Алғашқы философтар. Натур-философиялық кезең

65
Тарихи бірінші рет осындай ой-өрісіне көшіп, Милет қаласынан 
шыққан Фалес (625-547 б.ғ.д.): «Алғашқы дүниенің негізін құрайтын 
зат – су», – деді. Өйткені су ең бір әртүрлі өзгерістерге ұшырайтын 
табиғаттың заты, сондықтан ол табиғаттағы барлық өзгерістердің 
негізінде жатуы мүмкін. Фалес барлық заттардың қорегі дымқыл болып 
келеді, барлық тіршіліктің ұрықтары мен дымқыл табиғаты бар деген 
ойларды айтыпты-мыс деген қағидалар тарихта қалған. Құрғақшылық 
тіршіліктің өліміне әкеледі. Өмір әрқашанда сумен байланысты, бәрі де 
судан шығады, су арқылы өмір сүреді де, суда өмірі бітеді. Аңыз бой-
ынша Фалес – жүзімнің шырынын қысып шығаратын құрал жасаған 
адам. Мүмкін, бұл нәрсе де оның ойына судың, дымқылдың тірі 
өмірдегі маңызын көрсетсе керек. 
Ал адамның жан дүниесіне келер болсақ, Фалес оны барлық 
дүниедегі заттарға теңеген. Магнит темірді тартады, олай болса, 
темірдің де жаны бар екен. Олай болса, бүкіл дүние тіршілікке толы. 
Мұндай көзқарасты біз гилозоизм (hyle – грек сөзі, материя, zoe – өмір, 
тірі) дейміз. Сөйтіп, Фалес жанды бүкіл дүниедегі заттардың ішкі 
қозғайтын күші ретінде қараған. 
Фалестен қалған кейбір нақыл сөздерді «Жеті дана» жөніндегі тара-
уымызда айттық. Тағы да басқа ойларын осы арада келтіруді жөн 
дейміз. Плутархтың айтуына қарағанда, Фалеске берілген сұрақтардан 
мынандай жауаптар алыныпты. 
«Барынен де жасы үлкен кім?». «Құдай, өйткені ол тумаған». 
«Бәрінен де не үлкен?». «Кеңістік, өйткені ол бүкіл дүниені қамтиды». 
«Не нәрсе ең әсем?». «Дүние, өйткені әсемдіктің бәрі оның құрамында». 
«Ең дана не?». «Уақыт, ол барлығын тудырды, тағы да тудырады». 
«Барлыққа ортақ не?». «Үміт. Қолында еш нәрсе жоқтардың да үміті бар 
өмірден». т.с.с.
Сонымен, Фалеспен бірге грек ой-өрісі бірте-бірте аңыз-қиялдан 
айырылып, ғылым жолына қарай бетбұрыстың есігін ашты. 
Милет мектебінің келесі үлкен ойшылы – Анаксимандр. Ол 
Фалестің жан досы, оқушысы болған деген пікір бар.
Анаксимандр алғашқы негіз мәселесін тереңдете түседі. Судың өзі 
нақтылы заттың түрі ретінде алғашқы негіз бола алмайды. Алғашқы 
негіз шексіз және бейнақтылы болуы керек. Оны Анаксимандр апейрон 
деген ұғыммен береді (apeіron – шексіз, бейнақтылы, грек сөзі).
Апейронның кеңістікте сыртқы шектеуі жоқ, яғни сандық жағынан 
шексіз, сонымен қатар ішіне қарай да шектелмеген, яғни сапа жағынан 
да анықталмайды.
Демек, ішкі және сыртқы жағынан алғанда, шексіз апейрон дүние-
дегі шектелген әртүрлі заттарды тудырады. Апейрон бүкіл дүниені 
қамтып, қоршап, бүкіл заттарды тудырып, ауыстырып отырады.
Бұл шексіз алғашқы негіз жоғарыда айтқандай құдіретті болғаннан 

66
кейін, ол Құдайға тең, өйткені ол өлмейді де құрымайды. Егер грек 
мифологиясындағы Құдайлар дүниеге келіп, мәңгілік өмір сүрсе, 
Анаксимандрдың Құдайы – апейрон – мәңгілік, шексіз, оның басы да, 
соңы да жоқ.
Анаксимандр – дүниедегі заттардың табиғатының қарама-
қарсы жақтарын аңғарған ойшыл. Олар жылы мен суық, құрғақ пен 
дымқылдың күресі.

жүктеу/скачать 3,76 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: