықтары  тілдерінің  толық  жойылу 
қаупі  де  жоқ  емес.  Осы  ретте  ғаламдық  тіл  –  ағылшын  тілінің  тҥркі  халықтарының  тілдік 
дҥниетанымына,  лексикалық  жҽне  терминологиялық  жҥйесіне  ҽсерін  зерделеу  –  қазіргі 
филология ғылымының алдында тҧрған іргелі міндеттердің бірі болып табылады.  

 
10 
2007  жылғы  28  ақпанда  Елбасы  Нҧрсҧлтан  Ҽбішҧлы  Назарбаев  Қазақстан  халқына 
арнаған  «Жаңа  ҽлемдегі  жаңа  Қазақстан»  атты  Жолдауында  «Тілдердің  ҥштҧғырлығы» 
мҽдени  жобасын  іске  асыруды  ҧсына  отырып:  «Қазақстан  бҥкіл  ҽлемде  халқы ҥш 
тілді пайдаланатын мҽдениетті ел ретінде танылуға тиіс. Бҧлар: қазақ тілі – мемлекеттік тіл, 
орыс тілі  – ҧлтаралық қатынас тілі жҽне ағылшын  тілі  – жаһандық экономикаға ойдағыдай 
кірігу  тілі»  [1]  деп  атап  кҿрсеткен  болатын.  Президент  ҧсынған  осы  жобаға  сҽйкес 
Қазақстанда ағылшын тілін ҥйренушілердің қатары кҿбейіп,  білім жҽне ақпарат кеңістігінде 
ағылшын тілінің рҿлі арта тҥсті. 
Ҽлемдік  тіл  тарихына  ҥңілсек,  тілдердің  дами  алмауы  мен  қолданыстан  шығып 
қалуының басты себептерінің қатарында сол тілді қолданатын негізгі ҧлттың ҿз тілін толық 
дҽрежеде пайдалана алмауы, тілдің ҧрпақаралық сабақтастығының ҥзілуі, тілдің лексикалық 
жҽне  терминологиялық  қорын  байытуға  жеткілікті  кҿңіл  бҿлмеуі  секілді  факторларды  атап 
айтуға болады.  
2011  жылдың  29  маусымында  Қазақстан  Республикасы  Президентінің  №  110 
Жарлығымен бекітілген «Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-
2020  жылдарға  арналған  мемлекеттік  бағдарламасында»  қазақ  тілінің  лексикалық  қорын 
жетілдіру  жҽне  жҥйелеу  міндеті  қойылып,  осыған  сҽйкес  қазақ  тілінің  реттелген 
терминологиялық қорының ҥлесін 2014 жылға қарай  – 20%, 2017 жылға қарай – 60%, 2020 
жылға қарай – 100%-ға жеткізу кҿзделіп отыр [2]. Бағдарламада кҿзделген осы межеге жету 
ҥшін қазақ тілінің ҧлттық лексикалық қорындағы шетел кірме сҿздерін, оның ішінде соңғы 
жылдары жиі қолданысқа еніп жатқан ағылшын кірме сҿздерін зерттеп, зерделеудің маңызы 
зор.  Ал  қазақ  тілінің  жалпы  терминологиялық  қорын  реттеу  ҥшін,  ең  ҽуелі,  салалық 
терминологияны  жҥйелеу  керектігі  дау  тудырмайды.  Осы  орайда,  Қазақстан 
Республикасының Президенті Нҧрсҧлтан Ҽбішҧлы Назарбаев «Қазақстан-2050» стратегиясы: 
қалыптасқан  мемлекеттің  жаңа  саяси  бағыты»    атты  2012  жылғы  халыққа  арнаған 
Жолдауында  қазақ  тілінің  дамуы  тікелей  терминологиямен  қатысты  екендігін  алға  тартып: 
«Кез келген тіл ҿзге тілмен қарым-қатынасқа тҥскенде ғана ҿсіп, ҿркен жаятынын ҽрдайым 
есте  сақтаған  жҿн.  Осы  заманғы  ғылыми  терминологияның  негізін  латын  тілінен  енген 
сҿздер  қҧраса,  ақпараттық  технология  дамыған  қазіргі  дҽуірде  кҥн  сайын  дерлік  ағылшын 
тілі дҥние жҥзі халықтарының тілдеріне жаңа сҿздер мен ҧғымдар арқылы батыл ену ҥстінде. 
Бҧл ҥдерістен біз де тыс қалмауымыз керек. 
Қазақ тілінің осы заманның биік талабына сай, бай терминологиялық қорын жасаған 
соң оны рет-ретімен, кезең-кезеңімен қоғамдық ҿмірдің бар саласына батыл енгізуіміз керек. 
Біз  қазақ  тілін  жаңғыртуды  жҥргізуге  тиіспіз.  Тілді  заманға  сай  ҥйлестіріп,  терминология 
мҽселесінен консенсус іздеу керек. Сонымен қатар, ҽбден орныққан халықаралық жҽне шет 
тілінен  енген  сҿздерді  қазақ  тіліне  аудару  мҽселесін  біржола  шешу  қажет.  Бҧл  мҽселе 
оқшауланған қайраткерлердің ортасында шешілмеуге тиіс. Ҥкімет мҧны реттегені жҿн. 
Бҥкіл ҽлемде бірдей қабылданған терминдер бар. Олар кез келген тілді байытады. Біз 
ҿмірді 
ҿзіміз 
кҥрделендіре 
тҥсеміз, 
тҥсінбестікке 
бой 
алдырып, 
ақыл-ойды 
сапырылыстырамыз,  кҿнерген  сҿздердің  шырмауынан  шықпаймыз.  Мҧндай  мысалдар  аз 
емес» [3] – деген болатын. 
Халықаралық  байланыстардың  негізінде  тіларалық  қатынастардың  кҥшейетіндігін 
ескерсек, оның негізгі индикаторларының біріне, сҿз жоқ, кірме сҿздер жатады. Кез келген 
тілдің сҿздік қоры, бір жағынан, сол тілдің ҿз мҥмкіндіктерін саралап пайдалану, іштен тҥлеу 
жолымен  дамып,  молайып  отыратын  болса,  екінші  жағынан,  ҿзге  тілдерден  кірме  сҿздерді 
қабылдау  арқылы  толығады.  Осы  орайда,  айта  кетер  бір  жайт,  соңғы  жылдары  тҥркі 
тілдеріне  ағылшын  тілінен  кірме  сҿздер  мен  халықаралық  терминдер  кҿптеп  енуде. 
Ҿкініштісі  сол,  ағылшын  тілінен  тҥркі  тілдеріне  енген  кірме  сҿздер  мен  терминдердің 
ассимиляциялану деңгейі  ҽр тҥрлі. Соңғы жылдары ағылшын сҿздері  мен терминдері тҥркі 
тілдеріне  кҿптеп  иенуіне  байланысты  оларды  игеру  жҽне  ҧлттық  тіліміздің 
фономорфологиялық заңдылығына сҽйкес бейімдеп, қолдану жағынан кҿптеген олқылықтар 
орын  алып  отыр.  Соның  салдарынан  тҥркі  тілдеріндегі  ағылшын  сҿздерінің  мҽні  мен 

 
11 
мағынасы  тҥпнҧсқасынан  едҽуір  алшақтауда.  Сондай-ақ  тілімізді  шеттілдік  элементтерден 
тазартамыз  деген  себеппен    кҿп  мағыналы  ағылшын  сҿздері  мен  терминдерін  ғылыми 
негізсіз  аудару  салдарынан  олардың  лексика-семантикалық  ҿрісі  тарылып,  ой  жҧтаңдығы 
кҿрініс  беруде.  Дҽл  осындай      ҽсіре  пуристік  ҽрекеттер  салдарынан  тҥркі  тілдерінің,  оның 
ішінде  қазақ  тілінің  терминологиялық  қоры  жҥйеленбек  тҥгілі,  керісінше  ғылыми 
нақтылығынан айырылып бара жатқанын аңғару қиын емес.  
Тҥркі  тілдерінің  лексикалық  қорына  ағылшын  тілінен  еніп  жатқан  кірме  сҿздердің 
басым  бҿлігін  бизнес  лексемалары  қҧрайды.  Мҽселен,  бір  ғана  қазақ  тілінде  армрестлинг 
(armwrestling),  аукцион  (auction),  аудит  (audit),  банк  (bank),  аутсорсинг  (outsourcing),