Сборник статей (часть 2) общественные и гуманитарные науки алматы 2011 ббк 73 и 66

частный фонд «фонд первого президента 
республики казахстан – лидера нации»
совет молодых ученых
инновационное развитие и востребованность 
науки в современном казахстане
V международная научная конференция
сборник статей
(часть 2)
общественные и гуманитарные науки
алматы
2011

УДК 001
ББК 73
И 66
ответственный редактор: 
мухамедЖанов б.г
. 
Исполнительный директор ЧФ «Фонд Первого Президента 
Республики Казахстан – Лидера Нации»
абдирайымова г.с.
 
Председатель Совета молодых ученых при ЧФ «Фонд Первого Президента 
Республики Казахстан – Лидера Нации», доктор социологических наук, 
профессор кафедры социологии и социальной работы КазНУ им. аль-Фараби
кенЖакимова г.а. 
кандидат социологических наук, доцент кафедры социологии 
и социальной работы КазНУ им. аль-Фараби
И 66  инновационное  развитие  и  востребованность  науки  в  современном  казахстане:  
Сб. статей Междунар. Науч. Конф. (г. Алматы, 24-25 нояб. 2011 г.). – Алматы, 2011.  
360 с. – Каз., рус.
 
ISBN 978-601-294-075-6
 
Ч. 2: общественные и гуманитарные науки. – 360 с.
 
 
ISBN 978-601-294-077-0
 
В настоящий сборник вошли материалы V Международной научной конференции 
«Инновационное развитие и востребованность науки в современном Казахстане» (г. Ал-
маты, 
24-25 
ноября 2011 года). 
Материалы предназначены для молодых ученых, исследователей, преподавателей, 
студентов  и  аспирантов,  интересующихся  проблемами  развития  современного  обще-
ства.
УДК 001
ББК 73
  
ISBN 978-601-294-077-0 (ч. 2) 
 
 
 
© «Фонд Первого Президента 
 
 
 
 
 
 
 
 
Республики Казахстан – Лидера Нации», 2011
ISBN 978-601-294-075-6 
 
 
 
 
© ИД «Жибек жолы», 2011

3
Абдикерова Г.О.
Әл-Фараби атындағы ҚҰУ-нің 
профессоры, социол.ғ. докторы
Сералы Акбар 
Докторант PhD
дҮниеЖҮзІлІк ҚауымдастыҚ алдында ҚазаҚстан имидЖІнІҢ 
Қалыптасу мӘселелерІ
(фокус топтың нәтижелері)
Фокус-топ  (топтық  сұхбат)  –  сапалық  зерттеу  әдістерінің  қатарына  жатады.  Бұл  әдістің 
мәні қатысушылардың назарын зерттеліп отырған мәселеге немесе нысанаға аудару. Фокус-топ 
алдын-ала жасалынған сценарий бойынша еркін түрде өткізілетін топтық сұхбат. 
Қазақстан  имиджін  дүниежүзілік  қауымдастық  алдында  көтеру  мәселесіне  қатысты 
жүргізілген  фокус-топ    2011  жылдың  1  қарашасы  күні  әл-Фараби  атындағы  Қазақ  Ұлттық 
университетінің  түрлі  мамандықта  оқитын  магистранттарының  қатысуымен  өткізілді.  Фокус 
топқа  8  адам  қатысты.  Фокус  топ  құрылымдық  емес  сұхбаттың  негізінде  жүргізілді.  Негізгі 
мақсаты Қазақстан тәуелсіздігінің 20 жылдығын атап өтуге дайындық қарсаңында қоғамның 
барлық  салаларын  қамтыған  түбегейлі  өзгерістердің  ерекшелігіне  тоқтала  отырып,  елдің 
имиджін қалыптастыру бағытында атқарылған іс-шараларға талдау жасау. 
Біздің еліміз дүниежүзілік кеңістікте қандай мемлекет ретінде қабылданады? Эконо-
микасы дамып келе жатқан еуразиялық мемелекет пе, әлде ортаазиялық дамушы мемле-
кет пе, әлде посткеңестік мемлекет ретінде қабылдана ма? 
Бұл  сұрақ  Қазақстанның  қазіргі  бейнесінің  жағымды  немесе  жағымсыз  жақтарын,  орын 
алып отырған қиындықтардың сипатын анықтауға мүмкіндік берді. Сұхбатқа қатысушылардың 
бір бөлігі дүниежүзілік қауымдастық алдында Қазақстанның Ресейдің ықпалында болған және 
болып  келе  жатқан  посткеңестік  мемлекет  ретінде  қабылданатындығын  атап  өтті.  Бұл  бейне 
елімізге қатысты жағымсыз көзқарастарды қалыптастырады дей отырып, Қазақстанды Азияның 
жетекші  мемлекеті  ретінде  көргісі  келетіндіктерін  айтты.  Ал  екінші  бөлігі  бұл  пікірге  қарсы 
шығып, Қазақстанның әрі еуразиялық, әрі ортаазиялық дамушы, сонымен қатар посткеңестік 
мемлекет  ретінде  де  қабылданатындығын  атап  өтті.  Бұл  топ  Қазақстанның  Еуразиялық 
кеңістіктегі  көптеген  интеграциялық  процестердің,  атап  айтқанда  Тәуелсіз  Мемлекеттер 
Достастығы, Шанхай ұйымы бірлестігі, Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымы 
және тағы да басқаларынының  қозғаушы күші – болып отырғандығын атап өтті. Қазақстанның 
еуразиялық кеңістіктегі дамушы мемлекет екендігін атап өте отырып, ТМД кеңістігінде оның 
алдыңғы қатарлы белсенді мүшесі, Шанхай ұйымы бірлестігінде Орта Азиялық дамушы ел, ал 
Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымына төрағалық ету арқылы Азия мен Еуро-
паны  біріктіруші  еуразиялық  мемлекет  ретінде  қабылданатындығын  атап  өтті.  Қазақстанның 
интеграцияға бар күшін салуы – бұл экономикалық прагматизм ғана емес, сонымен бірге саяси 
қауіпсіздікті қалыптастырудың кілті екендігіне мән берілді. Біздің мемлекет БҰҰ мүше болудан 
және Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымына (ЕҚЫҰ) төрағалық етуден бірқатар 
тәжірибе  жинақтағандығы  айтылды.  Сұхбатқа  қатысушылар  интеграциялық  жобалардың 
Қазақстанның имиджін көтеруге үлкен әсері болып отырғандығын атап өтті.

