Семинар 15 сағат Оқытушының жетекшілігімен студенттің өзіндік жұмысы (ожсөЖ) 30сағат СӨЖ 30 сағат
жүктеу/скачать 460,92 Kb. Pdf көрінісі
|
№ 7 - Дəріс Тақырыбы: 1. ХҮІІІғ. мен ХІХ ғ. І-жартысы аралығындағы қазақ əдеби тілі. Бұл кезеңдегі халықтың сөйлеу тілі мен ауыз əдебиеті тілі негізінде жырлаған ақын-жыраулардың (Шал, Көтеш, Досқожа, Ақтамберді, Тəтіғара, Үмбетей, Бұқар т.б) шығармалары тілінің лексикасы, морфологиялық сипаты; сөз тіркесу амалдары, көркемдеу тəсілдері.
1.Қадырғали Жалайырдың «Жамиғ-ат-тауарих» (ХҮІ ғ.)
Абулғазы Баһадурдың «Шежіре-түрк» (ХҮІІ ғ.), шығармаларының тілін, ХҮ-ХҮІІ ғасырлардан қалған қазақ хандарының, тархандарының жарлықтары мен əр алуан іс-қағаздарының (арыз, мəлімдеме, бұйрық т.б) тілін талдап олардың қазақ тіліне қатысын көрсету. Бұлардығы орта ғасырлық түркі жазба тілінің белгілері, қазақтың сөйлеу тілінен алшақтайтын тұстары. № 7 ОЖСӨЖ Тақырыбы: 11 1. Қараханидтер түріктерінің тілі. 2. Хоризм түріктерінің тілі. 3.Шағатай түріктерінің тіліндегі ескерткіштер. Олардың фонетикалық, лексикалық жəне грамматикалық сипаты.
Аймауытов, М.Жұмабаев, Шəкəрім, М.Дулатов, А.Байтұрсынов, Б.Майлин, С.Сейфуллин, І.Жансүгіров, М.Əуезов, С.Мұқановтың т.б. прозалық, драмалық жəне поэзиялық шығармаларының, публицистикалық туындыларының лексикасы, көркемдеу тəсілдері, морфологиялық-синтаксистік тəсілдердің берілуі жағынан қазақ əдеби тіліне қосқан үлесі. Əдебиеттер: 1. Сыздық Р. Абай жəне қазақтың ұлттық əдеби тілі. Алматы, 2004 ж. 2.Исаев С. Қазақ əдеби тілінің тарихы. Алматы, 1989,1996 ж ж. 3.Қалиев Ғ,Боранбаев Г. Қазақ əдеби тілінің тарихы. Практикалық курс. Алматы, 2001 ж. 4.Мұхамбет-Кəрім Х. Диалектология мен қазақ əдеби тіл тарихы мəселелері. Алматы, 2001 ж.
ХІХ ғ. ІІ-жартысы мен ХХ ғ. 20 жылдары аралығындағы қазақ əдеби тілі. №8 Семинар Тақырыбы: 1. ХІХ ғ. 2 жартысындағы қазақ əдеби тілі. Бұл кезеңдегі қазақ қоғамының саяси-əлеуметтік, экономикалық жəне мəдени өміріндегі өзгерістер. 1867-1868 жылдардың реформалары бойынша халық ағарту саласында бірсыпыра шаралардың жүзеге асырылуы. 2. Қазақстанда оқу-білімнің кеңірек таралуына жағдайлар жасалуы. Ы.Алтынсариннің ағартушылық қызметі.
1.Қазіргі қазақ əдеби тілін қалыптастырудың алғашқы лабораториясы қазақтың бай ауыз əдебиеті екендігі.
бұл жылдары ғылыми стильдің даралануы. Əдебиеттер:
2. Исаев С. Қазақ əдеби тілінің тарихы. Алматы, 1989,1996 ж ж. 3. Қалиев Ғ,Боранбаев Г. Қазақ əдеби тілінің тарихы. Практикалық курс. Алматы, 2001 ж. 4. Мұхамбет-Кəрім Х. Диалектология мен қазақ əдеби тіл тарихы мəселелері. Алматы, 2001 ж. № 9 - Дəріс 12
1. Абай жəне жаңа дəуірдегі қазақ əдеби тілі. 2. Абай «Қара сөздері», оның жанрлық жəне стильдік сипаты. Əдеби тілімізді дамытуға қатысы. Лексикалық құрамы, бөгде сөздер, грамматикалық жəне фонетикалық екрекшеліктер, бұл екрекшеліктер арғы шығу тарихы. № 9 Семинар Тақырыбы: 1.Қазақ тілінде алғашқы мерзімді баспасөздің шығуы «Түркістан уалаятының газеті», «Дала уалаятының газеті», «Торғай газеті», «Ауыл шаруашылық листосі». Қазақ жазуы мен əдеби тілді қалыптастыру туралы мəселелердің көтеріле бастауы. Алғашқы газеттердің əдеби тілімізді дамытудағы, публицистикалық стильдің қалыптасуындағы рөлі. Ресми іс- қағаздары стилінің əрі қарай дамуы.
1. Ауыз əдебиеті үлгілерінің тілін жанрлық классификациясына қарай айырып көрсету.
1.Ауыз əдебиетінің лексикалық, морфологиялық сипаттамасы, көркемдеу тəсілдері, сөз тіркестіру амалдары; проза бөліктерінде сөздердің сөйлем ішіндегі орын тəртібі, құрамалас сөйлемдердің берілуі т.б. Əдебиеттер: 1. Сыздық Р. Абай жəне қазақтың ұлттық əдеби тілі. Алматы, 2004 ж. 2. Исаев С. Қазақ əдеби тілінің тарихы. Алматы, 1989,1996 ж ж. 3. Қалиев Ғ,Боранбаев Г. Қазақ əдеби тілінің тарихы. Практикалық курс. Алматы, 2001 ж. 4. Мұхамбет-Кəрім Х. Диалектология мен қазақ əдеби тіл тарихы мəселелері. Алматы, 2001 ж.
1. Эпостолярлық құжаттар тілі. Эпостолярлық стильдің ерекшеліктері. Кеңсе іс-қағаздары стилінің пайда болуы. Патша үкіметі мен жергілікті əкімшілік орындарының бұйрықтары, мəлімдемелері т.б. Олардың лексикалық сипаты, грамматикалық ерекшеліктері, орфографиясы.
1. Эпостолярлық стильдің пайда бола бастауы. Аударма ісінің пайда болуы жəне оның қазақ əдеби тіліне тигізген əсері. 2. Бұл кезең де бұрынғы қазақ поэзиясы тілінің одан əрі дамуы. Шөже, Сүйінбай, Шортанбай, Күдері, Біржан, Ақан, Мұрат, Базар жырау т.б. шығармаларының қазақ əдеби тілінің даму барысындағы орны. №10 ОЖСӨЖ Тақырыбы: 1.Халық ауыз əдебиеті нұсқаларындағы көне түркі элементтері мен оғыз, қарлұқ тілдері элементтері (лексикасы мен грамматикасы). 13
Тақырыбы: 1. Алғашқы оқулықтар мен оқу құралының, əдістемелік жəне ғылыми еңбектерінің тілі. А.Байтұрсыновтың «Əдебиет танытқышы», «Əліпби», «Сауат ашқыш», «Тіл-құрал», Ж.Аумауытовтың «Тəрбиеге жетекші», «Психология», «Жан жүйесі жəне өнер таңдау», Мағжанның «Педагогика» зерттеулерінің тіл ерекшеліктері. Əдебиеттер: 1. Сыздық Р. Абай жəне қазақтың ұлттық əдеби тілі. Алматы, 2004 ж. 2. Исаев С. Қазақ əдеби тілінің тарихы. Алматы, 1989,1996 ж ж. 3. Қалиев Ғ,Боранбаев Г. Қазақ əдеби тілінің тарихы. Практикалық курс. Алматы, 2001 ж. 4. Мұхамбет-Кəрім Х. Диалектология мен қазақ əдеби тіл тарихы мəселелері. Алматы, 2001 ж. №11 –Дəріс
1.Ағартушы-демоктат бағыттағы адамдардың ХІХ ғ 2-жартысындағы қазақ əдеби тілінің дамуына əсері. Ыбырай мен Абай шығармашылығы арқылы қазақ əдеби тілінің жаңа сатыға көтеруі. 2. Қазақ əдеби тілі дамытуда Ы.Алтынсаринның орны. Ыбырай Алтынсарин қара сөзінің тілі жəне оның поэзиядағы сөз тігісі. Қазақ əдебиетінде мысал жанрының пайда болуы.
Н.И.Ильминский, В.В.Радлов, П.М.Мелиоранский, В.Катаринский т.б. сіңірген еңбектері. 2. Қазақ тілі жайындағы алғашқы грамматикалар. Қазақ тілі материалдарын қамтыған сөздіктер, олардың түрлері, сипаты, сапасы жəне қазақ əдеби тілінің дамуына тигізген əсері. №11 ОЖСӨЖ Тақырыбы: 1. Қазақ тілі тарихын дəуірге бөлу принциптері, əдеби тіліміздің даму кезеңдері. Бұл жөніндегі көзқарастар. 11 Апта №11 СӨЖ Тақырыбы: 1. Өткен ғасырдың 2 жартысында күн тəртібіне қойылған қазақ жазуы (əліпби) мəселесі. Ол жөніндегі пікірлер. Орыс графикасын пайдалану жөніндегі əрекеттер. Орыс графикасымен шыққан əдебиеттер. 2. Қазақ əдеби тілі лексикасының нормалану процесі. Əдебиеттер: 1. Сыздық Р. Абай жəне қазақтың ұлттық əдеби тілі. Алматы, 2004 ж. 2.Исаев С. Қазақ əдеби тілінің тарихы. Алматы, 1989,1996 ж ж. 3.Қалиев Ғ,Боранбаев Г. Қазақ əдеби тілінің тарихы. Практикалық курс. Алматы, 2001 ж.
14 4.Мұхамбет-Кəрім Х. Диалектология мен қазақ əдеби тіл тарихы мəселелері. Алматы, 2001 ж. №12 Дəріс Тақырыбы: 20-30 жылдардағы тіл, əліпби, орфографиялық саласында жүргізілген реформалар. Латын жазуына көшу мəселесі. Орфографиялық ережелерді жетілдіру жолдары. 1940 жылғы орыс графикасына негізделген жазу жүйесін қабылдау.
1.ХІХ ғ. 2-жартысындағы əдеби тілдің ерекшеліктері. Сол тұста айтылған пікірлер: орыс ғалымдарының, Ыбырайдың, Абайдың айтқандары мен «Дала уалаятының» бетінде жарияланған мақалалар. № 12 ОЖСӨЖ Кредиттік сағат саны – 2 Тақырыбы: 1. Қазақ халқының ұлттық кезеңге дейінгі əдеби тілі. ХҮ-ХІХғ. екінші жартысы; 2. Қазақ халқының ұлт болып қалыптасқан кезеңіндегі əдеби тілі ХІХғ. екінші жартысынан қазіргі кезеңге дейін. № 12 СӨЖ Тақырыбы: 1.Жаңа стильдік тармақтардың пайда болуы. Баспасөздің, саяси əдебиеттің, қоғамдық-публицистикалық стильдің жаңа сапалық сипат алуы. Қоғамдық- саяси терминдердің қалыптасуы. Əдебиеттер: 1. Сыздық Р. Абай жəне қазақтың ұлттық əдеби тілі. Алматы, 2004 ж. 2. Исаев С. Қазақ əдеби тілінің тарихы. Алматы, 1989,1996 ж ж. 3. Қалиев Ғ,Боранбаев Г. Қазақ əдеби тілінің тарихы. Практикалық курс. Алматы, 2001 ж. 4. Мұхамбет-Кəрім Х. Диалектология мен қазақ əдеби тіл тарихы мəселелері. Алматы, 2001 ж. №13 Дəріс Тақырыбы: 1.ХХғ. 20-жылдарынан бергі (Кеңес дəуіріндегі) қазақ əдеби тілі Қоғамның əлеуметтік, мəдени өміріндегі өзгерістер. Ж. Аймауытов, М.Жұмабаев, Шəкəрім, М.Дулатов, А.Байтұрсынов, Б.Майлин, С.Сейфуллин, І.Жансүгіров, М.Əуезов, С.Мұқановтың т.б. прозалық, драмалық жəне поэзиялық шығармаларының, публицистикалық туындыларының лексикасы
Қазақтың тілінің жасалып, қалыптасқан кезі. Қадырғали Жалайырдың «Жамиғ-ат-тауарих» (ХҮІ ғ.) Абулғазы Баһадурдың «Шежіре-түрк» (ХҮІІ ғ.), шығармаларының тілін, ХҮ-ХҮІІ ғасырлардан қалған қазақ хандарының, 15 тархандарының жарлықтары мен əр алуан іс-қағаздарының (арыз, мəлімдеме, бұйрық т.б) тілін талдап олардың қазақ тіліне қатысын көрсету. №13 ОЖСӨЖ Тақырыбы: 1. ХҮ-ХҮІІ ғасырлардағы қазақ əдеби тілін танытатын үлгілер: а) халықтың сөйлеу тілі негізіндегі; б) жазба əдеби тілі дəстүріндегі нұсқалар.
1.20-30 жылдардағы тіл, əліпби, орфографиялық реформалар. Латын жазуына көшу мəселесі. Орфографиялық ережелерді жетілдіру жолдары. Əдебиеттер: 1. Сыздық Р. Абай жəне қазақтың ұлттық əдеби тілі. Алматы, 2004 ж. 2. Исаев С. Қазақ əдеби тілінің тарихы. Алматы, 1989,1996 ж ж. 3. Қалиев Ғ,Боранбаев Г. Қазақ əдеби тілінің тарихы. Практикалық курс. Алматы, 2001 ж. 4.Мұхамбет-Кəрім Х. Диалектология мен қазақ əдеби тіл тарихы мəселелері. Алматы, 2001 ж.
мəселесі. № 14 Семинар
1.Қазақ поэзиясы тілінің дамуы. Шөже, Сүйінбай, Шортанбай, Күдері, Біржан, Ақан, Мұрат, Базар жырау т.б. шығармаларының қазақ əдеби тілінің даму барысындағы орны. № 14 ОЖСӨЖ Тақырыбы: 1. ХҮІІІғ. мен ХІХ ғ. І-жартысы аралығындағы қазақ əдеби тілі. 2. Ақындар мектебінің əдеби тілі дамуындағы ролі. 3. Дулат ақын тіліндегі жазба əдеби тілге тəн белгілер.
Шал, Көтеш, Досқожа, Ақтамберді, Тəтіғара, Үмбетей, Бұқар т.б шығармалары тілінің лексикасы, морфологиялық сипаты; сөз тіркесу амалдары, көркемдеу тəсілдері. Əдебиеттер: 1.Айдаров Ғ, Құрышжанов Ə, Томанов М. Көне түркі жазба ескерткіштері тілі. Алматы, 1970 ж. 2.
Аманжолов С.А. Вопросы диаклектологии и истории казахского языка. Алма-Ата, 1959, 1997 ж. 3. Аманжолов С.А. Вопросы диаклектологии и истории казахского языка. Алма-Ата, 1959, 1997 ж. 4.
Əуезов М. Қазақтың əдеби тілі туралы. //Əдебиет жəне искусство. 1951, № 4. 16
Тақырыбы: Қазақстан – тəуелсіз мемлекет. Қазақ тілі – мемлекет тіл. Қазақ əдеби тілінің кең қолданысы, жаңа сапалық дамуы.
1.ХІХ ғасырдағы қазақ хандарының, старшиналарының əр алуан эпостолярлық құжаттарының тілі. 2.Кеңсе іс-қағаздары стилінің пайда болуы. № 15 ОЖСӨЖ Тақырыбы: 1. ХІХ ғ. ІІ-жартысы мен ХХ ғ. 20 жылдары аралығындағы қазақ əдеби тілі 2. ХІХ ғ. 2 жартысындағы қазақ əдеби тілі. № 15 СӨЖ Тақырыбы: 1. Қазақ тілінде алғашқы мерзімді баспасөздің шығуы: «Түркістан уалаятының газеті», «Дала уалаятының газеті», «Торғай газеті», «Ауыл шаруашылық листосі». Əдебиеттер: 1. Сыздық Р. Абай жəне қазақтың ұлттық əдеби тілі. Алматы, 2004 ж. 2.
Исаев С. Қазақ əдеби тілінің тарихы. Алматы, 1989,1996 ж ж. 3.
Қалиев Ғ,Боранбаев Г. Қазақ əдеби тілінің тарихы. Практикалық курс. Алматы, 2001 ж. 4. Мұхамбет-Кəрім Х. Диалектология мен қазақ əдеби тіл тарихы мəселелері. Алматы, 2001 ж. 4. Негізгі əдебиеттер: 1.Сыздық Р. Абай жəне қазақтың ұлттық əдеби тілі. Алматы, 2004 ж. 2.Исаев С. Қазақ əдеби тілінің тарихы. Алматы, 1989,1996 ж ж. 3.Қалиев Ғ,Боранбаев Г. Қазақ əдеби тілінің тарихы. Практикалық курс. Алматы, 2001 ж. 4.Мұхамбет-Кəрім Х. Диалектология мен қазақ əдеби тіл тарихы мəселелері. Алматы, 2001 ж. Қосымша əдебиеттер: 5.Айдаров Ғ, Құрышжанов Ə, Томанов М. Көне түркі жазба ескерткіштері тілі. Алматы, 1970 ж. 6.Аманжолов С.А. Вопросы диаклектологии и истории казахского языка. Алма- Ата, 1959, 1997 ж. 7.Аманжолов С.А. Вопросы диаклектологии и истории казахского языка. Алма- Ата, 1959, 1997 ж. 8.Əуезов М. Қазақтың əдеби тілі туралы. //Əдебиет жəне искусство. 1951, № 4. 9.Балақаев М, Сыздықов Р, Жанпейісов Е Қазақ əдеби тілінің тарихы. Алматы, 1968 ж.
10.Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөнінде зерттеулер. Алматы, 1966 ж. 11.Жұбанов Е. Қазақтың ауызекі көркем тілі. Алматы, 1996 ж. 12.Жанпейісов Е, М.Əуезовтің «Абай жолы» эпопеясының тілі. Алматы, 1976 ж.
17 13.ХХ ғасырдағы қазақ əдеби тілі. Астана: Елорда 2000 ж. 14.Ибатов А. ХІҮ ғасырдағы хандар жарлықтарының тілі. Алматы, 1997 ж. 15.Қазақ тілі. Энциклопедия. Алматы, 1998 ж. 16..ХХ ғасырдағы қазақ əдеби тілі. Астана: Елорда 2000 ж. 17.Ибатов А. ХІҮ ғасырдағы хандар жарлықтарының тілі. Алматы, 1997 ж. 18.Қазақ тілі. Энциклопедия. Алматы, 1998 ж. 19. Ысқақов А.Абай жəне қазақтың əдеби тілі. // Абай тілі сөздегі. Алматы, 1968 ж.
№ Жұмыс түрі Тапсырм аның мақсаты мен мазмұны Ұсыныла тын əдебиетте р Орындау мерзімі жəне тапсыру уақыты (аптасы) Балл Бақылау түрі 1 Реферат Тақырып бойынша негізгі баяндама Өтілген тақырып қа байланыс ты 3 апта 5% (үй тапсырмас ы түрін-де бері-леді) Реферат жəне баяндама 2 Оппонент болуы Баяндама жасау Өтілген тақырып қа байланыс ты 4 апта 5% (үй тапсырмас ы түрін-де бер-іледі) Семинард а жауап беруі 3 ОЖСӨЖ тапсырмал арын орындау (барлығы 12 тапсырма) Талдау жəне танымды қ қабілетт ерін арттыру Өтілген тақырып қа байланыс ты ОЖСӨЖ кестесі бойынша берілген уақыт шеңберінде Тақырып бойынша 1 – 4% дейін (арал бақылау түрі ретінде). Тапсырма лардың орында- луын, сұрақ- тарға жауап беру қабілетін тексеру 4 Жазба жұмыс түрінде аралық бақылау Ойлау қабылеті н тексеру Бірінші жұмыс 1 – 7аптада өтілген тақырып тарға байланыс ты №4 семинар №10 семинар Тапсырма саны бо- йынша əр- бір жұмыс 8% бағала- нады Жазба жұмысын тексеру 18
жұмыс 8 – 15 аптада өтілген тақырып тарға байланыс ты 5 Емтихан Білімді кешенді тексер Тест, ауызша 6. Пəн бойынша дəрістердің конспектісі Дəріс №1 1.
Қазақ əдеби тілінің тарихы пəнінің зерттеу нысаны 2.
Қазақ əдеби тілінің тарихы пəнінің зерттеу əдістері 3.
Қазақ əдеби тілінің тарихы пəнінің теориялық, практикалық маңызы, қызметі
4. «Əдеби тіл» ұғымы туралы көзқарастар Жоғары оқу орындарында тіл тарихы пəні оқытылуда. 1.
Тарихи грамматика 2.
Көне түркі ескерткіштері 3.
Қазақ əдеби тілі тарихы 1 Тарихи грамматика пəні көне дəуірден бастап, түркі тілдері дəрежесіне көтерілуін, қазақ тілін зерттейді. Əсіресе, қазақ тілі материалдарын көне дəуірлер, орта ғасыр дəуірлері фактілерімен зерттейді. Мысалы: көне түркі ескерткіштері (8 ғ) 11 ғ М.Қашқари сөздігі жəне қазіргі қазақ тілі немесе «Шежіре түрік» ескерткіштеріндегі сөздермен салыстыру арқылы сөз түбірлерінің дамуын айқындайды. Қазақ əдеби тілінің тарихы пəні таза қазақ тілінің əдеби дəрежеге көтерілуін, əдеби тілдің стильдерін, əдеби тілдің қайнар көздерін, əдеби тілдің нормаларын жан-жақты қарастыратын ғылым. Бұл пəнде «əдебилік» деңгей деген не, тіл қалай əдебилік сипат алады, əдеби тілге қандай көңіл бөлу керек, міне осы мəселелер сөз болады. 1.
Қазақ əдеби тілінің қалыптасу кезеңдері 2.
Қазақ əдеби тілінің қайнар көздері. Мысалы: ауыз əдебиеті, жырлар, авторлық поэзия, тарихи жəдігер, мұрағаттар, ескерткіштер 3. Əдеби нормалар, стильдер, əдебилік сипат. Қазақ əдеби тілінің тарихы аты айтып тұрғандай өз ұлтымыздың тілінің қалыптасуын зерттейтін пəн. 2 Қазақ əдеби тілінің тарихы пəнінің негізгі зерттеу əдісі кең тараған тарихи-салыстырмалы əдіс. Бұл əдіс тарихи-салыстырмалы тіл білімінен шыққан. Бұд əдіс арқылы сөздердің қалыптасуын, оның кезеңдерін айқындайды. Сол арқылы тілдің даму дəуірлерін айқындауға болады. Қазақ əдеби тілінің тағы бір əдісі тарихи диахрондық əдіс. Əр түрлі аймақтағы тілдік фактілерді зерттеуде ареалдық əдіс пайдаланады. Іштей
19 реконструкция компонентті талдау əдістері-бүгіндегі жаңа əдістер. Профессор Р.Сыздықованың тарихи еңбектерінде осы əдістер негізгі болып отыр. Бұл пəннің теориялық маңызы ерекше. Əрбір қазақ өзінің тілін қашан, қалай, неден, қандай жағдайда қалыптасқанын білу қажет. Сондықтан болашақ филологтар оқушыларға өз тілін неден, қашан қалыптасқанын түсіндіру үшін бұл пəнді теориялық тұрғыдан меңгеруі керек. Бұл пəнді меңгеруде əдеби тілдік стильдік тармақтары, нормалар, əдебилік ұғымы туралы түсінік аламыз. Профессор С. Исаев көп жыл белгілі қазақ əдеби тілін зерттей келе оның белгілі екі қызметін көрсетеді. 1. Экспресивті-эстетикалық қызмет. Əр түрлі стильдерге қатысуы. Əр түрлі периолер, деңгейлік, авторлық поэзия дəрежесі осы əдеби тіл қызметі. 2. Коммуникативті қызмет. Жалпы тілдік қызметінен əдеби тілдің қызметі күрделі. Əдеби тіл адамдар арасындағы қатынас құралы, көркем шығарма, көркем, деректі фильм, үнтаспа т.б. салаларда да шебер беру құралы болғандықтан қызметі əр алуан. Осы əр алуан қызметтен əдеби тілдің стильдік тармақтары туындайды. Жалпы тілдік қызметтен əдеби тіл қызметі осы стильдерге байланысты күрделі болады. 4. «Əдеби тіл» құралы ғылымда пікірлер өте көп, əр ғалым бұл ұғымды өзінше таразылағандықтан «əдеби тіл» ұғымы əлдеқайда кең, түсінігі бұлыңғыр. Қазақ əдеби тілі туралы М.Əуезов, С.Сейфуллин, С.Мұқанов, Н.Сауранбаев, М.Балақаев, Ғ.Мұсабаев, Р.Сыздықова, С.Исаев, Б.Əбілқасымов, И.Серғалиев, М.Томанов, І.Кеңесбаев, С.Аманжолов т.б. ғалымдар өз пікірлерін білдірген. Көптеген қазақ ғалымдары əдеби тілдің өлшемдерін көрсетеді. Оның басты- жазудың болуы, яғни тілдің жазба тіл болу керектігі. Профессор Р.Сыздықова бұндай өлшемге келіспейді. Ол өз ойын М.Əуезов, С.Мұқанов,0 С.Кеңесбаев сияқты алыптардың ойларымен үндес екенін айта кете «əдеби тіл» ұғымы үшін жазу басты шарт екендігін көрсетеді. Ол былай дейді: «Қазақ əдеби тілін біз қазақ халқының ұлт болып қалыптаса бастағанға дейінгі түрі жəне ұлттық түрі деп бөліп қараймыз. Бұл екі кезеңнің аралық тұсы-өткен ғасырдың II жартысы яғни қазақтың ұлттық əдеби тілі XIX ғ. II жартысынан бастап қалыптасты деген тұжырымға келеміз. Академик М.Əуезов: «Қазақтың əдеби тілін Абайдан басталады дейтін тілшілерге дау айтамыз. Абайдың алдындағы қазақ халқының көп ғасырдан келе жатқан жастарындағы, ұзынды-қысқалы саяттық, терме жырларындағы, шебер, көркем өлең үлгілеріндегі тілдерді ұмытуға бола ма? Бұхар, Махамбеттерде қазақ əдеби тілінің үлгі-өрнектері жоқ деуге бола ма?» Профессор Р.Сыздықова қазақтың ауызша əдеби тілін қазақ əдеби тілі қатарына қосып, бір қарайды. Бұған қарсы пікір айтушылар келтіреді. Р.Сыздықтың айтып отырғаны өте орынды. Қазақ əдеби тілінің үлгілері авторы əдебиетте, ол фольклер əдеби тілдің қайнар көзі. Ол былай дейді: «Қазақта халық ауыз əдебиетінен өзге, бірақ оған едəуір белгілерімен ұқсас келетін профессионал əдебиет те өмір сүріп келді. Оның тілі əдеби тіл санатына кіреді деп тану керек. Бұл тілді «ауызша əдеби тіл» деп алып отырмыз.» Сөйтіп, 19 ғасырдың 1жартысынан басталатын қазақтың төл жазба əдеби тіліне дейін оның ауызша тараған əдеби тілі өмір сүрді. Əдеби тілдің бұл екі тілінің бір 20 біріне жақын келетін жəне бір-бірінен ажыратылатын тұстары едəуір болды. Олар мынадай: 1. Ауызша əдеби тілдің фольклермен ұқсас келетін сəттері болғанымен жазба тілдің ерекшеленетін осы жақындығы. 2. Ауызша əдеби тіл үлгілері жазба тілге қарағанда əлдеқайда тар. Жазба əдебие болса, араб-парсы орыс əдебиетінен үлгі-əсер алып дамыды. 3. Ауызша əдеби тілдің стильдік тармақтарға бөлінуі жазба əдеби тілге мүлде сəйкес келмейді. 4. Ең үлкен айырмашылық таралу, сақталуда. Ауызша əдебиет, ауызша жазба əдебиет жазбаша таралады. 5. Жазба əдебиет өкілдері өз туындыларын өндеп отырса, ауызша əдебиетте бұл процесс өте баяу. Көбіне айтылған тарих, жыр, толғау сол күйінде тарайды. Оның өнделуіне көптеген ғасырлар əсер етуі мүмкін. Р.Сыздықова: «Сөйтіп, қазақтың ұлттық жазба əдеби тілі тұтқиылдан, айталық Абай мен Ыбырайдың шығармалары туған күннен басталған емес». «Тағы айталық нəрсе бұл ауызша əдеби тілмен қатар, жазба үлгілер де болды. Сондықтан, «ескі өзбек тілі, ескі татар тілі»деген ұғымдар пайда бола бастады. Р.Сыздықова бұған негіз де бар деп көрсетеді. Оған ол қу, шежіренің жазбаша таралуы, эпитефиялық жазулар, дін туралы хиссалар, тарихи ескерткіштердегі тіл фактілерін жатқызады. Қазақ ұлттық əдеби тілі ауызша əдеби тілден шыққандығы ой тудырмайды. Тек жазба деген ұғымда əдеби тіл ұғымы байланысты болмау қажет. Халыққа ортақ тіл əдеби тіл болады,тек жалпыхалықтық тілден ерекшелігі оның ауызша тараған авторлы əдебиетке материал болуы».
1.Тілдік норма туралы. 2.Лексикалық норма. 3.Орфоэпиялық жəне орфографиялық норма. 4.Грамматикалық норма. Тіл дамыған сайын белгілі бір қалыпқа түсе бастайды. Сөздер мəні қолданылып тұрақты сипатқа ие болады. Барлық адамдарға түсінікті болатын сөздер сөз тіркестері əдеби тіл нормасын құрай бастайды. Профессор М.Балақаев əдеби тіл дамыған кезде қарама-қарсы екі түрлі бағдар байқалады. 1.
Тіл қоғам өмірімен тікелей байланысты болғандықтан, сол үздіксіз дамып, сол даму барысында халық тілінің мүмкіншіліктерін пайдаланылып, сол өзгеріске ұшырап отырады. 2.
Мемлекеттік жұмыстар, баспасөз, ғылым, əдебиет дамыған сайын, тіл қалыптасып, нормаға айналады. Тіл сұрыпталып, «нормалану» процесі үнемі жүріп отырады. Тілдік норма жазуда ғана емес, сөз қолдануда да пайдалануда, барлық жағдайда болады. Бұрын араб-парсы тілінен енген сөздер бүгінде үндестік заңына бағынып, төл сөзден болып кетті. Мыс: əдет-«ғадет», өмір-«ғұмыр», күнд-«гуно». Қазақ əдеби тілінің əр дəуірде өзінің тілдік нормалары болды. Мыс: 18-19 ғасыр түркі тілдерінің көпшілігіне ортақ норма сөздер болды. Мыс: боһадүр, үшбу, уағда, хақиқат. Əдеби тілде «кітаби тіл» түрі қалыптасты. Абай өз сөздерін осы дəстүр бойынша құрап, сосын қазақ сөздеріне ауысқан. Мыс: 21 хаким, узат (ізет), тараб (араб). Əдеби тілдің нормалануы оның дамуының басты принцип». Əдеби тілді нормалау дегеніміз-тілде барды сақтау, дамыту, өзгертіп қалыптастыру, сөз тудырып, орынды қолдану. Тілдің тандамалы, қолайлы, ой- пікірде дəл беруге жарамды,жалпыға ортақ жүйелерін əдеби тілдің нормасы дейміз. М.Балақаев Əдеби тілде нормадан ауытқу болады. 1. Жөнімен ауытқу 2. Жөнсіз ауытқу. Əдеби норманы белгілі мақсатпен өзгертіп қолдану- жөнімен ауытқу. Əдеби норманы жөн-жосықсыз бұзып, қалай болса солай қолдану-жөнсіз ауытқу. Қазақ əдеби тілін нормалаудың үш түрлі жолы бар: 1.
