220
Табиғи ресурстық потенциалға кері әсерін азайту және ортақ
қолданыстағы су ресурстарын, оның ішінде интеграциялық үдеріс және су
жөніндегі серіктестік, өндірісті кооперациялау, тәжірибе алмасу, келіссөздер
мен ұзақ мерзімді келісім - шартқа отыруда компромисске келу, т.бшаралар
барысында трансшекаралық үдерістердің басымды және перспективалы
бағыттарын одан әріғылыми зерттеулердің қажеттілігі туындайды және
өзектілігінің артады.
Халықаралық тәжiрибенi есепке ала отырып ұлттық және аймақтық
деңгейлерде су қорларын бiрлесіп пайдалану бойынша ғылыми зерттеулер
жүргізу
Орталық
Азияның
су
қорларының
пайдаланудағы
көп
қайшылықтардың шешуiнiң негiзi болып табылады.
Су ресурстарын қорғау, сонымен бiрге су қатынастарының заңға сүйеніп
реттелуі едәуiр дәрежеде олардың тиiмдi пайдалануына әсер етеді. Тап осы
негізде су қорларының қолайлы, ұқыпты және тиiмдi қолдануына қамтамасыз
етуге жағдай жасау керек. Мемлекеттер арасында трансшекаралық өзендердің
суын пайдаланудың шарттарын қамтамасыз етуде, басты мiндет, су қорларын
басқарудағы үйлесiмдi саясатты талап ететiн жолдарды іздестіру. Сондықтан
қойылған мақсаттың табысты болуы, су қорларын басқарудың төңiрегiдегi
халықаралық заңдарға сүйене отырып, ұлттық заңдардың бір - бірімен
жақындасуына тәуелдi болады. Бұл салада мұндай заңды базаның жасалуы,
халықаралық тәжiрибеге сүйене отырып, сөз жоқ аймақтық жағдайлар есепке
алынуы тиiстi. Шекарааралық өзендердi басқаруда, халықаралық тәжiрибенiң
негiзiнде, аймақтық ынтысақтастықты нығайту керек.
Трансшекаралық сулар - бұл бірнеше елдің шекараларын қосатын немесе
сол елдер арасында шекара бола алатын кез - келген жер астындағы және жер
бетіндегі сулар. Хельсинки ережесі бойынша келіскен жақтар шекаралық
қатынастарды бақылап, суды жүйелі түрде пайдалану қажет. Қазіргі әлемдік
жағдайды ескерсек, яғни бүкіл әлемде тұщы судың жетіспеуі әсерінен
шекаралық сулар жиі пікір - талас орталығы болып, келісімге отырған жақтар
судың қолдануын қадағаламай, оның дамуына кедергі келтіреді. Мысалыға
алатын болсақ, яғни шекаралық судың ластануына екі ел - Ресей мен Қытадың
шекарасында орналасқан Амур өзенін алуға болады. Амур өзені - Солтүстік -
Шығыс Азияда орналасқан ірі су қоймаларының бірі. Ауданы жөнінен Ресейде
төртінші орын алатын болса, ал әлемде тоғызыншы орынға жайғасқан. Бұл
оның әлемдік тұщы су саласында орны ерекше екенін көрсетеді. Сонымен қатар
Амур өзені ихтиофаунаға өте бай, онда балықтың әр түрлі 138 түрі өмір сүреді.
Ресейде бұл өзен балық шаруашылығы саласында ең маңызды рөлдің бірін
атқарады. Өңірде экономикалық дамудың, өнеркәсіптік өндіріс пен жүк
айналымының өсуі әсерінен Амурдың экожүйесіне ауыртпашылық та артты.
Қытай тигізген жағымды емес әсерлер де өзеннің ластануына себепші болды.
Өзен аумағындағы экологиялық жағдай шиеленіскен ретінде бағалануда.
Амурдың жағдайы жыл артқан сайын кризисті жағдайға айналып бара жатыр.
Трансшекаралық
өзен
бассейндерінде
бірлесіп
су
пайдалану
проблемаларын шешу бүкіл трансшекаралық бассейндер шегінде су
ресурстарын бірігіп басқаруға үйлесімді көшу мақсатында Қазақстанның
шектес елдермен ынтымақтастығын кеңейтуді талап етеді. Қазақстан қол
222
белгісіз болғанымен, күнделікті қолданыстағы су мен өзен балықтарының
фенолмен ластануыжергілікті тұрғындардың өміріне едәуір әсерін тигізгені
нақты анықталған. Адамдар мен жануарлардың уланған жағдайлары болған.