4
Қазақстанның  әлем  қауымдастығы  алдында  жағымсыз  имиджінің  қалыптасуына  әсер 
етіп  отырған  мәселелер  ретінде  Қазақстаннан  Ресейге  ал  Ресейден  Еуропа  елдеріне  есірткі 
тасымалының жүзеге асырылуы, сонымен қатар коррупцияның орын алуы жағынан алдыңғы 
қатарлы болмаса да ортаңғы орындардың бірінде болуы атап көрсетілді. 
Біздің еліміздің дүниежүзілік қауымдастықта қандай мемлекет ретінде қабылдануы 
Қазақстанның жағымды имиджін қалыптастыруға мүмкіндік береді?
Сұхбатқа қатысушы: Менің ойымша, Қазақстанның дүниежүзілік қауымдастық алдын-
да еуразиялық мемлекет ретінде қабылдануы жағымды имиджді қалыптастырады. Өйткені 
Қазақстан Еуропаның да Азияның да прогрессивті құндылықтарын қабылдауға  дайын бола-
ды. 
Елбасының  еуразия  идеясына  өте  жоғары  көңіл  болып  отырғандығын  білеміз.  Осы 
еуразиялық идеясының Қазақстан үшін маңызы неде? 
Сұхбатқа  қатысушылар  Еуразия  идеясының  Қазақстан  үшін  маңыздылығына  тоқтала 
отырып,  көршілес  (Өзбекстан)  елдермен  салыстырғанада  демократиялық  өзгерістерге  ашық 
екендігімізді атап өтті. Дамудың жаңа философиясын бейнелейтін еуразиялық идеологияны  да-
мытушы тарихи тұлға ретінде елбасы Н.Ә.Назарбаевтың  өркениеттік сананы қалыптастыруға 
бағытталған әрекетіне жоғары баға берді.  
Тілді  біздің  тарихымыз  дей  келе,  сұхбатқа  қатысушылар  имиджді  көтеруге  мемлекеттік 
тілдің мәртебесін көтерудің әсерінің өте зор екендігіне назар аударта отырып, мемлекеттік тілді 
бала бақшадан, мектептен бастап қолға алу керектігін, қазіргі кезеңде қазақ бала бақшаларын 
табудың, кезекке тұрудың аса өзекті мәселе екендігін айтты. Сонымен қатар, оқу орнын бітірген, 
жұмысқа  орналасқалы  отырған  әрбір  азамат  үшін  мемлекеттік  тілді  білу  парыз  болатындай 
жағдайды қалыптастыру қажет – деп атап көрсетті. Жоғары мәдени-рухани сапалар бала бақша, 
мектеп, оқу орындарындағы жүйелі түрде жүргізілетін тәрбие жұмысы мен сапалы білім негізінде 
қалыптасады. Тәрбиешілер мен мұғалімдердің, оқытушылардың кәсіби дайындық деңгейі мен 
адамгершілік сапаларына қойылатын талаптар күшейтілуі тиіс. 
Сұхбатқа қатысушылар тіл мәселесінің шешілмей отырғандыығын мемлекеттік тілді білмей 
отырған адамға қоғамда ешқандай қиындықтар мен кедергілердің болмауымен түсіндіреді. 
Сұхбатқа қатысушы: Бір американдық азамат Шымкент облысында 3 жылдай тұрып 
қазақ тілін жақсы меңгеріп, жұмыс бабымен Астанаға ауысады. Мұнда келген уақытта қазақ 
тілінің аса қажет емес екендігін түсіндім және біртіндеп ұмыта бастадым, – деді. Оңтүстік 
өңірлерде қазақ тілін жақсы біліп өмір сүре беруге болады, ал Қазақстанның солтүстік облы-
старда қазақ тілінің рөлі өте төмен, керісінше  ол жаққа барған адамдар орыс тілін үйренуге 
тырысады. Орыс тілін білмеу кемшілік ретінде қабылданады. 
Тағы  бір  мысал  келтіретін  болсақ,  Еуропадағы  қауіпсіздік  және  ынтымақтастық 
ұйымына төрағалық еткен уақытта елбасы мемлекеттік бағдарлама негізінде Ауғаныстанға 
көмек  көрсету  мақсатында  Ауғаныстанның  1000  студентінің  Қазақстанда  білім  алуы-
на көмектесетіндігін айтты. Нәтижесінде Ауғаныстаннан келген 150-дей жастардың тең 
жартысы әл-Фараби атындағы ҚҰУ-не келді. Алайда Ауғаныстан студенттері қазақ тілінде 
оқығыдары келмей, орысша оқығысы келетіндіктерін мәлімдеді. Ауғаныстан елшілігінен адам-
дар шақыртып, әйтеуір қазақ тілінде оқуға оларды көндірді. Ал мединститутта оқитын шет 
ел студенттері қазақ тілінде оқымаймыз – деп забастовка жасады. Осыған ұқсас көптеген мы-
салдарды келтіре отырып, сұхбатқа қатысушылар қазақ тілінің қызметін тек қана тұрмыстық са-
лада емес, сонымен қатар қоғамдық өмірдің барлық салаларында күшейтудің маңызды екендігін 
айтып өтті. Яғни, мемлекеттік тілдің мәртебесін көтеру қажет. Білім, ғылым, мәдениет, өнер са-
лаларында, іскер қарым-қатынастарда, күнделікті қарым-қатынастар жүйесінде де қазақ тілінің 
қолданылу аясы кеңейтілуі тиіс.
Сұхбатқа қатысушылар «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында мемлекеттің әлемдік көркем 
әдебиет қорларын қазақ тіліне жүйелі түрде аударуға, ұлттық мәдениет пен  әдебиетке қатысты 
кітаптар  жүйесінің  сериясын  шығаруға,  жастардың  рухани-білімдік  және  интеллектуалдық-

