Семинар сабақ. Орындаған: Оразбек Дәуір г-19-1 Сабақтың тақырыбы

Қазақ мәдениетінің қалыптасуы. XVIII ғ. – ХIХ ғ. соңы аралығындағы қазақ мәдениеті

Қазақ халқының ХVІІІ ғасырдың екінші жартысы мен ХІХ ғасырдағы мәдениеті ежелгі қазақ жерінде өмір сүріп, қазақ халқын құраған ұлыстар мен тайпалардың материалдық мәдениеті мен рухани мәдениетінің заңды жалғасы және жаңа заманға сай дамып қалыптасқан түрі болды.

Рухани мәдениеті: Қазақ халқының ғасырлар бойы жасаған рухани мәдениетінің маңызды бір саласы - қазақ шежіресі екені анық. Қазақтың байырғы салт-дәстүрі бойынша әрбір қазақ азаматы өзінің жеті атасын білуге тиісті еді. Мұны балаларына үйрету әрбір атаның, отбасы тәрбиесінің негізі болды. Тек ата-анасынан айырылған жетімдер ғана мұндай тәрбиеден қалған. Соның үшін қазақ қауымы “жеті атасын білмеген жетімдіктің салдары” дейді. Ру, тайпа және жүздің шежіресін таратып айта алатын адамдар халық ішінде құрметтеліп “шежірешілер” деп аталды. Ерте заманда шежіре ауызша түрде ұрпақтан-ұрпаққа жеткізілсе, ХVІІІ-ХІХ ғасырларда бірсыпыра шежірелік жинақтар таспаға түсірілген. Олар: “Көшен-Қарауыл шежіресі” (ХVІІІ ғ.), “Жәңгір хан шежіресі” (1835), Ш.Уәлиханов жазып алған “Ұлы жүздің шежіресі” және т.б.

Сол сияқты ХVІІІ ғасыр “ақындар поэзиясы ғасыры” деп аталған. Қазақ мәдениеті мен әдебиетінің өте құнды мұралары – ақын-жыраулардың өлең-жырларында халықтың өмір тіршілігі, көңіл-күйі, салт-санасы, өндірісі мен тұрмысы, мінез-құлық өлшемі, сол дәуірдің рухы бейнеленді. Олар халық басына келген қайғыға да, жұрт кенелген мерейге де ортақ болды. Ел басына ауыр күн туғанда шапқыншы жауларға қарсы жан аямай күресіп, елін қорғаған ерлерді дастан етіп жырлап отырды. ХVІІІ ғасырда танымал болған Ақтамберді, Тәттіқара, Үмбетей, Бұқар, Шал, Көтеш секілді жыраулар өз өмірінде ұшан-теңіз жыр шығарды. Қазақ әдебиеті тарихында көрнекті орын алатын ХVІІІ ғасырдағы атақты жырау Бұқар Қалқаманұлының (1668-1781) бірнеше шығармалары сақталған. Ол тәуелсіздікті сақтау және нығайту идеясын білдірген көрнекті дидактикалық өлең-толғаулар шығарған. Қазақ ханы Абылайды қолдап, әр түрлі даулар мен таластарды шешкен. Жырау қазақтың барлық үш жүзін біріктіріп, бір орталыққа қараған күшті мемлекет болуын армандады. Тәттіқара, Үмбетей, Шал, Көтеш сияқты жыраулардың жырлары халық жадында үзік-үзік сақталған. Үмбетейдің Бөгенбай батырдың қайтыс болуына арналған естірту жыры - жоқтауы белгілі. Үмбетей жоқтауында Бөгенбай - халық қорғаушысының мінсіз бейнесі. Ал Тәттіқара ақын қатардағы жауынгер ретінде көптеген шайқастарға қатысып, жорықта туған толғауларында жауынгерлерді бостандық жолындағы күресте қандай да болсын қиыншылықтың алдында бас имеуге шақырады.

А.Құнанбаев пен Ш.Уәлиханов XІX ғасырдағы екі үлкен білім жүйесінің өкілдері болды: діни (мұсылмандық) және зайырлы (орыстық). Мектеп пен медреселерде діни білім беріліп, молдалар мен мұғалімдер даярланды. Медреселерде теологиялық діни білім философия, тарих, әдебиет, астрономия, медицина, математика, лингвистика пәндерін оқытса, зайырлы оқу орындары қазақтарды Ресейге қызмет ету мен орыс мәдениетіне қызығушылық жолдарына салды. Олар отарлау аппараттарына шенеуніктер, аудармашылар, оқытушылар, әскерилер, дәрігерлер даярлады.

Орынбордағы зайырлы оқу орындарының бірін 1857 жылы танымал жаңашыл-педагог, ағартушы Ы.Алтынсарин аяқтайды. Ы.Алтынсарин (1841-1889) бастамасымен және тікелей қатысуымен Қазақстанда халықтық азаматтық мектептер желісінің құрылуына қол жеткізілді. Ол, әсіресе, қолөнер және ауылшаруашылығы училищелерін ашуға көп күш-жігер жұмсап, байырғы халық арасынан Қазақстанның экономикалық дамуы үшін қажетті мамандар даярлауға ерекше мән берді. Ы.Алтынсарин орыс-қазақ мектептерінің оқушыларына арнап “Қырғыз (қазақ) хрестоматиясы” және “Қырғыздарға (қазақтарға) орыс тілін үйретуге алғашқы басшылық” атты оқу құралдарын жазды. Орыс кластарына қазақ тілінен сабақ беріп, ол ұлттық әдебиет пен мәдениетті дамыту, қазақ әдеби тілін қалыптастыру жолында жемісті еңбек етті.

XІX екінші жартысында Қазақстандағы музыка өнерінің дамуына Құрманғазы Сағырбайұлы, Дәулеткерей Шығайұлы, Тәттімбет Қазанғапұлы, Ықылас Дүкенұлы сияқты композитор-музыканттар үлкен үлес қосты. Домбыра, қобыз, сыбызғы сияқты музыкалық аспаптар арқылы түрлі эпостарды, тарихи дастандарды, аңыз-әңгіме мен жырларды орындап отырды. Аталған композиторлардың дүниетанымы тарихи тұрғыда шектеулі бола тұрса да, олардың шығармаларында әлеуметтік қайшылықтар бейнеленді. Біржан Қожақұлы, Мұхит Мералиев, Ақансері Қорамсаұлы, Жаяу Мұса Байжанұлы, Құлтума Сармұратұлы сияқты және тағы басқа көптеген ақын, әнші, композиторлардың шығармашылық және орындаушылық шеберлігі арқасында қазақ ән мәдениетінің классикалық үлгілері дамып, жоғары дәрежеге көтерілді.

Материалдық мәдениеті: Қазақтардың XVІІІ-XІX ғасырлардағы материалдық мәдениетінің күйі қоғамның экономикалық даму деңгейімен анықталды. Оның даму барысына көшпелі қазақтар экономикасының дамуындағы басты фактор ретінде көшпелі мал шаруашылығы әсер етті. Бұл жағынан алғанда егіншілік, сауда-саттық, көрші халықтардың ықпалының маңыздылығы да аз болған жоқ.

Отырықшы халықтар өмірінде жер шаруашылығы үлкен рөл атқарса, көшпелі халықтарда мал шаруашылығы маңызды болды. Қазақ көшпенділерінің салт-дәстүрі, діни-наным сенімі, тұрмысы көшпенділік өмірмен тікелей байланысып жатты. Көшіп-қону мал өсірушілерге маусымдық жақсы жайылымдарды пайдаланып отыруға мүмкіндік берді. Көшіп-қону көбінесе меридиан (оңтүстіктен солтүстікке) бағытымен жүрді. Ірі рулар мен олардың бөлімшелерінің қоныстары негізінен бір территорияда болды. Әрбір рудың өзінің көш жолдары болды. Қазақтың мал шаруашылығының өріс, қоныстары жылдың төрт маусымына қарай қыстау, көктеу, жайлау және күзеу деп төртке бөлінді. Жаздық жайылым қазақтардың ортақ пайдалануында болып келсе, көктеу мен күзеу бір орында болды. Қыстауда малшылар құйма кесектен қаланған үйлерде қыстады, жылдың басқа мезгілдерінде киіз үйлерде тұрды.Киіз үй – көктем, жаз және күз мезгілдерінде қоныстан-қонысқа көшіп жүру жағдайына қолайлы құрама үй. Оның қабырғасы айқыш сағанақтардан көктелген керегеден тұрғызылды. Кереге жиналмалы болып бөлек-бөлек қанаттан жасалды. Ал керегеден жоғары сидам жіңішке ағаштан жұмырлап жасалып, қарны иілген уықтардан қаусырыла күмбез шығарылды. Уықтардың аяғы дөңгелене жайылған керегенің аша басына айқастыра байланып, ұшы (қаламшасы) шаңырақтың көзіне шаншылды. Шаңырақ - үй күмбезінің төбесі әрі терезесі. Үй ағашының сыртынан арнаулы киіздер, қабырғасына туырлық, үстіне үзік, төбесіне түңлік жабылды. Үйдің ортасында ошағы, оң жағында төсек, оның тұсында тұскиіз ұсталып, төсекті қоршап шымылдық тартылады. Үйдің төріне жүкаяқ қойылып, оның үстіне көрпе-жастық жиналады. Үйдің сол жағына кебеже, қазан-аяқ, саба сияқты ыдыстар қойылып, ол шимен қоршалған.

Көшпелі мал шаруашылығына күрделі еңбек құралдары керек болған жоқ. Жылқы ұстау үшін құрық, арқан пайдаланылды, қайыстан немесе жылқының жал-құйрығынан тұсау мен шідер жасалды, құлын мен бота байлауға жуан арқан мен ноқта пайдаланылса, мал суғаруға науа мен қауға пайдаланылды. XVІІІ ғасырдың аяғында қазақ даласына орыстардың қыста шөп дайындауға арналған шалғылары біртіндеп тарала берді. Ал, XІX ғасырдың орта шенінде шалғымен қоса темір айыр да кеңінен қолданыла бастады.

Сөйтіп, XVІІІ ғасырдың аяғы мен XІX ғасырда қазақтардың рухани және материалдық мәдениетінде көшпелі және жартылай көшпелі тұрмыс-салтына байланысты дәстүрлі ерекшеліктер сақталып қалды.

Сонымен, қорыта айтқанда, 1867-1868 жж. әкімшілік реформасы Ресейдің қазақ жеріндегі саяси-әкімшілік, әлеуметтік-экономикалық үстемдігін нығайту болса, ал қоныс аударушы орыс шаруаларын жаңа елдерде өзінің саяси-әлеуметтік тірегіне айналдыра отырып, қазақтардың рухани және мәдени дамуына ықпал жасау арқылы оларды орыстандыру, шоқындыру негізінде империяның тұтастығын күшейтуді көздеді.

2.)Қазақ елі басынан өткен-кеткенді аңыз-әңгіме қылып, батырларымызды мифтер арасына қосып отырған. Ежелде аңыздар қазақ қоғамын жетілдірген болып саналады. Қазақстан cоңғы ақпарат географ, 85 мың сәйкес, осы болып табылады өзендер, көлдер 48262. 100 шаршы шақырым ден артық, олардың көл ауданы арасындағы 21. магистратурада, өзендер мен көлдер Арал және Каспий теңіздерінің маңында, Солтүстік және Орталық Қазақстанда шоғырланған. Мысалы, Ақмола облысында (бірге соңғы Көкшетау және Целиноград облысы nedavneshnem) осы көлдер Shagalalytengiz, Кіші Қараой Үлкен Қараой Kumdykol, Сасықкөл, Alabota, Қалыбек, Ushsay, Теке, Zhetikol, Akbas, Жолдыбай, Саумалкөл, Амантай, бар Имантау, Шалқар, Copa т.б. Tasshalkar, Koksenirsor, Зеренді, Zhamantuz, Алакөл, Балқаш, (осы көлде Көкшетау тұр) Олардың қандай да бір көлдер мен өзендер сияқты, ол сонша мифтер мен аңыздар, жабылған. Соның салдарынан, біз жағдайға көп немесе аз маңызды із қалдырған ғана көлдер мен өзендер айтып, қатаң селективті жолдары түсіп.