Тілдің дамуында жүйе пайда болады. Онда тілдің фонетикалық, лексикалық, грамматикалық қағидаларын анық байқауға болады. 2. Сөйлеу тіліндегі қажетсіз сөздерді жою жүреді. 3. Үкімет тарапынан қадағаланып, терминдер бекітіліп, қадағаланып жүреді. Мыс: құрылыс, білім, ғылым, өндіріс, өнеркəсіп, кеңес, жағрафия т.б. Сөзжасамдық тармақтар арқылы сөздік құрап жасалған, лексикалық норма құрайтын сөздер көбеіді. Мыс: сурет-суретші, үгіт-үгітші. 3 Орфоэпиялық жəне орфографиялық норма. Сөздердің жалпыға бірдей, қалыпты айтылу нормасын - орфоэпия дейміз. Қазақ сөздерінде айтылу мен жазылуда көп айырмашылық жоқ. Сөздерді əдеби тілдегі жалпыға бірдей ортақ нормада айту-адамның тіл мəдениетінің негізі екендігін көрсетеді. Құлаққа жағымды, көңілге қонымды айтылғанның бəрі норма. Түсініксіз, көңілге қонымсыз, дөрекі нормаға жатпайды. Тілдік нормалар қоғам мүддесіне қызмет етеді. Сол себепті олар бəріне қолайлы, тілге жатық, айтуға ыңғайлы болуы тиіс. 1920-30 жылдары Кеңес өкіметі жаппай сауатсыздықпен күресті. Осы кезде айтылу мен жазылу арасында алшақтық басталды. Ахмет Байтұрсынұлы енгізген араб қарпіне негізделген алфавиттің орнына латын, кириллица келді. Бұл алфовитке көшкен уақытта қазақ тілінің үндестік заңының тамырына балта шабылды. Мыс: Қыйын сөзі Қиын деп жазылды; Құлұн сөзі Құлын деп жазылды. Бұл екі норма осы кезде əдеби тілде қалыптаса бастады. Жазуда фонетикалық принцип ескерілмеді. Орфоэпиялық нормаларды белгілеу қиын жұмыс, ал орфографиялық норманы меңгерту мектеп қабырғасынан басталады. Бірінші сыныптағы оқушының тіліндегі үндестік заңы бұзылып, оқушы қатеге ұрынады. Көптеген диктанттар осыны түзеу үшін орфографиялық норманы оқушыларға қалыптастыру үшін жүргізіледі. Соның өзінде де орфографиялық норманы белгілеуде əлі бірізділік жоқ. 1988 жылы шыққан орфографиялық сөздікте тұрақты тіркңестер берілген. 2000 жылы жаңа орфографиялық сөздік профессор Р.Сыздықованың авторлығымен шыққан. Көптеген сөздер дəстүрлі принцип бойынша жазылып отыр. Көптеген дублет сөздер əдеби тілде жарысып қолданылып жүр. Мыс: қазір, кəзір, хазір; қате, кате, кəте. Тілдегі үнемдеу заңы үнемі актив жүреді. Соның əсерінен көптеген сөз құрамы 22 қысқартылып айтылғанымен, жазылуда толық жазылады. Мыс: отағанбыз- отағамыз; қалыпты-қапты. Орыс тілінен енген сөздер үндестік заңымен айтылады, жазылуы кірме күйінде. 2 Лексикалық норма Қазақ əдеби тілінің сөз байлығы сөздер құрамы құрайды. Сөйлеу жəне жазылу тілі қатар қолданғандықтан сөздік кұрамда сұрыпталу процесі жүріп отырды. Лексикалық норма сөздерді мағынасына қарай əдеби тілге енгізу. Əдеби тілдегі лексикалық нормадағы сөздерді талдау, айыру оңай емес. Кез келген сөз жаңа мағына үстеу арқалы арқылы əдеби тіл нормасына ене алады. Мыс: «шаруа» сөзі. Ғасырымыздың басында көптеген сөздер актив позицияда болады, кейін оның орнын термин басты. Мыс: психология- «жан жүйесі», философия- «фəлсафа», геометрия-«пішіндеме». Көптеген сөздер осы күнге екі-үш түрлі вариантта айтылып, жазылып жүр. Мыс: машқара-масқара, тізе-дізе, диірмен-тиірмен, айқай-ойқай, палуан-балуан. Бұл сөздерді дублет сөздер деп атайды. Əдеби тілдегі сөздерге қиындық тудыратын диалект, говор сөздер. Мыс: спичканың көптеген аты бар. Мыс: оттық, шырпы, кіреуке, іспішке, шақпақ, шишақпақ, кеуірт. Лексикалық норма дегеніміз- əдеби тілдің жалпыға ортақ сөз байлығының қалыптасқан тұлғада, жалпыға ортақ мағынада жұмсалуы. Əдеби тілдің лексикалық нормасына келмейтін сөздер мыналар: 1.
Диалектизм, говор. Əдеби Диалектизм жаңғақ шаттауық жүгері борми ылғи шіли көрпе шуыршақ шейін шекейін дөңгелек доңғалақ рұқсат ұлықсат 2. Кəсіби сөздер. Жергілікті халықтардың кəсібіне байлынысты сөздер кəсіби сөздер деп аталады. Бау-бақша, мақта, күріш, балық шаруашылығында қатысты сөздер. Күріш-құлақсу, тұрап, ақмаржан, сечка т.т Қауын атаулары: əңгелек, май қауын, тас қауын. Балық, аң аулау шаруашылығындағы сөздер:үкі, итбалық, тастама, телевизор, охон, сүзбе. Балық атаулары, құс атаулары. Мыс: аққайран, ақбалық, қара балық, қызыл балық.
Үйректер аты: шабыр, қанкөз, су тартар, сұлтан, бөдене, сүңгуір, сұқсыр. 3.
Жаргон, дөрекі сөздер. Бұл сөздер əдеби тілдің, тіл мəдениетінің атануы. Бұл сөздер лексикалық нормаға жат. Лексикалық нормада қиындық туғызатын сөздер терминдер. Қазақ тіліне термин сөздер орыс тілі арқылы енді. 1930 жылдары профессор Қ.Жұбанов болжамын ментерминком біраз жұмыс
тындырды. Көптеген 23 терминдертілімізхдегі боямасын тауып, əдеби тілге енді. Мыс: педагог, геолог.1957,1963 жылы шыққан орфографиялық сөздікте біраз түзетулер енгізілді. Мыс: Қожахмет (Қожаахмет емес), Торайғыров (Торыайғыров емес). Тілімізде қос дауысты қатар келмейтін заңдылық сақталды. Ал кейбір жағдайда фонетикалық принцип сақталынбады. Мыс: Аягөз-«Аякөз», Ботагөз-«Ботакөз», Тоғжан-«Тоқжан» болып кетті. Қазақ фамилияларын жазу үлкен мəселе болып қалды. Тек бүгінде бұл мəселеде бір жақты болса да, шешілді. Орфографиялық норманың қисындығы біріккен немесе бөлінген сөздерді жазудан көрінеді. Күнібүгінге бұл мəселеде бірізділік жоқ. 1988 жылы орфографиялық сөздікте бұндай жағдай көп. Əдеби тілдін белгісі орфографиялық нормалану, өйткені əдеби тіл – жазба тіл. 4.
Грамматикалық норма. Қазақ тілінде сөзді құрап, сөйлемді құрастыру грамматикалық норма деп аталады. Қазақ тілінде сөз құрау, сөз тудыру, сөйлем құру бір қалыпқа түсіп нормаланған. Тіл белгілі бір грамматикалық құрылымды құрайды. Міне , осы қалыпты грамматикалық норма дейді. Бұл нормалар, тілдік заңдар, ережелерге байланысты. Грамматикалық норма сөзге жалғау, жұрнақтың дұрыс жалғануын, сөйлемді дұрыс құрау . Мыс: « Ар-намысыңды қашырман, Аяғыма бас ұрман Бұлтқа жетпей қырт сынбан» м.Өтемісұлы «май»-«маймын» формасының қысқарған түрі. Бұл сол 19 ғасырда грамматикалық норма. Ал бүгінде диалектілік жəне əдеби əдісті ерекшелік. Грамматикалық нормадан ауытқу тілде жиі жүретін процесс. Сондықтан, көбіне, жөнімен ауытқу болады. Мыс: Кел балалар, оқылық! Оқығанды көңілге, Ықыласпен тоқылық. Əдеби Əдеби емес өлімсіреп өлеусіреп жұмысшы жұмыскер жазалаушы жазагер Кейбір өнімсіз көне формалар əдеби тілге, қоғамдық өзгеріске байланысты оралып, кейін активтенеді. Мыс: «ым», «ім» формасы жазылым, көрсетілім, қойылым, тыңдалым, оқылым, айтылым. Грамматикалық норма форманың грамматикалық мағынасына, сөздің лексикалық мағынасына байланысты. Мыс: «су» өзі көптік. Ендеше көптік жалғау, көптік мəнді ілімдерге жалғанбайды. Мыс: «Қобда, Нева суларын сүйіп өскен» мұнда «өзен» сөзімен алмасқасын «лер» жалғауы жалғанып тұр. «Барлықтарын» (ауызша тіл) сөзі жай айтылады. Грамматикалық нормаға сай емес. Сондай-ақ «бəрілеріңіз», «мен ойлаймын», «күшімізбен». Дəріс № 3 15-17 ғасырлардағы қазақ əдебиетінің сипаты. 24 1. 15-17 ғасырлардағы қазақтың ауызша дамыған төл əдебиеті нұсқаулары. 2. 15-17 ғасырлардағы ауызша əдеби тілдің лексикалық сипаты. 3. 15-17 ғасырлардағы əдеби тіл лексикасындағы көне сөздер. 4. 15-17 ғасырлардағы ауызша əдеби тілдің грамматикалық сипаты. 5. 15-17 ғасырлардағы қазақ поэзиясының ерекшеліктері. 1. 15-17 ғасырда ауызша сақталып, тараған авторлы əдебиет қазақтың ауызша əдеби тілінің үлгісі болып саналады. М.Мағауин, Х.Сүйіншалиев, Б.Кенжебаев, Қ.Өміралиев сияқты ғалымдар осы поэзияны зерттей келе мұның бастауы 17 ғасырдан басталатынын көрсетеді. Бұл əдебиет нұсқалары иелері: 15 ғасыр Асан Қайғы, Қазтуған, 16 ғасыр Шалкиіз, Доспамбет, 17 ғасыр Жиембет, Марғасқа. Ə.