5
мәдени  деңгейін  көтеруге,  өсіп  келе  жатқан  ұрпақтарды  жалпыәлемдік  құндылықтар  рухын-
да тәрбиелеуге, қазақстандық патриотизмді қалыптастыруға,  этникалық қарым-қатынастарды 
үйлестіруге  бағытталған    мақсатты  іс-әрекеттер  жүйесін  ерекше  айтып  өтті.  Сонымен  қатар 
мемлекеттің әлемдік көркем әдебиет қорларын қазақ тіліне жүйелі түрде аударуға көңіл бөлуі, 
ұлттық мәдениетті,  мемлекеттік тілдің мәртебесін, қазақ халқының ұлттық сана-сезімін көтеруге 
алып келетін фактор ретінде атады.
Біз қай салада, қай жағынан жақсы танылып жатырмыз? Бізде белгілі бренд бар ма? 
Қатысушылар бірауыздан Қазақстанның бренді  Астана – деп атап өтті. Қазақстанның бас 
қаласы Астана Еуропа мен Азияның  қилысқан жерінде орналасқан. Ол Еуразияның орталығы, 
оның жүрегі. Түрлі тарихи кезеңдер мен өркениеттердің, түрлі мәдениеттердің символдарының, 
архитектуралық  ансамбльдерінің  қатар  қалыптасып,  өмір  сүруі  Астанаға  демократиялық, 
жасампаздық  сипат  береді.  Бұл  оймен  сұхбатқа  қатысушылар  толығымен  келісетіндіктерін 
көрсетті. 
Ұлттық  брендтер  ретінде  нақты  адамдар,  атап  айтатын  болсақ  елбасы  Н.Ә.Назарбаев, 
еліміздің көрікті жерлері, спорттық кешендер, Шымбұлақ, Медеу, Бурабай, тағамдардан қазы, 
шұбат, қымыз аталынды. 
Қазақстанның Еуразиялық кеңістіктегі көптеген интеграциялық процестерге белесене ара-
ласуы саясаткер ретінде елбасының беделін көтергендігін қатысушылар ерекше атап өтті. Оның 
ішінде ЕҰЫҚ төрағалық ету, әлем діндерінің форумын өткізу, ядролық қарудан бас тару т.б. 
Н.А.Назарбаевтың  маңызды  стратегиялық  инициативасы  ретінде  көрсетілді.  Сонымен  қатар 
елбасының харизмасы бар саясаткер ретінде беделі бар екендігі айтылды. 
Имиджді көтеруге қаржының бөлінуі қажет пе?  Сөзсіз қажет. Бұл қатысушылардың 
барлығының пікірі. Қазақстанның халықаралық қауымдастық алдындағы беделін көтеру үшін 
мемлекеттің халық алдындағы беделін көтеру, халықтың әлеуметтік жағдайын жақсарту қажеттігі 
де айтылды. Мұның барлығы қаржыға келіп тірелетіндігі баршаға аян. Өйткені қаржыны инфра-
структураны дамытуға, халықтың білімін, мәдениетін көтеруге, спортқа, туризмге жұмсау қажет. 
Спорттың  көптеген  түрлерін,  туризмді,  халыққа  қызмет  көрсету  салаларын  дамыту  маңызды 
міндет ретінде атап көрсетілді. 
Патриотизмді қалыптастыруды елдің имиджін көтерумен байланыстыруға бола ма? 
 Сұхбатқа қатысушылар патриотизмді қалыптастырудың елдің дамуына да тікелей ықпал 
ететіндігін айтты. Түркияның бірінші президенті болған Ататүріктің саясатын мысалға келтіре 
отырып,  ұлтжандылықтың  арқасында  елдің  экономикасын  көтеруге,  халықтың  жағдайын 
жақсартуға,  жағымды  имиджді  қалыптастыруға  оның  саясатының  тікелей  әсер  еткендігі  ай-
тылды. Яғни, ол өз елінің патриоты ретінде Түркияның қазіргі жеткен жетістіктерінің негізін 
қалады. 
 Сұхбатқа қатысушы: Тіпті шет мемлекеттерге шыққанда өз тіліңде сөйлеудің өзі де 
Отанды сүюдің, патриоттықтың белгісі. Бұл Отанға деген құрмет, осы арқылы біз өзімізді 
таныта, құрметтете аламыз. 
  Жалпықазақстандық  патриотизмнің  қалыптасуы  қоғамның  жеткен  жетістіктерімен  де 
тікелей  байланысты.  Мемлекеттің  тарихына,  дәстүріне,  мәдениетіне,  тіліне  зор  құрметпен 
қарауды  қалыптастырған  және  білімнің,  денсаулықтың,  мәдениеттің,  әлеуметтік  саланың 
дамуының жоғары деңгейіне жеткен қоғамдарда патриотизмнің болмауы мүмкін емес. Бұл ой 
сұхбат барысында анық көрініс тапты. 
Егер  елдің  имиджін  тілдің  дамытылуымен  байланыстыратын  болсақ  онда  қазіргі 
кезеңде қазақ тіліне аударылған әдебиеттердің сапасына мемлекет тарапынан көңіл қалай 
бөлінуде? 
 Қазақ тіліндегі ғылыми басылымдардың сапалық аударылымы қатысушылардың барлығын 
қанағаттандырмайды. 