Бірақ, балықтардың құрамындағы ұшқыш органикалық қосылыстар, мысалы,
этанол, метанол, сірке альдегиді, қышқылдардың эфир майлары және т.б.
заттардың кездесуі басты мәселе болып табылған. Жорамалдың шынына
келсек, бұл ластанудың аймақаралық тасымалдануы Қытай территориясындағы
Амурдың жоғарыдан ағатын ағыстарында болып тұр. Амур тармақтарының бірі
Сунгарида мұнай, мұнайды қайта өңдеу, химиялық, машина құрылысы,
сонымен қатар тауқазба зауыттары, пластмасса, қағаз, тыңайтқыш, жасанды
талшықтар
т.б.
өндіріледі.
Амур
өзені
суының
сапасының
нашарлауынаөндірістің осы түрлері өте үлкен әсерін тигізді. Бұл ластанған
жерде ғана емес, сонымен қатар 300 шақырым қашықтықта да байқалған.
Амурдағы Сунгаридан 200 шақырым қашықтықта жасалған зерттеулерге
қарағанда, азотты қосылыстардың 80% - ыменфосфор қосылыстарының 70% -
ы және ауыр металдардың иондары (марганец, қалайы, темір т.б.) «сунгарлық»
болып табылды. Осы химиялық қалдықтармен уланған балықтар аз мөлшерде
болғанымен, балық қорының азаюына айтарлықтай себебін тигізген.
Организмге түскен улы заттар буын еттерін тартып және зат алмасу құбылысын
бұзады. Амур өзенінің
проблемасы Хабаров аймағының негізгі экологиялық
проблемасына айналып отыр.
Трансшекаралық мәселелер туралы айтқанда, ғаламдық ахуалға қарай
ойысып кеттік. Меніңше, су мәселесінде алдымен ішкі мәселелерді шешіп
алған дұрыс. Мәселен, Сырдарияның суын бөліске салу туралы келісім бар.
Керісінше, ішкі мәселелерге байланысты түйткілдер көп. Қытайлар Ертіс пен
Іленің бойындағы жердің 70 пайызын игеріп, су қоймаларын салып барып,
бізбен келісімге келуге мүдделілік танытты. Яғни, ішкі мәселелерін 20 жылда
шешіп алды [4].
Біз – судың тұтынушысымыз. Өзіміздегі судың қоры аз екені анық.
Әлемнің
ғалымдары,
тарихшылары,
саясаттанушы
мен
геосаясаттанушыларының айтуынша, ХХІ ғасырдың соғыстары жер, темір,
мұнай үшін емес, су үшін болуы ықтимал. Көптеген басталып келе жатқан
немесе осыдан 50 - 100 жыл бұрын басталған геосаяси қақтығыстардың көбісі
айналып келгенде судың әңгімесінен тарайды. Үндістан мен Пәкістан, Иран
мен Израильды алайық. Мұнайдың да қадірі кетіп барады. Ғалымдар айтады,
егер дәл бүгінгі жағдай жалғаса беретін болса, бір дерек бойынша Балқаш
көлінің үштен бірі, ал екінші дерек бойынша бестен бірі ғана қалады. Сондай -
ақ Орал өзені мүлдем суалып, ал Жайықтың үстінде тұрған Ресей қалаларының
белсенді жұмыс істеп, оған күл - қоқысын төгуі өзеннің шайылып, бізге жетпеуі
түбі Каспий проблемасына және басқа да мәселелерге алып келуі ықтимал
жеген жорамалдар айтылады.
Су – экономика. Кез келген мемлекеттің қозғаушы күші. Экономика
жағынан алғанда, өркениетті елдер пайдаланған суды қайтадан тазалайды. Бұл
қымбат процесс. Біз төрт мемлекетпен жұмыс жасаймыз. Сондықтан әр
мемлекет суды пайдаланған соң суды көршілерге жібере салады. Ол – арзан.
Лас су бір мемлекеттен екіншісіне ауысады. Бұл халықаралық тұрғыдан шектеу