Марғұлан ибн Батудың Ұлы жыршысы деп отырғаны Сыпыра жырау болар деп талқылайды. Бұл нұсқалар жігі қазіргі қазақ тіліндей болғанымен көптеген жеке элементтер олардың көне ауыз əдебиетке жататындығын дəлелдейді. Профессор Р.Сыздықова былай дейді: «Ертедегі əдеби үлгілердің тілі жағынан өзгеріске ұшырауының, біздіңше, бірнеше себептері бар. Ең алдымен, ол мұраның ауызша сақталып, ұрпақтан-ұрпаққа ауызша кетуі өзгерістің обьективтік-субьективтік мативтерін туғызады: əдеби мұраны жеткізуші мен қабылдаушы өз бастарының ақындық дарындары мен көркемдігіне қарай, кейбір тұлға-тəсілдерді өзінше жаңғыртып, тексті ішінара «редакциялау» правасына ие болады. Бұл əдеби тілдегі қатып қалған тіркестер өзгеріп келеді. Мыс: Шалкез жырау (15-17ғ. ) «Еділден шыққан сызашық. Біз көргенде, тебінгіге жетер-жетпес су еді» деп басталатын толғау араларына 3 ғасыр салып 14 ғасырлардағы Махамбеттен бір-ақ шығады.Сондықтан бұл біртұтас процесс, бір əдеби процес». Қ.Өмірəлиев Ш.Уалихановтың пікірін қостап, «Қазтуған туралы сөз», «Оспамбет сөзі», «Əділ сұлтан жыры» т.б. жырлар. Еділ-Жайық бойында туды. Осы себепті қазақ, ноғай, қарақалпақ т.б. ғалымдардың ортақ еншілігі бар мұра ретінде қарау керек дейді. Р.Сыздықовада 15-16 ғасыр авторлы əдебиетін қазақ пен ноғайға ортақ деп толық дұрыс болар деп түйеді. Бұл поэзия мəн ерекшелік, əрине, оның əдемілігін танытып тұрғанда, өзге реңде жеткен. Оның себептері бар. 1 фактор-Халық қастерлеп сақтаса, жыршылар ақындардың көптігі, тіпті арнайы жыраулар мектебі. 2 фактор-Өлең батыс өлкеге түсінікті болғандықтан кейбір лексика-грамматикалық көне сөздер өзгермей кеткен. 3 фактор- Ол авторлы əдебиеттің фольклер дүниесімен қатар өмір сүріп келген фактісі. Фольклермен салыстырғанда ойдан тез құбылту авторлы əдебиетте жоқ. Яғни, еркіндік кемдеу. Ал, қатып қалған тіркестер барлық оқылымдарда ортақ сондықтан Қ.Өмірəлиев бұларды мақал-мəтелдер қатарына алып, ортақ мұра ретінде қарау керек дейді. 2. 15-17 ғ. Ауызша əдеби тілдің лексикалық сипат. Бұл ғасырларда ақындар үш жанрда тараған: 1 дидактикалық толғау. Ақыл- насихат айту 2 Біреуге оқиға, ой толғап айтылған сөз. Тақырыбы: қоғам, оны қорғау. Портрет өлеңдер Ақыл насихат иелері- Асан мен Шалкиіз. М.Мағауин Шалкиізді барлық жыраулардың атасы деп атайды. Жыраулар образды дəл беру үшін эпитеттерді жиі келтіреді. Сондықтан табиғат кең орын алған. Əсіресе,
25 зооморфоза, ботоморфизмдер көпетеп
кездеседі. Бақташылық кəсіп болғандықтан əскери демократия болғандықтан жаугершілік көптеп кездеседі. Көптеген сөздер əскери қару-жарақ атаулары: Зат есімдер найза, қылыш, аса берік оқ, ала балта, қанды ауыз, жебе, қараболат, он екі құрлау жазайыр. Етістіктер: түленді бұзу, ссуырылып шабу, қылыш белгілеу, жазуды қайтару, байрақты суыру, атқан оқты оздыру, дұшпанның табын тоздыру тіркестері бар. Бұл жырлакрда дерексіз есімдер көптеп кездеседі. Мұны қазақ жəне араб-парсы сөздері деп екіге бөлеміз. Бір элементтер араб-парсыға түспек, ол көптеген осы кездегі тұрақты теңеулер етуінде қолданылады. Мыс: жағына жалаң жібек байлаған арулар, салуалы ақ орда, ару ұл, ауыр хал, ойдындықтай білек. Арабтың екі көзінен гөрі, түркінің тəңірі сөзі жиі ұшырасады. Жұрт сөзі территориядағы халық деген ұғымға келеді. Ол халық өз мағынасында сол кезде қолданыла бастаған сияқты. Жұрт, ел, алаш қолданылған: Арқағақарай көшермін, Алашыма ұран десермін (Шалкиіз). Аға сөзі «жасы үлкен сыйлы» деген ұғымды білдіріп қолданылған. «Батыр жігіт жол бастар, Аға жігіт қол бастар» (шалкиіз). Азаулының Айнадай ер Доспамбет ағаның хан ұлына несі жоқ, немесе Азалыда аға болар ерлер көп еді? (Доспамбет). Аға сөзі «басты» сөзінің орнына қолданылғанын осы жерден байқалады. «Ала балта» ұрыс қаруының аты. Р.Сыздықова «ала» бұл түс емес, Мыс: айбалта бөлек, ала балта бөлек. 15-17 ғасырларды əдеби тіл лексикасындағы көне сөздер. Бұл дəуірде біраз түркі сөздері актив болғанымен бізге түсініксіз қалпында жетіп отыр. Профессор Р.Сыздықова бұларды үшке бөледі: 1.
Бұл күнде мүлде қолданылмайтын бейтаныс түрлер 2.
Қазірде де түсінікті, бірақ қолданыстан шығып қалған элементтер. 3. Қазір де қолданылатын, бірақ өзгеше мағынаға ие болғандар. Көне формаларды деп атау қалыптасқан. Мыс: сындыру, тебір, күрлек, күсбек, ұным, нарт, үрмек сияқты сөздер түсініксіз күйде қалып отыр. Үшінші топтағы сөзге қарындас, жұрт, алаш, алыр, озу сөздерін жатқызамыз. Қарындас-бірге туысқан адам. Аға –іні арасында бір қарыннан шықты деуге болатындай. Мыс: Асан Қайғы: ол күнде қарындастан қайырым кетер; Шалкиіз: Жайымды білген қарындас. Ол қарындас əн жолдас. Мақал: ауру астан, дау қарындастан. 19 ғ. Махамбет те «қарындас» сөзі өз мағынасында. Тек бүгінде ғана ағасына əйел туысы деген мағынада. «Ауыр» «күшті, мықты, зор» мағынасын береді. 19 ғ. Махамбет те сол күйінде. «Қыршын» көбіне «жас» сөзімен сипатталып, қазақта «қыршыннан қиылды» деген тіркес бар. Ш.Уалиханов Қадырғали бидің тексінде «тас» ретінде кездесетіні айтып оны өсімдік, тал екенін көрсетеді. «Қыршын жас, қыршыннан қиылды» тіркестері осыны көрсетеді деп пайымдайды Р.Сыздықова. «Ару» сөзі де өз мағынасында емес «кіршіксіз таза» мағынасында қолданылған. Термин сөздердін көпшілікті түсінікті болғанымен түсініксіз. Мыс: тағдырлас, қүсбек т.б. Бұл үлгілерде көне сөздердің сақталуына біркелкі əсер еткен. 1.
Көркем туындының поэзия түрінде болуы, ұйқас, ырғақ бұл сөздердің жойылуына əсер етпейді. 2. Бұл үлгілердің жазбасы болуы мүмкіндігі 26 3. Əдеби тілдің жариялануының қалыптасу əсерін тигізді. Мыс: кейбір сөздер түсініксіздігіне қарамай 19 ғасырға жетті. 4 15-17 ғ. Ауызша əдебиет тілінің грамматикалық сипаты. Р.Сыздықованың көрсетілуінде ноғайлық «менің» тұлғасы жəне «біздің» есімдіктері кездеседі. Тұйық етістік «у» формасының орнына «тақ» жұрнағы жүрген. –ғыз,-гіз,-қыз,-кіз етіс формалары- кер қосымшасымен берілген: Масағынан өткеріп, Басын қолға жеткеріп, Созып тартар күн қайда? (Доспамбет). Сондай-ақ ,-ғой,-гой жұрнағымен беріледі: Қалаға қабалап жаулар жигей ме? Ауыспалы осы шақтың болымсыз түрінің 1 жақтағы ма+й+мын вариантының орнына –тан жұрнағы келеді. Мыс: тоғай қондым өкінбен. Сөз тудыру жүйесі қазіргі қазақ тілімен дəл келеді. Мыс: сынайые етістігі сол сындайын түрінде келеді. Сұлу үнмен үндесіп. Үндеу етістігі бүгіндегі сөйлеу етістігіне келеді. (Р. Сыздықова) Көне формалар мен –ғой, -дүр. Дүр формасы 18-19 ғ. –ды, -ді, -ты, -ті формасына өзгертілген. Өйткені В.Радлов Қырым ноғайларына сол кезде осы форманы жазып алған. Бəйтеректің йалқалмағы йелден дір. Мыс: Сайдың басы түгел-дүр. 5. Стильдік-тілдік ерекшеліктері Мұндағы басты ерекшелік лексикалық қайталаудың көптігі. Қожалар, табиғат бейнесі, малға қатысты тұрмыстан тұрады. Табиғат суреті, эпитет тұнып тұрған теңеулер əдеби көркем стильдің жоғары деңгейде дамығанын көрсетеді. Эпостардағы суреттер, жаугершілік лирикасы ұқсас келгенімен ерекшеліктер бар. Азаматтық рух, ел бірлігі, туған жерге деген сүйіспеншілік арнайы тұрақты лексикалық қайталанып қабат-қабат келу арқылы жүректен орын алады. Біздің онсыз батырларымызды тəрбиелеген осы түсінікті. Риторикалық сұрақтар, портрет өлеңдер, терминдер, фигуралар түрлерінің əдеби тіл екендігінің айғағы бола алады. 15-17 ғасырлардағы қазақ-ноғай тілінің көркемділігі Қ.Қ. Жалайридің «Қажиғат тауарих» (17 ғ). Əбілғазының «шежіре-т-түрік» (17 ғ), еңбектерін жатқызамыз. Сол кездегі жазба дəстүрден біраз макғлұмат береді. № 4 18 ғасырдағы қазақ əдеби тілі 1.
Бұхар жырау толғаулары тілі. Ақындар дəстүрі 2.
18 ғасырлар қазақ ауыз əдеби тілінің лексикалық сипаты. 3.
18 ғасыр əдеби тілінің грамматикалық сипаты 4.
18 ғасырдың стильдік ерекшеліктері. 5.
Іс-қағаздар тілі. 18 ғасырда даламызда авторлы əдебиет қарқынды дамыды. Ірі өкілдері Бұхар, Ақтамберді, Тəтіқара, Үмбетей ақындар. Бұған қоса бұл кезде халық əдебиетінің жас нұсқалары жасалып, тереңде,й түсті. Бұл кездегі үлкен мəнге көптеген толғаулардың кімдікі екендігі. Қ. Өмірəлиев пікіріне Р.Сыздықова қосылды. «Ей, айтшы алланы айт», «Ақтың үйі мешіт-ті» толғаулары Бұхардікіне келеді деген, «Əлемді түгел көрсе де», «Көк көгершін, көгершін» толғаулары оған жат деп түйеді. Қ.Өміралиев «Ақсаннан биік тау болмас», «Жар басына қонбаңыз», «Көкте бұлт сөгілсе», «Алыстан қызыл көрінсе», «Қара арғымақ арыса», «Арту-арту бел келсе», «Асқар таудың өлгені» деген толғаулар бұрыннан келе жатқан деп есептеледі.
27 Бұхар поэзиясы халықтық əдеби стильдегі поэзия, оның тілінде тұрақты тіркестер саны 15-17 ғасырға қарағанда 2 есе көп. Мыс: Жаңа тіркестер. Үшкілсіз көйлек, қу тас таяқты кедей, тұрымтайдай ұл, бірі етек, бірі жең болған, найзаның ұшы ойып, ормандай көп орта жүз, бəйгелі жерге бақ болған, қара судың бетінде сығылып аққан сен едің. Бұхар өлеңіндегі басты ерекшелік лексикасында сөздер көбейді. Араб жазуы аралас шағатай тіліне бұхар жетік сияқты. Мыс: кітап, еншіл, хақ, хат, бохар, имам, дəуіт, қалам т.б. ақындар ішіндегі ең қайраткер адам Б.Қалқаманұлы. 2. Ақындар дəстүрі Ақындар Дəстүрінде жаңалық 11 буынды, 8 буынды аралас ұйқасты күрделі эпитеттерден тұратын өлең келді. Əсіресе портрет, саяси тұлғаға қаратпа сөз əсіресе адамның жасына байланыста қаратпа өте көп. 2. Лексикасы Бұл кездегі өлең жырлар төл жəне кірме сөзден тұрады. Кірме сөздер- араб- парсы сөздер. Бүгінгі архоизмдер кіреуке, сауық, дулыға, берең тарихтан хабар беретін терминдер көп. Мыс: жүздер, хан, сұлтан аттары. «Ару» сөзі бүгінгі лексикада қолданылады. Мыс: Бұлттан шыққан айбатты, айттырса бермес сұлуым (Ақтамберді). Əскери лексика мен дидактикалық мазмұнды сөздер көп, тұрмызтық сөздер аз. Р.Сыздықова: «Ақтамберді, жиенжаға, қамал деген қарапайым сөздерді жырласа олар да образ қажетінтін өтеп тұр. Жеңіне жамау түскеннің, қорлылық сенен көремін. Иығыма қолдың тигені жалғыздық, сенен көремін». Малға қатысты лексика көбейгенін Р.Сыздықова сөз етеді. Мыс: Қоспақ өркеш сары атан, арғымақ, тоқты, лақ. Сауда-саттыққа,егіншілікке қатысты сөздер аз. Мысалы: саудагер, базар, орақ ору, егін салу т.б. 18 ғасыр Дерексіз ұғым көптеп кездеседі. 1. –лық жұрнақ арқылы жасалған зат есімдер. Мыс: Ақтамберді, жалғыздық, кеншілік, қорлық, зорлық, əділдік, бірлік, үміт, кеңес, абырой, даңқ. Шал ақын: өлең, бəле, сауық. 2 Лексикаға қазақтың түбір сөздері жəне өзге тілдегі жұрнақтары мен жасалған есімдері жатады. Араб-парсы сөздерінің аз бөлігі ислам дініне қатысты. 18 ғасырдың лексикалық құбылмалылық, яғни, нормалану мəселесі əртүрлі жағдайда жүрген. «Байтақ» сөзінің орнына «ел-жұрт» сөзінің орнына «халық» сөзі тұрақтана бастады. «Алаш» сөзімен қатар «қазақ» сөзі қолданыла бастады. Ш.Уалиханов «Шара» сөзі «азамат» сөзінің синонимі дейді. «азамат» жауынгер деген ұғымды білдіреді. Азамат сөзі «қолына қару ұстап, ел жаулауға аттанатын əскери адам» мағынасында 15-18 ғ. ақын-жыраулар қолданылды. Бүгін, В.Радлов та қорғайды. 3 18 ғ. əдеби тілдің грамматикалық сипаты 18 ғасыр текстерінде ноғайлық тұлғалар жоқ. Мақсат-мағынасындағы - арғы жəне –уға қосымшалары қатар қолданылады. Сонымен қатар сөйлеу үшін жаратқан сөз анасы сөйлейді. Етістікке көптік жалғауы жалғанады. Мыс: Қалмақтар кетпес ерегіс (Бұхар). -ғын, -гін оффиксті бұйрық етістікті С.Аманжолов қазақ тілінің батыс говорларына тəн диалект тұлғалар болып саналады. Сөз тудыру саласында ең актив -лық формасы, сонымен бірге –тық, -тік, -дық, -дік формалары қолданылады. Шешендік жолын тұтынждық (Үмбетей). Ол дағы қияметтік жақын кісің (Шал). Есімшенің –ған жəне соң шылауы формасының орнына
28 кейде -ғасын, -кесін формасы келеді. Дəніккесін бұл, шіркін, адал бір дəм жегізбес (Үмбетей). Күні суық болғасын, түні қайтсын шал? –дүр, -дір шылаулары əлі де болса келеді. Ақтық үш мешіт-ті, киім кисең қаптау ки, найза кессе қалаңды, суық кессе тамақ-ды (Ақтамберді). Ал, мен формасы əлі актив. Бұл кезеңде грамматикалық нормалану қарқынды жүрді. Қазіргі қазақ тіліндегі формалар бүгінгі қызметінде қолданылады. 4. 18 ғ. əдеби тілінің ерекшеліктері. Бұндағы басты стильдегі дəстүр15-17 ғ. поэзиясынан келеді. Параллелизм - ең негізгі дəстүр. Ақын өз ойын қорыту үшін табиғаттағы құбылыстарды салыстыра зерттей келе оларды теңестіреді. Методологиялық Шал ақын: Иман - қой, ақыл – қойшы, нəпсі-бөрі. Р.Сыздықова «күмбір-күмбір, кісінетіп» дəл көрсетіледі. Əдеби көркем стиль өте күшті дамығанын байқаймыз. 18-19 ғ. 1 жартысындағы ресми қағаздар тілі. Бұл кезеңде Хан, Сұлтан, орыс əкімшілік орындарымен жасасқан хаттары, тілі, өз ерекшелігі бар. Бұл материалдарды зерттеген М.П. Вяткин былай дейді: Хандардың хаттарын жазғандар қазақтар емес. Татар молдалары. Патша үкіметінің агенттері болатын. Тіл жағынан алғанда қазақ делдалдары атынан жазылған бұл дакументтер арнаулы кеңсе тілінің үлгілеріне жатады. Мұнда татар элементтері басым қазақ тіліне тəн элементтер Орта Азия тіліне тəн арабизмдер араласқан татар тілі хандар канцеляриясы практикасында ұзақ уақыт берік сақталып, ресми хат-хабарлардың барлығында қолданылды. Бұл тіл қазақ халқының көпшілік бұхарасына түсініксіз болды. Кеңсе қағаздары тілінің Орта Азиялық түркі тілінде қалыптасқан стилі болды. 