Дүние, өмір және адам мәселелері

87
Қозғалыс белгілі бір кеңістікті талап етеді және уақыттың 
шеңберінде болады. Аристотель кеңістікті заттың алатын орны ретінде 
түсінеді, ол Демокриттің көзқарасына бұл мәселе бойынша қарсы 
келеді.
Уақыт – қозғалыстың саны. Санды есептейтін адамның жан дүниесі 
ғана. Олай болса, ол – жан дүниенің қасиеті ғана. Шын дүниеде тек 
қозғалыс қана бар.
Енді тіршілік әлеміне келер болсақ, Аристотель оған материя және 
форма тұрғысынан қарайды. Тірінің денесі материядан тұрса, жаны 
формадан тұрады. Тіршіліктің жаны оның ішкі энтелехиясын құрайды 
да, белгілі бір мақсатқа лайықты етіп қозғалтып дамытады.
Дүниедегі тіршілік, негізінен, үшке бөлінгеннен кейін, Аристотель 
жанды да үшке бөледі:
– Өсіп-өнетін жан (өсімдіктер әлеміне тән).
– Сезінетін жан (жануарлар әлеміне тән).
– Ойлайтын жан (адамдарға тән).
Адамның орны тіршілік әлемінде ерекше. Ол – ақыл-ойдың иесі. 
Сондықтан оның жан дүниесі, дене құрылымы да өзгеше. Ол тік жүреді, 
еңбек етіп, сөйлей алады т.с.с. Адам түйсіктері арқылы заттардың фор-
масын қабылдай алады, барлық түйсіктер бір-бірімен байланысқа түсіп, 
затты біртұтас құбылыс ретінде қабылдауға мүмкіндік береді.
Адам ақыл-ой арқылы сезімдік кейіптерді қабылдап, шығар-
машылық жолмен игереді. Олай болса, ол қабылдайтын ақыл-ойға және 
шығармашылық ақыл-ойға бөлінеді. Соңғыны Аристотель «әрекетті 
ақыл-ой» дейді. Оның қайнар көзі – «форманың формасы» – Құдайда.
Көп адамдар өмірдің мәнін ләззат алумен теңестіреді. Ол, шынына 
келгенде, – құлдың арманы.
Екіншілер сый-сияпатқа бөленіп, даңқты армандайды, олардың бәрі 
де басқа біреулердің ықпалына байланысты, бүгін бар, ертең жоқ.
Үшіншілер байлық қуып шаршайды, бұл соңғы – ең мәнсіз, – 
табиғатқа қайшы келетін нәрсе, өйткені байлық басқа мақсаттарға 
жетудің құралы ретінде пайдаланылуы мүмкін, мақсат ретінде оның 
ешқандай мағнасы жоқ, – дейді Аристотель.
Адамның барлық іс-әрекетінің мақсаты – рақатқа жету. Адам ақыл-
ойдың иесі болғаннан кейін, әрине, рақаттың ең биік түрі – дүниені 
ақыл-оймен шолу (theorіa). Бірақ адам тірі пенде болғаннан кейін, ең 
алдымен өмір сүру керек, ол үшін басқа адамдармен қарым-қатынасқа 
түсуі қажет.
Әрине, кедейлік, өне бойы керекті нәрселердің жетіспеушілігі, 
ауру, бақытсыздық т.с.с. адамды рақаттан алыстатады. Егер бай 
болсаң, қалағаныңның бәрі қол астыңда болса, денсаулығың, күш-
қуатың мол болса, онда өзіңді бақытты сезінесің. Бірақ ол рақатқа 
жақындатқанымен, оның өзі емес.

88
Рақатқа жетудің негізгі жолы ол – арете (arete – грек сөзі, ізгілік, 
ішкі салмақтылық). Сонымен, рақат дегеніміз – ізгілікті іс-әрекеттің 
нәтижесі, яғни ақыл-оймен шектелген ләззат. Олай болса, ол туа 
бітпеген, оған үйрену керек.
Әңгіме біржақтылықтан аулақ болып, әр нәрсе, іс-әрекет, жүріс-
тұрыстың ортаңғы жолын табуда. Оған ақыл-оймен тоқу арқылы 
жетуге болады. Мысалы, кеңпейілділік – даңғойлық пен жан сауға-
лаудың екі ортасында; ерлік – ессіз батылдық пен қорқақтықтың орта-
сында; мырзалық – шашып-төгу мен сараңдықтың ортасында т.с.с. 
Сөйтіп, еш нәрсе «өте» болмауы керек.
Аристотель ізгіліктің екі түрін көрсетеді: біріншісі – дианоэтикалық, 
екіншісі – этикалық. Біріншіге жету үшін адам жақсы білім алып, 
оны өмірдегі тәжірибемен ұштастыруы керек. Этикалық құндылықтар 
әдет-ғұрып арқылы беріледі. Дианоэтикалық құндылықтарға ақыл-
оймен жетсек, этикалық құндылықтарға іс-әрекет, жүріс-тұрыс арқылы 
жетеміз. Батыл болу үшін батыл іс-әрекеттер жасау керек, әділетті болу 
үшін әділеттілік жолымен жүру керек т.с.с.
Соңғы құндылық әсіресе Аристотельді қызықтырады. Оған біз 
де тоқтаңқырайық, өйткені бүгінгі өтпелі заманда әділеттілік деген 
сөзді біз тіпті ұмытып кеткен сияқтымыз, ал өткен кеңес заманында 
әділеттілікті саясатта адамдарды кедейліктің негізінде теңеуге әкеліп 
тіреген болатын. 
Аристотельдің айтуынша, әділеттілік, бір жағынан, адамдарды теңеу 
арқылы, екінші жағынан, игіліктерді әр адамның, қоғамдағы алатын 
орны арқылы бөлу керектігінен шығарады.
Әділеттілік мәселесі бізді мемлекетке тікелей жеткізеді. Аристо-
тель адамды «zoon polіtіcon» – саяси жануар ретінде анықтайды, 
өйткені адам жануарлар сияқты жалғыздан-жалғыз өмір сүре алмайды. 
Сондықтан мемлекет – адамдардың бірігіп өмір сүруінің жолында 
пайда болған қажетті құбылыс. 
Аристотель мемлекет мәселесін жеке меншікпен және еріктілікпен 
ұштастырады, құлдар мемлекеттің азаматы бола алмайды.
Егер Платон жеке меншік жойылу керек деген болса, Аристо-
тель, керісінше, оның қажеттігін көрсетеді: «Жеке меншіктің көп 
пайдалылығын айтпағанның өзінде-ақ, – дейді ойшыл, – бір нәрсенің 
иесі болу адамға түсінбейтін ләззат сезімін әкеледі. Сонымен қатар 
байлықтың иесі мырза болып, қарапайым халыққа, кемтарларға 
көмектесіп, оларды қолдап отыруы қажет, басқа жағдайда қоғам 
тұрақтылығынан айырылып қалып, мемлекетке қауіп төнуі мүмкін». 
Соңғы мәселеге көп көңіл бөліп, ойшыл ел тұрақты болуы үшін оның 
негізгі халқы орта дәрежеде өмір сүруі керектігін айтады. ХХ ғасырда 
әлеуметтік философияда бұл «орта таптың теориясына» айналды. Арис-

89
тотельше ойласақ, бүгінгі таңдағы біздің қоғамның құрылымындағы 
орта топтың әлсіздігі, кедейлер мен байлардың айырмашылығының 
шектен шығуы қоғамның тұрақтылығына теріс әсерін тигізіп жатыр. 
Аристотель өз заманының саяси тарихын зерттеп, мемлекеттің 
басқару формаларының заңды түрде алмасып отыратынын байқайды. 
Мемлекетте де ол форманың белсенділігін өзінің философиясына 
сәйкес көрсеткісі келеді.
Мемлекеттің басқару формалары билікті ұстап отырған адамдардың 
санына қарай бөлінеді, ал оның өзі байлықтың көлемімен тығыз байла-
нысты. Екінші жағынан, билік басында отырған адамдардың мақсаты 
қандай: халықтың мүддесін, я болмаса өздерінікін қорғаумен байла-
ныстырады.
Осы екі тұрғыдан Аристотель басқарудың үш дұрыс түрін, үш 
бұрыс формаларын ашады.
Дұрыс түрлері: монархия (monos – бір, arche – билік) – бір адамның 
билігі, аристократия (arіston – ең жақсы, асыл) – аз ақсүйектердің бірігіп 
басқарған билігі, полития (polіs – қала) – ерікті адамдардың байлығына 
қарай байланысты құрылатын үкімет билігі.
Бұрыс биліктерге келер болсақ, монархия, қандай жақсы билеу 
түрі болса да, бірте-бірте тиранияға – бір адамның зорлығына, заңсыз 
басқаруына әкелуі мүмкін.
Аристократия да жүре келе бір-бірімен сыбайлас болып, қыз алысып-
берісіп, халыққа қызмет етпей, олигархияға ауысуы ғажап емес.
Полития да бірте-бірте демократияға ауысып (Аристотель демо-
кратия ұғымын қазіргі мағынасынан гөрі басқаша қарайды), кез кел-
ген надан адамның кеудесін қағып, «мен басқарамын» деген пиғылын 
туғызып, мемлекеттің билігіне олардың келуін тудырады (қазіргі өтпелі 
қоғамдағы кейбір сайлаулар кезіндегі үдерістерге ұқсас).
Сонымен, Аристотельдің біршама әлеуметтік-саяси көзқарастары 
бүгінгі таңға дейін өзінің маңызын жойған жоқ. Оның көтерген 
көптеген мәселелері болашақ дәуірлердегі ғалымдарға рухани азық 
болып, олардың шығармашылық шабытын оятты.

жүктеу/скачать 3,76 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: