Сер жан ерекпiбяф!5у йкес
жүктеу/скачать 324,29 Kb.
|
|
сер жан ерекПIБЯф!5у йкес дамькан (Sk,iJI шаруашыльщ, техногендж, асерше дурыс талдау жасау ттмд1 пайдалану, корту шараларына тылыми дурыс бага берудщ маньвы зор. Табитат кешендердщ дамуына эволюцияльщ ерекше факгордьщ acepiHe ете ерте кезеннед басгап кетл аудартан. СонТы кезеццерде ГГР-дт айланысты оньщ acepi табиги де артьщ. Сондьщтан ic арекетгер, геожуйелердјн табиги жавдайын аньщтауда HeI'iwi факгор болып есептеледџ, ландпу болашагын аныкгауда тек табити факторды атап керс факторлар дегенвл• з амньщ тс-арекетт жане прштлж арекетт нати;кесжде па п, коршаган ортаЕа жане осы
мацызы лады. Ортаньщ мундай факторлары шектеушт (лимитирующий) фактор деп аталады. Кез келген тур экологиялык факторлардьщ аркайсысынан e3iHe кажет-й барынша кеп, ен аз йлы арекет ету каркыны болады. БутлалемдПс бакылау институтыньщ (АКШ, к.) бойынша табиЕи орта жылдан-жыјка нашар ы. ттернет жариялаган жыл саиын га тропик-гж ылналды орман жоиылатыны, жердт дур с салдарынан жыл сайын 6 млн. га шел пайда болатыны •жацбырдан 50 млн. га орманньщ закымдалнаны, жыл планетамызда жыртылатын 26 млрд. т кунарлы кабато ж тыны, 25 — 30 мьщ Typi жойыльш кету -атап керсеплген. 0rmipicTik Еана коршапн ортаЕа эсер мынадай турлерге белуге болады: LLIPIki3aT мате жабдьщ-тар, отын, электр энергиясы, су, калдьщтар, е атмосф epaFa таралатын (газ, бу, ауа томны), энер шынарындылар, шу, инфрадыбыс, ультрадыбыс, жарьщ, ертс, лазерлт саулелер, иондагыш шынарындылар т Биосфераны ластаитын компонентгердт химияльщ курамы о ергетика ресурстарыньщ турне, ендтртсте колданы а, оларды технологияна байланысты Антрсп факторлар acepiHiH артуынан экологияльщ проблем ала . парник кышкыл жацбыр, ормансыздандыру, ядрольщ кыс, озон кабатыньщ жукаруы мен шелейтгену т. б. атмосферам жерге тякелей немесе жанаша турде болуы мумюд. Аша асер - биосфераньщ баска эколо -тенджтщ бузылуы салдарынан атмосфераныц жаЕдаиын р, ыртыјкан епспк жерлер, уиымдастырыјкан улкен су о 0 згерплген езен арыстары, мелиоративтж жумыстар, пайдалы к аларыныц ашьщ адтспен жаппай алынуы жатады. Жер е касиеп мен сипатамасыньщ езгерут жер атмос алмасу альбедо шамасына, атмосфер н шьњындьщка acepiH Ал, асерге мысал ретжде он тен ШЫЕатын тастанды затгарды, кулдт, металл оксидтерт мен туздарын, куктртгщ газды косылыстарын, аммиакты, кемтр сугек-герж, радиоактивн газдарды, шандарды, озон п косылыстарды жане тозацды болады. танда ж проблема больш отьцуан экологияльщ маселелер -м абиууды.