1. Əкім, сұлтандарды дəріптейтін сын есімді тіркестерден хаттар басталады. Мыс: ғизатлу, хурматлу, мархабатлу, сағадатлу, биік мартебелу, құдіретлу, шафағатлу. Сонымен қатар арабтың һош жəне хазірет сөздері қосылып, мəртебесін арттыру, білдіру үшін қолданылады. Мыс: Сіздің һош хазіретлеріңіз, Игельстром хазіретлеріне. 2. Сөздердің басым бөлігі Орта Азиялық əдеби тіл мен татар тілдерінікі, тіпті көне ұйғыр сөздері де жүр. 3. Грамматика саласында бұл стильге көне жəне ортағасырлық түркі аралас жазба тілдерінің нормасы тəн. Лексика. Хаттар əр түрлі аталған. Арыз, арызнама, арыз-ахуал, арыз хел деп атаған. Бұйрықтары йарлұқ, əмір йарлұқ, формалар түрінде келеді. Жамағат-община, хайыр сөзімен қатар қолданылады. Көптеген сөздер терминденген. Поддонный-рағайатлік, рағанат; йонатлық-дурные действия, тұтқын-пленные, астрахат- спокойствие, мал-товар, шабуыл-набеги, елші- посланник, сахара халқы-степной народ. Етістіктер араб-парсы сөздерімен келеді. Оның ішінде көңіл-күй лексикасы. Мағзун қыдыңыз-огорчили меня, ғадаулік қылмақ-действовать враждебно, одағолымды- скончался. Орыс сөздері осы ресми тілде кездесе бастайды: генерал, старшина, престол, кірепіс. Қазақ сіздері ішінара кездеседі: кіші жүз, ақсақал, қара халық, төре, атастырып- шабыстырып йорген, қабыл көрді, елші қылып, сізге қандай дұшпан болса бізге сондай дұшпан, сол себептен, Жем суының басындағы ел, шауып алды т.т. 29 Грамматикалық сипаты. Синтаксисі түсініксіз шұбалаңқы сөйлемдерден тұрады. Мыс: бірыңғай сөйлемдерді тізбектете беру бұларға тəн дəстүр. Сөйлем мүшелерінің орналасу тəртібі тұрақсыз, орындары ауысып келе береді. Морфологиялық ерекшеліктер жазба тілдік дəстүрге тəн. Есімшенің –ған жұрнағы орнына – маш аффиксінің келуі. III жақ жіктік тұлғада дұр форматының қолданылуы, етістіктің III көпше аспектісінде –лер жалғауымен келуі: хан йасадлар, алғанлардүр, кеттілер. –у жұрнағының орнына –ғұ формасының келуі: дұшпанның құлғұсы. Түркі жазба тіліндегі бұл дəстүрлік эпистолярлық жанрдағы тіл қазақ тілінен алыс тұрды. Бұл тілдегі жазу ақсүйектер қауымына тəн, себебі жазуы бар қазақ тілі болмады.
XIX ғасырлық əдеби тіл. 1. XIX ғасырлық қазақ əдеби тіл үлгілері Махамбет, Дулат ақындар тілі. 2.
Лексикалық ерекшелігі. Орыс сөздері. 3.
Араб-парсы сөздер. 4.
Грамматикалық сипаты. XIX ғ. 1 жартысында оқу ағарту мардымсыз болды. Р.Сыздықова 1822 жылғы «Сібір қазақтары туралы устав» бойынша қазақ байлары орыс мектебінде оқитын болды. М.Өтемісұлы, Алмажан, Дулат Бабатайұлы, Шернияз Жарылғасынұлы, Сүйінбай Аронұлы, Шортанбай Қанайұлы. XIX ғ. жартысы əдеби тілі ауызша тараған. М.Өтемісұлы – нақтылы тақырыпты сөз еткен ақын. 7-8 буынды жыр, өсиеттер жазған. Лексикасы түгелдей жуық қару-жарақтар. Орама мылтық, білте деп сонымен: «Беліне садақ асынған». Етістіктер: жауға тию, қамалды бұзу, оқ ату, оқ тию, жау тоқтату, қанға бату, қанды көбік жұтқызу, қырылу. XV- XV11 ғасырларда кездесетін сөздер арайна, боттуық, сайғақ, торпақ, сай, жемсау, шығады. Махамбет бірнеше варантты ұсынады. Мыс: қызғыштай болған есіл ер. Еркек қойдай бөсініп, қас бəйтерек, жауға ұстаған қара балта ақ сұңқар құстың сабы, екі тарлан бөрі, құстан туған құдай, қара құстан туған қалықпан (баласы жоқ үй бағу керек), суаруы қанақ көксүңгір. Сол мықты жаңа тіркестер қолақпандай қолданып жауымен айқасу, қырдан қиқу төгілу. Р.Сыздықова Қайраңнан алған шабақтай қия бір сойып ас ету, адырнасын ала өгіздей мөңірету, темірқазық жастық аузындағы келімсек болған тіскестер. Д.Бабатайұлы тілі. 1880 жылы Қазанда шыққан Дулаттың «Өсиетнамасы» түгелдей əлеуметтік деу қате екендігін Қ.Өмірəлиев дəлелдеді. Дулаттың ерекшелігі жазудың жаңа үлгісін салуы. Қазақ өлеңінін тарауларға болінуі осы адамнан басталады. Шоғыр-абзац-бір ұйқаспен топтастырылып əрқайсысы бір тақырыпты қамтиды. «Тырнақтай меңі болған соң» 9 шоғырдан тұрады. 1- шоғыр Тырнақтай меңі болған соң, Тарлан тартып оңған соң,
Түріне кір қонған соң, Мінсіз, шеңсіз, кіршіксіз
Қаңқай болмай қалау бол! 2-шоғыр Ту ұстап тұлпар жаратпай,
30
Алдынан топ таратпай,
Елді аузына қаратпай, Жай отындай оқ өтпей,
Анадан тудым дегенмен, Байыпқа сай ұлан бол! Дулат заман өзгерістерін жырлағанг. Сондықтан ол, толғау, жырлау, шығарған ақындардан бөлек тұрады. Шаруашылықтағы жаңа өзгерістерді жырлады. Шортанбайдағы «бір қалаштық жиың, насихат шашу малды қағаздату, солдатқа айдау, абақтыда жату» сол кездегі көріністен алынған. 2 Лексикалық ерекшелігі. Бұл кезде лексика жарияланған, оған қазақ сөздері жəне араб-парсы сөздері кірді. Махамбетте, Дулатта «Еспембет» поэмасында басқа əскери лексика кездесе бастайды. «Ақсүйек, қазы, бай, кедей, төлеңгіт, жатақ, қараша, қара қазақ» сөздері қолдана бастайды. Реформа бойынша «аға сұлтан,болыс, майор, ұлық, тілмаш, зекет, абақты,малды қағаздату» тіркестері енді. Саудаға байланысты: саудагер, ақша, пұл, таразы, пайда, сан, тиын, кір сияқты сөздер пайда болды. Шаруашылыққа қатысты: мал айдау, кіре тарту. Əкімшілік жүйесіне қатысты: сайлау, атқамінер, орыс ұйымы, парақор, сөздері шықты. Оқу білімге қатысты: ғалым, шешен, медресе, кітап, сызған хат, сабақ оқу, өнерпаз, сия, қалам сөздері. Орыс сөздері. 1 жартысында аз Мыс: расход, срок, солдат. Тек 70 жылдарға қарай көптеп енді. Мыс: Болыс, старшын, майор, сот, тілмаш, Петербор, медəл. Араб-парсы сөз. Қазаққа сіңген сөздерден басқа сөздер Дулат, Шортанбайда көп кездеседі. Мыс: кəлес, фуркем, харам, ғафил, рабби, қаһар, ғарил. Дублет сөздер (өмір-ғұмыр, ғылым-ілім, əріп-харіп) осы кезден басталды.
жүктеу/скачать 460,92 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|