Ең жиі аңыздар негізінде нақты бір түрі, оқиғаның жағдайға бұрынғы болып табылады, және көбінесе ол белгілі бір аумақта байланған оқиға болып табылады, бақытсыздық, Pass, өзен, онда мен осы күнге дейін Kotyrev, және бұл адамдардың қарамастан, мысалы, барлық мүмкіндігі бар «…. байланысты мұнда көшірмесін мыңдаған жылдар жаһандық Топан судан кейін пайғамбар Нұх сандығын жалықтырып, бұл шын мәнінде» Тау Қазықұрт «деп аталатын бұл орын мұнда» Ал аңыз мазмұндап беруі келеді, дейді. Тек осы аңыздар географиялық баста осындай атауларды неге ұсынуды түсіндіре атауларын, яғни орналастыру деп аталатын.

Топонимдік аңыздарға Бурабай, Баянауыл, Қарағанды, Жека Батыр, Шайтаңкөл, Екібастұз және басқа да көптеген географиялық атаулар жазылған. Алыс өткен тарихи кезеңде орын алған оқиғалардың шынайы екендігі және аңызға айналуы мүмкін емес, өйткені олар аңыздар болып табылады, өйткені бұл жағдай болуы мүмкін. Мұнда этникалық қиял, ақындар мен жазушылар үшін шабыттың тамаша кілті өздігінен ойлап тапты. Тек аттары, олардың сынағы, зерттеушінің осы немесе осы белгілерге себеп болған тарихи процестерді анықтауға көмектеседі. Яғни атаудың өзгеруі атаудан гөрі ең ақпаралық емес.

Эдил, Жайық, Тарбағатай, Қарқаралы сияқты ұқсастардың атын тыңдаңыз. Тілдің білікті мамандарын қоса алғанда, бұл сөздердің шын мәнінде сіздерге қандай да бір тағайындалуы мүмкін емес.

Ең елеусіз географиялық атағы, өздерінің мазмұны бойынша ең қызықты факторларды, романның шегінде, олардың жақсы сипаттайтын сипаттамаларын немесе әңгімелерін ашып, жан-жақты зерттеулермен, мүмкіндіктері бар сияқты. Ия, шын мәнінде, роман бар! Мысалы, кейде топонимдер этногенез, адамзаттың ежелгі жағдайы туралы ең құнды мәліметтерді белгілейді, кейде кейбір өркениеттің бар екендігін дәлелдейді. Көптеген жағдайларда географиялық және басқа да атаулар этимологизациядан өткен кезде бізге өте құнды деректер беріп отырады. Және бұл мемлекет, оның ішінде қандай мағынада, нақты топоним объектісі — тау немесе көл — 2 немесе бірнеше атаулар бар болса, жарамды болып қалады. Ежелгі гректер Амудария және Сырдария — Осак және Аракс деп атады. Алғашқы тек Каспийде Хвалын, Гиркан, Хазар, Хорасан, Дербент және т.б. аттары кеңінен таралған, барлық аттар жағдайдағы оқиғалар немесе құбылыстардың нәтижесі болып табылады. Осылайша, ғалымның бастапқы семантикасын неғұрлым барабар ұсыну үшін, қайта қалпына келтірудің таза лингвистикалық әдістерін қоспағанда, ахуалды және этнографияны терең білу қажет. Жағдайды білмей, қазіргі және географиялық атауларды қоса алғанда, дұрыс және кеш ескеру мүмкін емес.