е у зандылыгын ескермегендж-ген, оньщ тепетенјџг нан пайда болды. Ал оны калпына жолындагы ста гия РЫЛЫМЫНЬЩ зор. Ce6e6i, рыльми-техникальщ вылымньщ саласында адам баласына Адам apekeTiHeH туындап отьцуан жаца ландшафтар”, ж нде климатгьщ жылынуы зардабын УТЛ рылымдардьщ жепсттп адамзаттыц ест, еркендеуже асауы керек. Осыпн орай бутл жаратылыстану рыльцдд e3iH коршаЕан ортадагы табинатгы сахгау, оньщ т уйлеспру маселесш шешуге куш кажет. денгейде таб1тат корларын пайдалану унян рщ о жайлы 6ypbIHFbI Еасырлар бойы жинахгалган зерггеул ж ескере отырып, таб1татты турде пайдал О корЕаудыц жолна койылуы ХХ Еасырда табинаттџг ысырап етпей игеру РЫЛЬМП жаца барыт берген, атакты табинатганушы, энциклопедист Еалым В.В.Вернадский ноосфера урыуньщ салды. Ол литосфераЕа, гидросфераЕа, атмосфераЕа жан и aFa косымша ноосфера тужырымдамасын усынып, адамныц сырапсыз пайдалануы денгейде о РЕан проблеманы шешуге адамньщ щыл-оЙ ;куйест Бул — тандагы рылымда, ap6ip п ануЕа тшсп карида. Биосфера — «сжам iHiH сапалы ецбек eTYiHe кажет-йц 6apiH 6 н биосфераньщ аркасында eMip сурсе, ж де абитат кубылыстары мен таб1таттагы затгар аинальгмы атынасып отырады. Сондьщтан келмесе, табинат елемеуге, ескермеуге, оларды бузута, тузеуге болмаитын к,укьщтары жок. Сонымен катар саналы бакылауларына алып, аска тсарекетгер биосфераЕа тан процестермен уйлест адамдар ездерт емтр сурепн ортаны жалев гертуге кукьщсыз деген урым тумайды. Тек сол фу%далы, колаилы жолын табу кажет. Колайлы бојканда адам р «ucenepiH етеу емес, таб1татта калыптаснпап ге елген колаилыльщ болуы дурыс. 6ip географияльщ орта керек. Ол географияльщ ортаЕ& о м калыптаскан ауа-райы к,убылысыныц жыл ауысуы, кун саулесжщ таралу зандЫЛЫЕЫ, ттрштлжтщ есут мен дамуы Олардыц 6ip географияльщ зандыльщка температураньщ таралу зандылыгы б шьњыска, солтуспктен оцтуспкке карай езгерут кез келг щ альт жаткан географияльщ орнына байланысты т жатады. КоршаЕан орта болмысынупщ эзгнруу рдаЕы 1Р1 еркениетп елдердщ ездерт мойындап отырг й, таб1кат байльщтарын пайдаланудан, табиЕатгыц даму, тас ЛЫЕЫН ескермеуден туындап отырЕаны даусыз. Мысалы, 6ip ит мурыны ОцтустПс Американьщ ормандары оталып, Африканыц кайталанбас табигатындагы сирек з е-тж кержтердщ, птлдердщ, туйекустардьщ, арыстандар терик байльщтарыныц талан-таражта Tycyi сол аймакта да ыз жерлердщ молаюынан, шелейтп аймактардьщ YJIF абитат бузылуына сохгырды. Еылыми-техникалык естщ урт дамуы барысында ipi калаларда—вток д саныныц ecyiHeH, атмосфера жане озон кабаттар АДАрдьщ мол ipi мекендерде таза ауыз су тапшгль [н адамньщ денсаулыгына залал келуде. корша€ащ органыц радиацияльщ, химияльщ, биологияльщ ластануы денгейде адам баласы мен кауп Жер шарындагы хальщ саныныц жедел есут мен рыльми-техникалы п спи каркынды дамуы адам мен КОЕамньщ коршаЕан ортам -катынасын Пайдалы казбалар корыньщ 13c13 пайдаланылуы, жер eciM;airoep м ар дуниесжщ жугацдануы жане табиги ортаньщ шекте ануы экологияльщ проблемаларды тудыр 6 р с орындарынан зиянды калдьщтардьщ шекте е еют коршаган орта жаЕдаиыньщ нашарлауына, адам денсауль бузылуына апарып соЕуда. Осыньщ барлыгы коршаган ортаны корЕау ерекше кекјл жане оны калпына айналысуды, сондай-ак оныц ресурста 1МД1 пайдалануды талап Сондьщтан суландыру калпына келпру, ендтртспк калдьщтар мен ендтртс ылнан суларды тазартудан етюзу, топырахгьщ кунар сщтау жане топырщ эрозиясына жол бермеу ркынды жургвудт емтрлж мацызы бар талап алта т Т абиватгарьу;хед фетгеу мен калпына узакка СОЗЫЛ зиянды iCTepi де байкалмайды, оны адамдар ke6iHece экылдар ежен соц Еана байкайды, 6ipars оны жедел тузеу куткендей натиже бере коЙмаЙды. Табинат дамуыныц зандыльщтарын оларды есепке алмау бос ШЫГЫНЕа, адамдардыц eMip с даиыныц жане табиги ортаньщ нашарлауына альт к аи жаЕдай Арал TeHi3iHiH таЕдырына тан. Макта Ктер артуына байланысты, Арал TeHi3iHe дгц)суын пайдалану максатымен кептеген су коималары мен суару салынды. Мундай су езендер суыньщ азаюына, туптеп келгенде оньщ ШУЕЫЛ тартылуына ka3ip тетз курт темендеут естмдж-гер мен жануарлар дуниесжщ жуганд т.б. экологиялык проблемаларды тудырып отыр. кезде Арал TeHi3iH кугкарудьщ жаца жо ры жасалып, Еалымдардьщ усыныстары талкылануда (мы i Арал туралы). мысалдар адам 611Fатла жауапсыз караута болмаитындыгын дале е 1! орт ан ортамен карым-катынас ез тс-арекепнщ с й1л ардайым дурыс жолды тандау кажетпл экологи здаптар мен даЕдарыстар кеп-ак. Мысалы, жидек тергенде, ац аулаЕажда демесе алкабын тазарщанда табинатка 6ip мелшерде зиян Адамньщ бул apekeTi аз мелшерде бојкандьщтан, бинт орта оны реже орнын толтырьш отырады. Жни, таб петендтп сакталнандьщтан, езгертс кеп елене коймайды. Ал мал шаруашылыгы мен жайылымд [iha латын жерлердт жыртылуы, ормандардьщ кестлш, аналдар мен жолдардьщ ойластырылмай салынуы сол ерд есмджтер алемт мен жануарлар дуниесже кеп мелшерд Оны тез тузете кою киын. ХУ а 1 жартысында «сжам мен табиЕатгьщ езара карымкатьш щ а а 6ip саласы — альт орындары кептеп бой кетере бастады ггар мен фабрикалардыц еселеп ecyi барЕан саиын шитзат Typ-repiHiH мол пайдаланылуына, энергия шыгыныньщ ecyiHe, казба байльщтардыц каркынды альт Еылыми е прогрестјц таб1татка kepi acepi дауыл, су та артаулар аткылауы, жер ciJIkiHicTepi сиякты апатгы ку ы зардаптарымен eTTi. Муньщ e3i табиги ортаньщ калыптаскан ЗЩДЫЛЫЕЫН осферадагы энергия мен табиги зат алмасута терс эсер е 1. Адам— езгерту ете каупт-гт экологияльщ жаЕдаилар ту а тканда, 6ipiHLL11,aeH, EkiHLLIi согыска енеркаст :ымаЕан мемлекетгер согыстан кейж индустриялы даму жолына TYCTi. Осы максатга адамдар табиги ресурстарды жацадан зауыт, фабрикалар жане жолдар сала бастады. жапп табинатка kepi асер аукымын к ана кен орындарыньщ ашылуы жане бУЕан e3iH косты. Бул коршаЕан ортаньщ ластануын кушейтп. Етнууулен, демографияльщ жапцай курт Жер шары ь C[iHbI тез 1700 жылы 620 млн. адам болса, 1850 жылы оньщ са 00 млн-та ягни eki есеге арггы. 1950 жылы жер шарында€ы хальщ саны 2500 млн-та жетсе, 1986 ЖЫЛЕЫ санак бойынша хальщ саны 5 млрд-ка ecTi. Ултгар Уйымыныц ece6i а, 2050 жылна карай дуние халкы 11,9 млрд. болады г бар. Хальщ саныньщ жылдам ecyi табинат байльщта ен ашкарщ суранысты тудырды. ka3ipJ!iH табута стары (су, топырщ, пайдалы казбалар, отын корла 31 каита калпына келттре алмаитындай децгейде п нк;я а. Бул табинатгьщ тозып, соктыратынн дау з ар мен олардыц турњшдарыныц саны тез есуде. Егер 1900 гк•ь . марда 300 млн. адам турса, 1950 жылы олардьщ саны 700 млн-Еа, [9ДОжылы 1800 МЛН-та, ал 2000 жылы шамамен 3300 млн-та СОЦЕЫ 100 жылдьщ хальщ-гьщ жалпы саныныц калалщуа 20%-дан ecTi. Осынша адамньщ шагын аумщта т ТIП, коршаЕан ортаЕа керт асер;џ ујкаитуы кала мен отн жа рдщ катл-ы ластануына болуда. Адамзат ар уакытга табиттка б лып, оньщ ресурстарын ез кежп•-гш-ппне ж»тсап келген. адамдарда YHeMi таб1татты ”багындыру” арманы б ай болтнда да адамныц табинатка, табиги ортаЕа— -те болашак урпщ саналъ рек eTeTiH кезкараспен уштаса кажет. табинат ресурстарс оаю мен пайда табу k63i карамау керек. Аз уакытлъщ табыска бола оларды peTCi3 ж»тсаута, коритан ортаны адамдар мен барльщ зиянды калдьщ-гармен ластаута болмай техникальщ прогресс адамдарды табиги ортаЕа асе мумкжджтермен жане куралдарымен жарщтан а коймай, сонымен бул ортаны салтау мен калпына ке астлдерт мен жолдарын беруде. Адам баласына таб ны сактау мен оньщ ластануына жол бермеудт мынадай ikTepi Олар: ресурстарды унемдеуге мумкждтуо-бое Ксыз технологияны ортаньщ ластануын бар шыњшын азаитуга 6epeTiH суды таза хайта пайдалану; топырахгьщ ыјкал жинауына жане ауадагы атмосферальщ газдардьщ сактаута мумтндПс 6epeTiH орман алкаптарын сактау жане калпына келттру; жылу мен энер кездерден ендтру; жаца технологияны мундай колданнан ж байлыЕын салтаута мум Д$уаЗамыз. Маманлар тад да, экономистер мен экологгердт коса алтанда, эколс роблемаЕа деген ортак 'IyciHik жок. Еана арекетгт натижес' алау ke3iHJ!e карама-каишы, 6ip-6ipiH жокка шынаратын гптрлер кеп. ke6iHece техникалык„ экономикальщ талдау мен тајщылау адетке аиналнан, ал баЕдарламаньщ немесе жобаньщ э катысты жагын аньщтаута келгенде кульщ аз. Табин естмдт курылнан дуние екендтпн жане онда журш жаткан болмаитындыгын адамзат баласы бинатпен жщсы карым катынас орнату табута бола &gi4SJ Каспий мунаиын енд у [бе ikTep «a3ip тек табыс ke3iH ойлап отырЕаны цц • альщтьщ, тетз;јц баска да жануарларыньщ жылма -ж атланы табиЕатка улкен зиян турЕанынан ekeHiH ешюм ткан жок. козадсганда табиЕи ресурстар корыныц азаюымен катар олардыц тозуы, ластануы экологияльщ жапцайдыц ујкаюда. Д дьщ жаца сатысы гылыми-техникальщ прогрестщ нег131 ары технологияна ауысу табинатгы пайдаланудьщ жа егиясыньщ калыптасуы аркылы жузеге асуы TWIic. О е епнде мемлекетгж жане КОЕамдьщ экологияльщ саяса 13УД1 талап ете;џ. Коршапн ортаныц ласт нуд баласыньщ ортасын сапасыздандырып, бук' калыпты дамуына кер асерж типзуде. алемд:у« катар казакстандьщтардьщ да калыпты салтко льщ жаЕдайларЕа карай аландаушыльщ куйге тусуде. Сондыкта еп экологияльщ жаЕдай экономика тауелсвдтпне де асерж типзуде. Экологияньщ нашарлай Tycyi Казахстан жаЕдайында буржн:фнды болмапн жаца проблемалар тудыруда. ОЕан ауа, су, топ ары мен пен жануарлар жылд д рзг$стер мысал бола алады. кысымдар табиЕ старыныц барльщ TypiHe тјкелей жане жанама асер ете о тр жапцайда экологияльщ апатгар акелуде. Маселен, бликасыныц шелге айналуы мемл малар тудырып отыр. Сол сиякты республиканьщ барльщ жерж:ущ га кејйк, мекендер, т.б. нысандар алып жатыр. казакстан бойынша, жерлердт 25-300 о-ы жарамсызданса, Батыс казакстанд -газ eHepnci6iHiH ластану 100 мыц га, те о ластану 2,5 млн. га жаиылымдардьщ деградаци чщуырацеу вллн. га камтып отырса, 1,4 млн. га жер радисастанута отыр. Ал каспий TeHi3iHiH 268 млн. га жаЕалауы тљжда кальш, мунай ешмдермен ластану одан арт етек алуда. курделк экологияльщ Ортальщ казакстанды да камтуда. Онда техногендж, ендтртстж ластану, жайылымдардьщ тозуы, ме мен ластануы, радиоактивп жане зымыран-Еарыш калдьщ-г стану жоЕары децгейге жетуде. OHTycTik казахстандагы эколо жапцай Арал erjpiHe тан Эмурдария мен Сырдария ба й 2 млн. га шелге айналдырды. COPFa, такырга айнајк мен Арал табанындаЕы туздар 300 млн. га кара орындарыньщ UIv- и алкаш-Алакел аймактарыныц да экологиясы маз емес. acipeсе, й, Тасеткел су коймаларыньщ салынуы, суды кеп кажет етепнкыркм, маята дщылдарыныц егтлут суармалы жерлердщ тозуына акелш соктырды. Ocipece, 1ле 63eHi суыныц 10-150 о-ын кытай алъш кою бул етрде жаЕдайлар тугызуы абден MYMkiH. ШЫЕЫ тан жаЕдаиында да экологиялык проблемалар же урт-тустт металлургия, вольфрам, уран, корЕасын, мыр kSc• epi мекендер мен кала турЕындарына кеп колайс Олемде климатлъщ ныц ауыл шаруашылыЕына орасан зор нускан келт Агроценоздардьщ топырщты кунарсу аруашыльщ отыр. Жыл саиын егтстгк 5 млн. тонна коректјк элемен-ггер каитымсыз жоЕалуда. Ол ушж 1,8 млн. тонна фосфор, млн. тонна азот, 0,4 млн. тонна калий тъщаиткыштары болса, ол 60-70%-та азайнан. казакстанныц кара топырагыньщ 22,50 РIГ1 каитымсыз ЖОЕалды. 1949-1996 жылдар аралыЕында казакстан е дез5 ге жуьщ ядрольщ сынак жарылыстары жасалды. Ол 20 м . а, тоз-тозын шыЕарып, прштлжсв экожуйеге айналдырды. ллиондапн адам туратын елдт мекендер алт зардап ш Хаза«станда кезде 16 млн.