6
Осы  сұраққа  жауап  беру  барысында  сұхбатқа  қатысушылар  азаматтардың  өздерінің 
саналылық деңгейін көтеру қажеттігіне баса назар аударды.
Мемлекеттік тілдегі әдебиеттердің сапасын тексеретін комиссиялар құрылуы қажет 
пе?
Сұхбатқа қатысушы: Қажет емес. Бұл ешқандай пайда әкелмейді. Мемлекеттік тілдегі 
ақпараттарды, ғылыми әдебиеттерді сол салада жұмыс жасап жатқан мамандар тексеруі 
қажет. 
Кез  келген  идея  орысшадан  қазақшаға  аударылғанда  мағыналық  жағынан  аударылмай, 
тілдің  байлыған  жоғалтып,  тікелей  аударылады.  Осының  негізінде  әрбір  маңызды  идеялар 
мен көзқарастар өздерінің алғашқы мағынасын жоғалтып, айтылған ойды басқаша тұрғыдан 
қабыдауға  алып  келеді.  Тіпті  заң  жобаларын  қабылдағанда  да,  біріншіден  оның  орысша 
нұсқасына басты мән беріледі. 
 Шет ел студенттерін Қазақстанға оқуға тарту арқылы елдің имиджін көтере ала-
мыз ба? Оны қалай жүзеге асыруға болады? Болашақ бағдарламасының осы мәселеге байла-
нысты рөлін қалай бағалайсыз?
Сұхбатқа  қатысушылардың  көзқарасы  бойынша,  шет  ел  студенттерін  Қазақстанға  оқуға 
тарту қажет. Алайда қазіргі жағдайда  Қазақстандағы жоғарғы оқу орындарының материалдық-
техникалық  тұрғыдан  қамтамасыз  етілуі,  атап  айтқанда,  компьютерлермен,  интерактивті 
тақталармен,  әдістемелік  материалдармен,  оқулықтармен,  жатақханамен  қамтамасыз  етілу 
жағдайларының  жеткілікті  деңгейде  еместігін  ескерген  жөн.  Ұлттық  университеттердің 
рейтингін  көтеру  аса  қажет.  Өйткені  шет  ел  студенттері  үшін  дипломның  болашақта  қызмет 
етуге жарамды болуы маңызды болып табылады.
Сұхбатқа қатысушы: Болашақ бағдарламасына келер болсақ, онда мемлекеттің қазіргі 
уақытта шет елдерде оқуға бакалавриаттың студенттерін емес магистранттар мен PhD док-
торанттарды жіберуге мән беріп отырғаны өте дұрыс саясат. Өйткені бакалавриат білімдік 
бағдарламасын өз елінде оқып шығу арқылы студенттер өз елінің тарихын, мәдениетімен ділін, 
экономикалық, саяси, әлеуметтік жағдайларын біліп, содан соң барып өзіне қажет мамандық 
бойынша шет елдерден тәжірибе жинақтап, қажетті технологияларды қолдануды үйренгені 
ойға  сиымды.  Елдің  имиджін  көтеруге  шет  ел  мамандарын,  атақты  адамдарды  тарту 
қажет пе? 
Сұхбатқа  қатысушы:  Әрине.  Мұның  жағымды  жақтары  да  бар.  Мемлекеттің 
имиджін  түрлі  салалар  бойынша  көтеруге  болады.  Соның  бірі  спортты  дамыту.  Мысалы; 
Астана велококлубының  құрылуы Евороспорт арқылы  Қазақстанның спорт әлеміне таны-
луына  мүмкіндік  берді.  Астана  клубының  мүшесі  ретінде  атақты  велоспортшы  Альберто 
Контадордың болуы бұған тікелей себепші болды.
Сұхбатқа қатысушылардың көпшілігінің ойынша, шет ел мамандарын, атақты адамдарды 
ел имиджін көтеруге тарту көп қаржы жұмсауды қажет етеді. Сонымен қатар олар біздің елдің 
тарихи, мәдени және ділдік ерекшеліктерін жақсы білмейді. Өз адамдарымыздың арасында да 
жақсы кәсіби мамандар жеткілікті. 
Ұлыбританияның бұрынғы премьер министрі болған Тони Блэрді Қазақстанға экономикалық 
сұрақтар бойынша кеңесші болуға тарту идеясы сұқбатқа қатысушылардың көзқарасы бойын-
ша, жақсы ұйымдастырылған пиар да болуы мүмкін. Оның мақсаты атақты саясаткердің имиджі 
арқылы әлемге Қазақстанды таныту, таныстыру және экономикасы тұрақты дамыған, репута-
циясы мықты елдің мәртебесін Қазақстанның жағымды бейнесін қалыптастыруға пайдалану. 
Қалай ойлайсыз, 7 Азия ойындарын өткізу Қазақстанның имиджін көтеруге әсер етті 
ме? Сұхбатқа қатысушылар Қазақстан имиджіне Азия ойындарын өткізудің бірқатар әсерінің 
болғандығын айтты. Азиада  Қазақстан жастарының спортқа деген қызығушылықтарын оятып, 
мемлекеттің абыройын қорғауға біріге ат салысу Қазақстан халықтарының өзара бірігуіне де 
ықпал  етті.  Өйткені  халықаралық  жетістіктер  халықтың  өзін  ұйымдастыруына  үлкен  әсерін 
тигізеді. Азиаданы өткізуге дайындық жасау барысында инфраструктураны біршама жақсартуға 

7
мүмкіндік  туды.  Медеу  мұз  айдыны,  Шымбұлақ  шаңғы  базасы,  қысқы  спортқа  (фристайл) 
арналған  Табаған  спорттық  сауықтыру  кешені  жартылай  салынып,  жөндеуден  өтті.  Талғарда 
шаңғы және биатлон алаңы салынды. Астанада жабық коньки алаңы, велотрекке арналған ке-
шендер салынды. Бұл аталған кешендер Қазақстанға қосымша пайда да әкеледі.  Дүниежүзі бой-
ынша Халықаралық трамплин екі мемлекетте (Германия, Қазақстан) қала ішінде орналасқан. Бұл 
адамдарға да және келген туристерге де ыңғайлы. Көптеген ТМД мемлекеттерінің спортсмендері 
үшін Алматыдағы трамплин жаттығу алаңы. Яғни, бұл біз үшін  қосымша табыс көзі болып 
отыр. Алайда бұл аталған спорттық кешендер барлық азаматтарға бірдей қол жетерлік деңгейде 
емес. Мысалы: Медеу мұз айдынына, Шымбұлақ шаңғы базасына баруға барлық адамдардың 
бірдей қалтасы көтермейді. 
Кейбір жеке сұрақтар бойынша толық ақпарат алу мақсатында  фокус топпен жүргізілген 
сұхббаттан кейін жеке адамдармен құрылымдық тереңдетілген сұхбат жүргізілді.
Нурбекова Ж.А. – доктор социологических наук, 
профессор кафедры социологии и социальной работы
Муканова А. –отделение
 «Социальная работа»
социальное прогнозирование в управлении
Одной из функций социологической науки, как и любой другой, является прогностическая. 
Прогноз в социологической теории изучен в основном в следующих аспектах: это информация 
о будущем; форма опережающего отражения; элемент антиципаторного сознания; форма пред-
видения и т.д. вместе с тем с деятельностной точки зрения (то, что он является специфической 
формой человеческой деятельности, не только общества, но и человека, личности, индивида) 
прогноз не изучен современной социологической теорией.
Прогностическая  деятельность  является  неотъемлемой  частью  развивающейся  системы, 
моментом  организации  труда,  основополагающим  элементом  руководящей  и  управленческой 
деятельности. Прогнозирование в течение всей истории функционально и организационно было 
подчинено трудовому процессу. Хотя сейчас оно выделилось и в научные знания, предшествую-
щие производственному процессу, стало элементом управленческой деятельности. 
Прогнозирование представляет собой одну из важнейших форм кооперации и коллектив-
ной работы, вовлечение трудящихся масс в процесс планирования и руководства общественным 
развитием. При осуществлении любого вида трудовой деятельности, принятии управ ленческих 
и хозяйственных решений необходимо предвидеть, как будет из меняться в будущем эта сфера 
деятельности и реагировать на принятые реше ния. Предвидение социальных, экономических, 
экологических и иных послед ствий предпринимаемых действий является непременным услови-
ем их успеха, особенно в быстро меняющейся обстановке. На протяжении десятилетий; через 
тяжелые уроки ошибок и неудач отрабатывались практические приемы предвидения будущего, 
которые со временем были обобщены специализиро ванной отраслью научных знаний — про-
гностикой. Открытие закономерностей и тенденций развития той или иной области природы 
и общества для предви дения тенденций ее динамики в будущем и последствий вмешательства 
чело века в эту область — важнейшая функция любой науки. Если прогностическая функция 
науки ослабевает, реальная траектория движения резко и непредска зуемо отклоняется от про-
гнозируемой, то это свидетельствует о необходимос ти смены научной парадигмы (системы на-
учных взглядов, являющихся осно вой для принятия решения).
Настало время, которое требует от нас, социологов, текущего и долгосрочного социально-
го прогнозирования, а мы этому не вполне готовы. Прогнозирование – это знание о будущих 
явлениях и тенденциях, которых еще нет, но есть основание их ожидать. Социальное прогнози-

8
рование в условиях современного переломного периода в жизни общества – сложный научный 
процесс, предполагающий коллективные усилия всех обществоведов, и, прежде всего социо-
логов, он требует системного обобщения многоаспектной социальной информации, располагая 
которой социолог может давать научно обоснованный прогноз, играющий большую роль в жиз-
ни общества. Положительный прогноз воспринимается как желательный и стимулирует людей 
к его достижению; нежелательный прогноз, таящий в себе угрозу (как угроза войны в США 
против Ирака), требует общественных усилий для его предотвращения. Сейчас прогрессивные 
люди мира выступают против военной политики Буша, возжелавший захватить источники ирак-
ской нефти ценой массового кровопролития.
Далее системный анализ предполагает установить межфакторные связи позитивного и не-
гативного характера влияния на предмет прогноза:
взаимодополнение факторов, усиливающих тенденцию;
нейтральную в данных условиях связь факторов, не влияющих на изучаемую тенденцию, на 
возможное изменение ее роли в данных условиях;
взаимоисключающие влияния факторов, ослабляющих тенденцию, вплоть до пресечения ее 
дальнейшего развития на определенном этапе.
Работа отдельных социологов – исследователей, а также социологических коллективов по-
лучает научную оценку своих поисков по степени реально осуществимых прогнозов, предска-
занных на определенный период в целом или по его отдельным показателям. Время прогнозов в 
силу возникновения новых, не проявивших себя может сместиться.
Время требует обоснованного систематизированного анализа и соответствующих выводов, 
к чему ведет общество практика искажения информации некоторых СМИ. Необходимо воору-
жить результатами своих поисков молодых ученых и студентов, научить их разоблачать ложную 
информацию. Ученым предстоит преодолевать трудности в решении проблем социального про-
гнозирования,  учить  студентов  общеметодологическим  и  контрольным  методам  социального 
прогнозирования, включая технические способы.
В качестве основного критерия выделения видов социального прогнозирования при общей 
его ориентированности на обеспечение научной обоснованности управленческих решений вы-
ступает проблемно – целевой критерий. В соответствии с ним в социальном прогнозировании 
выделяется поисковое и нормативное прогнозирование.
Поисковое социальное прогнозирование или экстраполяция – это определенные возможно-
сти состояний объекта управления в будущем на основе тенденций его развития в прошлом и на-
стоящем, сложив шихся в прошлом тенденций, результатов практического опыта и наблюде ний. 
Это традиционный метод предвидения будущего. Такой прогноз устанавливает, какое состоя-
ние социального объекта наиболее вероятно в случае сохранения существующих тенденций. В 
управление  данное  состояние  рассматривается  с  точки  зрения  его  соответствия  требованиям 
социального развития, его целям. Тем самым этот вид прогноза является целевым, т.е. прогно-
зом желаемых целей. Стоятся эти цели по определенной шкале возможностей с определением 
вероятности каждой цели, что оптимизирует процесс целеполагания.
В  результате  прогнозных  поисковых  исследований  выявляются  возможные  социальные 
проблемы, которые необходимо будет разрешить. Поисковый прогноз включает не одно, а ряд 
наиболее вероятных состояний социального объекта, которые анализируются с различных то-
чек зрения. На практике конечным продуктом поискового прогноза является «дерево возмож-
ных проблем», с выделением среди них ключевых и производных. Это выражает проблемную 
ситуацию будущего, информация о которой служит исходной для подготовки управленческих 
решений.
Продолжение на шкале социального времени в «чистом виде» прошлых и настоящих тен-
денций изменения характеристик объекта управления для предсказания его будущих состояний 
может вести к ложному прогнозу, т.к. не учитываются качественные сдвиги (скачки) в развитии 
социальной среды. Для компенсации искажений поиск наиболее вероятного состояния объекта 

9
осуществляется с учетом данных прогнозов фона, т.е. внешних факторов, оказывающих суще-
ственное воздействие на развитие этого объекта. Прогнозный фон охватывает научно – техни-
ческую,  демографическую,  экологическую,  экономическую,  внутри-,  внешнеполитическую  и 
другие сферы жизнедеятельности общества. В целом уровень достоверности прогноза прямо 
зависит  от  степени  полноты  привлекаемых  научных  фактов,  обоснованных  тенденций,  опре-
деляющих закономерности развития социальных явлений и процессов. Поэтому в социальном 
прогнозировании используется комплекс прогнозов, образующих целевую группировку, где со-
образно целям исследования выделяются ведущие (профильные) и вспомогательные (фоновые) 
направления.
Этот метод широко применяется в управ лении. Однако он оказывается непригодным и дает 
ошибочные прогнозы в переломные, кризисные периоды, когда круто меняется траектория со-
циального  движения,  система  становится  неустойчивой,  раскрывается  веер  альтернатив  воз-
можного ее изменения под воздействием разнообразных факторов.
Основы современной теории предвидения будущего заложены Н.Д. Кондратьевым (1892-
1938). Он утверждал, что предвидение будущего строится на глубокой научной основе познаний 
закономерностей строения, динамики и взаимосвязей прогнозируемого объ екта. 
Нормативное прогнозирование заключается в определении средств, необходимых и доста-
точных для достижения возможных состояний объекта управления или заданных целей. Норма-
тивное прогнозирование задается вопросом: какими путями вероятнее всего достичь желаемого? 
Таким образом определяются наилучшие возможные пути движения объекта к заданной цели. 
Цель выступает в виде установленной нормы. В качестве такой номы принимаются, например, 
познанные общественно необходимые потребности, а также данные, полученные в результате 
поискового прогнозирования. При этом в нормативном прогнозировании происходит как бы об-
ратная экстраполяция тенденций – из будущего в настоящее состояние объекта управления для 
выявления альтернативных путей движения к этому будущему.
В предвидении будущего нужно опираться на три группы закономернос тей: статики, ци-
кличной динамики и социогенетики. Статика помога ет выявить структуру прогнозируемого 
социального объекта, его внутренние и внешние взаимосвязи, учитывать необходимость под-
держания пропорциональности в будущей динамике социальных систем. Цикличная динамика 
позволяет выявить законо мерную неравномерность в развитии социальных систем, предвидеть 
смену циклов и их фаз, периодическое возникновение социальных кризисов, взаимовлияние в 
цикличной ди намике смежных и отдаленных систем. Социогенетика дает возможность выде-
лить наследственное ядро (генотип) системы, которое сохраняется, пока суще ствует система; 
уяснить механизмы наследственной изменчивости, обогащаю щей генотип с целью адаптации к 
существенным изменениям среды; стихий ного и целенаправленного отбора, помогающего под-
держать наиболее эффективные социальные изменения для обогащения генотипа и поддержа-
ния жизнеспо собности системы в изменившихся социальных условиях.
Предвидение  будущего  —  самый  сложный,  по  сути  дела,  исследовательский  процесс  в 
управленческой деятельности, требующий соединения глубоких тео ретических знаний с прак-
тическим опытом.  Подтверждаемое  прогнозов  слу жит  критерием истинности  теории.  Следо-
вательно,  социологам,  государственным  служащим  и  руководите лям,  чтобы  эффективно  вы-
полнять свои функции, необходимо понимать за кономерности статики, цикличной динамики и 
социогенетики, теоретические основы предвидения будущего.
Наиболее  сложным  и  ответственным  элементом  теории  предвидения  бу дущего  является 
прогноз цикличной динамики исследуемых объектов, смены циклов и их фаз, периодически воз-
никающих кризисов. Циклы являются все общей формой движения любых систем в природе и 
обществе. Каждый цикл проходит в своем развитии пять фаз: зарождение в недрах предыдуще го 
цикла; рождение; распространение (диффузия); стабильное развитие (зре лость); устаревание и 
вытеснение новой, более прогрессивной системой (кри зисная фаза). После этого возможен либо 

10
переход системы в новое качествен ное состояние (очередной цикл в ее динамике), либо распад 
с сохранением на какое-то время реликтов ушедшей в прошлое системы.
Циклы в динамике социальной системы бывают разной дли тельности. Наряду с текущими 
флуктуациями (колебаниями) типа сезонных циклов в пределах года выделяют краткосрочные 
(3-4 года), среднесрочные (8-12 лет), долгосрочные (40-60 лет), сверхдолгосрочные (несколько 
веков) и тысячелетние циклы. Все эти циклы, равно как и циклы в различных сферах, взаимо-
действуют друг с другом, образуя сложную ткань пульсации общест венного развития.
Различаются три типа предвидения в социальной области.
Первый тип — предвидение событий нерегулярных, протекающих без оп ределенной пра-
вильности. Это предсказание конкретного события и степени его интенсивности — прямой про-
гноз события или косвенный, связанный с наступлением другого, более известного события.
Второй тип — предвидение событий, которые в своем ходе обнаруживают более или ме-
нее  правильную  повторяемость,  или  цикличность.  Например,  социальных  кризисов,  прогноз 
цикличных колебаний цен, экономической конъюнктуры. Здесь возможен прямой прогноз пу-
тем построения кривых предвидения либо косвенный, отражающий взаимосвязь нескольких ци-
кличных процессов (на пример, сбалансирование экономических циклов с циклами колебаний 
солнеч ной активности). Такого рода прогноз предложил А. Л. Чижевский, который в книге, опу-
бликованной в 1924 г., исходя из прогноза максимума солнцедеятельности в конце 20-х годов, 
предсказывал: «По всей вероятности, в эти годы произойдут, вследствие наличия факторов 
социально-политического характе ра, крупные исторические события, которые снова видоиз-
менят географическую карту»(56, С.69).Прогноз в основном подтвердился.
Третий тип предвидения состоит в предвидении развития тех или иных общих тенденций, 
например тенденции социально -экономического роста,  той или другой отрасли хозяйства, об-
щих тенденций движе ния цен, движения различных категорий дохода, тенденций в изменении, 
органи зационной структуры хозяйства. Этот тип предвидения обычно рассчитан на длительный 
период времени, более достоверен, однако носит недостаточно конкретный характер; он может 
служить фоном, на котором реализуются пер вые два типа прогнозов подходов
Разрабатывая методологию предвидения будущего, необходимо исходить из необходимости 
сочетания генетического и телеологического подходов. Генетический строится на глубоком изу-
чении закономерностей и тенденций исследуемого объекта, его взаимосвязей, он более достове-
рен, но сравнительно пассивен. Телеологический подход исходит из необходимости реализации 
в будущем априорно поставленных целей, он весьма активен, но страдает субъек тивизмом, иг-
норированием объективных закономерностей. Комбинирование обоих подходов позволяет обе-
спечивать обоснованность и активность, целена правленность прогнозов и основанных на них 
стратегий и планов. 
Переход от планово-директивной к регулируемой рыночной экономике не ослабляет, а уси-
ливает роль прогнозирования в управлении. Социологу для прогноза целесообразно определить 
одну важнейшую в данное время тенденцию или взаимосвязанный ряд тенденций, если иссле-
дование имеет сложный, многоаспектный характер и пока еще не определилась главная идея 
развития как предмет исследования. Для подготовки прогноза надо получить достаточный объ-
ем научно – практической информации из всех предположенных программой источников, ана-
литическим путем определить систему влияния на прогнозируемый процесс.
Во-первых, в условиях рынка значительно возрастает стохастичность и из менчивость со-
циальной,  экономической  динамики,  взаимодействия  множества  факторов,  определяющих  ее 
траекторию. Необходимо предвидеть возможные варианты развития событий при выборе стра-
тегии и принятии решений.
Во-вторых, децентрализация собственности и управления многократно по вышает спрос на 
прогнозы в средних и низших эшелонах управления. Прежде прогнозы требовались преиму-
щественно  для  принятия  решений  в  высшем  эше лоне  управления,  директивы  которого  были 

11
обязательными для низших эше лонов, у которых оставался небольшой простор для принятия 
стратегических  решений.  Сейчас  многочисленный  слой  предпринимателей  самостоятельно 
принимает решения, от которых зависит судьба предприятия, поэтому они нуждаются в про-
гнозах для выбора стратегии. Средние и верхние эшелоны нужны предпринимателям постольку, 
поскольку они располагают большим го ризонтом видения и в состоянии предложить обосно-
ванные прогнозы на реги ональном, отраслевом и народнохозяйственном уровнях, предвидеть 
тенденции развития мировой экономики. Поэтому все уровни управления заинтересованы в на-
личии обоснованных, надежных, взаимосогласованных прогнозов (хотя не все это осознают).
В-третьих,  открытость  общества,  многоукладность  экономики—  все  это  многократно 
усложняет процесс управления и принятия решений, требует учета многообразия стреми тельно 
меняющихся факторов постоянного предвидения характера, интенсив ности, географии перемен, 
периодически возникающих кризисов и их воздей ствия на страну, отрасль, регион, предприятия. 
Управление без предвидения в этих условиях — самоубийственная политика, она чревата кра-
хом той или иной системы из-за грубых просчетов и стратегических ошибок работы в ав ральном 
режиме, без стратегического горизонта.