Бірақ аңыздар көп, шын мәнінде тікелей шынымен өз уақытында орын шаралармен, тарихи қайраткерлердің байланысты, бірақ нақты уақыт, бұл құжатты ақтау қиын бар, осы жағдайға салдарынан, осы әңгімелер аңыздар айналды, және олар оқырманға ұсынуға қарағанда қызықты болды. Мұндай, мысалы, Коркут аңызы, кейінірек жасаушылар тұрады — комментаторлар және халық мұрасы маңғаз шалфей және композитор сөздер мен музыка шифрды мағынасы …

Аңыздар этникалық шығармашылықтың ерекше жанры болып табылады, онда этникалық қиял іс-қимылдарды ерікті түрде түсіндіретін шынайы материалдарды еркін меңзейді. Мысалы, атақты аппақ түйе аңыздың бір нұсқасында Бурабай Буры Хан Қасым аңшылық өлтіреді, ол аты аңызға айналған қарақшы-браконьерді не істеп жатқанын тағы бір есепте, яғни, аңыздар, тарихи конъюнктурасына байланысты өзгерту үшін сезімтал болуы үшін барлық мүмкіндігіміз бар …

Аңыздар маңызды топтық осы жағдайларды Айша бибі сұлулығын, қыздар Балқаш, Баян Сұлу және Қозы Көрпеш қамтиды, Жақындарыңызға апат, қайтыс болған немесе бөлу аяқталды романтикалық жағдайды, ресімдейді. Олар сондай-ақ, Камен Загадка, Шайтананкөл, Алтайтас және т.б. сияқты осы географиялық жерлердің пайда болуымен байланысты қайғылы романтикалық жағдайларды қамтиды.

Ерекше орынға қазақ батырлары туралы аңыздар жазылып, ата-бабаларымыздың қаһармандығы мен адалдықтарын, өткір борды шапшаң жаулармен таныстырады. Осы арқылы біз Queen Massagetae Томирис (ауданы үздік Тараз), Отанға қаражатынан атынан Қызылқұм шөлінде өз өмірін құрбан ерлік актісі шопан Ширак туралы аңыз аңыз қараңыз. Бұл жағдайлар, олар шын мәнінде болған уақыттан көп уақыт жұмсалғандығымен ғана емес, сонымен қатар шын мәнінде ешкім өздерінің түпнұсқалығын дәлелдей алмайды, бірақ тарихи құжаттарда олар, … мысалы, патшайымы Томирис туралы аңыз байланысты Парсы патшасы Кирдің қатыгез билеушісі жеңгені үшін ұрпақтарын сыйға тек бір рет қайта тіркелген бойда Мен едім ғасырда өмір сүрген ежелгі грек тарихшысы Геродот, сияқты жазылады өзінің танымал кітабында «Тарих». Массагеттер — — үлкен саны, даулар адам ежелгі түркілердің немесе парсыларға массагеттер қандай, немесе басқа біреуге осы ақтайды, алайда тек олар кім дәлелдеуге үлкен санын сынған көшірмелері болған болатын ешкімге орын, бірақ дәлел негізгі бөлігі емес, Томирис әлі күнге дейін түркі ханшайымы деген не екенін айтуға болады.

Сонымен қатар, басқа да нанымдар бар. Сенімді көздерден Тоқтамыштың Сары Орда туы астында орналасқан Кобландтың Тимур әскерлеріне қарсы соғысқаны анықталды. Шайқастардың бірінде Кобланди Тимурдың болатының арқасында найзасы бар біраз өмірден айырылды, бірақ ол тек аяғын бұза алды. Бойда осы күрес 1395 жылы Терек өзенінің өтті ретінде. Бұл екі күн арасындағы үзіліс 70 жыл. ол барлық уақытта, ол жарты ғасырдан астам карьерге мүмкіндік болды Қобыланды, орналасқан еді, көп қызықты ол жеңілмес жауынгер қалуға алды қалай кейіннен осы жылдар дәл осы сәтте, жаудың үш метрлік семсер лақтырып қабілетті: бірқатар мәселелерді туындауға.Тағы бір жағдай, шын мәнісінде, Кобландидің Қазанға қарсы науқанға Ногайспен бірлесіп қатысуына да қатысты. Бұған қоса, ол қағанатты Дагестан жеріне көшіруді көздейтін Қызылбаштармен күрескен. Бұл әрекеттер Сары Орданың ыдырауынан кейін, яғни Қазақ хандығының пайда болуына дейін 60 жыл бұрын болған. Қазақ хандығы пайда болған кезде, батыр 90 жасында болғанын елестету мүмкін. Ақжолдың биін жеңу үшін, ол физиологиялық түрде жақсы болғандығын іс жүзінде мүмкін емес.