т. катл-ы радиоактнвтъ Жинактајкан. Мамандардьщ 3ep-vreyi бойынша, казац 2,6 млн. адам мутагенез ауруына шалдьщканы аныкталра Экологияльщ жаЕдайлардьщ 6apiHe талдау жасау, оньщ зардабынан сактандыру, шаралар колдану, КОЕамдьщ 111k1P тугызу ушж к тщ экологиялык мен маденид керек. Ол Елбасы колдап отьцуан экологияльщ жуйелт турде тске асыру кажет. Барльщ оку орындары де экологиялык мен тарбие берут жоЕары а байланысты болжамдар рылымда жок емес. Оларды п ану табиЕатгы сахгауда, шьњынды азайтуда кемек-гесе алар ед[. Кез келген курылысын, шаруашыльщ нысандарын, ipi орындарын салуды жобалау ke3iHJ!e олардьщ экологиялык баЕасын есептеумен катар, табинат сер скеру кажет. Бул ретге олардьщ турЕындардыц ден а типзетж зардабы басты назарда болуы TWIic. Шаруашылыкка байланысты ардьщ кажетгш-пп 1Р1 су алаптарыньщ (Арал тет каш тартылуы, климатлъщ езгерут, техникальщ факто топырак„ жер 6eTi кабаттарыньщ бузылуы. ардагы (Тле, Жонгар Алатаулары) муздахгармен байланы андайлар, апатгы кубылыстар, мемлекетаральщ езендердт (EpTic, пайдалану жаЕдаиы шешуде езек болып тартылуы Мемлекетаралык пайдалану бо и TYPJ-Ii усыныстар мен болжаулар хальщаралык„ мемлекетар йде есептелш, ескертлу кажет. Кез келген Tipi организм e3iH айнала Т ортамен тьњыз байланыста Еана eMip суре алады. Ол су, минералды запар, жер жане атмосферальщ ар. i кубылыстар. Табиги ортаньщ компонентгерт ТIР1 ор рге он немесе терс асер ему мумюн. Сонды 61 змнщ езже Еана колайлы ортасы немесе мекет болу м лен, келбака кальшты колаилы орта ылнало м ол жатсы. Ал, куан дала немесе жерлер ол колайсыз, eMip суре алмаитын орта болып табылады. та организм табинатгьщ барльщ мелшерде кажет жа —ептьщ асер Олардыц 6ipeyi ете кажет, екЩщ аша, ал мулдем кажет емес зиянды 60 Сонымен орта дегенмв е, дамуы мен таралуьна пкелей жанама асер етепн аин шаЕан орта компонентгержщ жиынтьњы. Ал, органи тт1 жаЕдайлар деп - тек сол органим уштн алмастырууа ке WiFWI ортаньщ аитамыз. мекен ортасы прштл:г7 факторЕа корш атмосфера, езен-кел е мухит курамыньщ езгерут, сондай-ак технология калдьщ-гар мен радиоактивтж заттардыц асержен топырахгьщ ластануы, сейтш, жалпы экожуйент курамы мен курылысыньщ бузылуы жатады. зде адамньщ ic-apekeTiHiH кен келемде биосфераЕа е ему жер шарыньщ барльщ аймактарында айкын байкалу
кезде атмосферам жы млн. т куюрт диокси;џ, азот жане кемтртек оксидте 1, лшектер шынарылатыны аньщталды. Казахстандт Ар емей Бајщаш мацыньщ, Каспий алкабыньл пы аймактарЕа айналуына факторлар негв 3. Stud.kz - Stud.kz - Stud.kz Stud.kz - Stud.kz - Stud.kz Stud.kz - Stud.kz - Stud.kz .kz - Stud.kz жүктеу/скачать 324,29 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|