Сәрсен аманжолов атындағы шығЫС
жүктеу/скачать 4,81 Mb.
|
отчета аида 2
| Қысқаша аналитикалық есеп
Іс-тәжірибе базасы туралы мәліметтер: Сібе көлі Шығыс өңіріндегі тұмса табиғаттың тағы бір інжу-маржаны – Сібе көлдері. Бұл көлдер Ертістің сол жағалауынан аса қашық емес, Қалба тауларының қатпар-қатпар құйма тастарынан қаланғандай жоталарының арасында орналасқан. Тау табанындағы тостағандардай бес көл кімді болса да таңдандырмай қоймайды. Олар гранитті және құмды жартастардың қоршауында. Барлық көлдер терең емес. 1. Қашкербай немесе Сасық көл; 2. Алқа немесе Қоржын көл; 3. Өлмес немесе Шалқар көл; 4. Дүйсен немесе Төртқара көл; 5. Ыстықпа немесе Қана көл; Қоржын көлі. Пайдаланылған әдістер мен жұмыс технологиялары:сүзгі(сачок), тұншықтырғыш (морилка), энтомологиялық ине, хлороформ, жәндіктер түзеткіші, банка, мақта, марлы, анықтағыш құралдар, рюкзак, фотоаппарат, бинокль, күнделік, қалам және қарындаштар. Сүзгі (сачок) қабы акшыл матадан тігілу керек, себебi түскен насекомды бірден көруге ыңғайлы. Қабында бұрыш немесе қатпарлар болмау керек, ұсталынған насекомдар қалтарысқа тығылып, ұсталуы қиындайды. Сүзгілердің бірнеше түрлері болады жұмыс жасау ретіне қарай: ұшатын насекомдарды ұстауға қысқа әрі жеңіл сап керек, ал "ору" әдісімен ұстау үшін ауырау әрі жуан сап керек.Тұншықтырғыш (морилка) - аузы темір қақпақпен бұратылған тығыз жабылатын шыны ыдыс. Жануардың мөлшеріне қарай морилканың мөлшері әртүрлі келеді. Морилкаға мақтаға сіңірілген у салынады. У ретінде хлороформ алуға болады. Бұл уларда ұзақ болған насекомдар түстерін өзгертеді. Улы зат жоқ болған жағдайда жиналған насекомдарды морилкамен күн көзіне тыстау керек.Түзеткіш – қанатты жәндіктерді, негізінен көбелектерді кейіннен энтомологиялық коллекцияларға бекіту үшін таратуға арналған арнайы құрал. Түзеткіш жұмсақ ағаш түрлерінен (көктерек, терек) жасалған екі тақтадан тұрады, олардың арасында көбелектің ішінен ені бар ойық орналасқан. Тақталар негіздің ағаш тақтайшасына бекітіліп, ойық жұмсақ материалмен қапталған (м., көбік резеңке, изолон). Түзетілетін жәндіктері бар түйреуіш тегістеуіштің бойлық және көлденең осьтеріне перпендикуляр ойыққа жабыстырылады. Бұл жағдайда қанаттардың негіздері тақталардың жоғарғы ішкі жиектерінің деңгейінде болуы керек. Жәндіктердің қанаттарына бақылау қағазының тікбұрышты жолақтары қойылып, оларды түзейміз. Бақылау қағазы қанаттардың бүкіл бетін жауып, олардың түбінде ені шамамен 2-5мм тар жолақтар қалдырады. Бұл процесс кезінде қанаттар тесілмейді. Бақылау қағазы қанаттарының шеттерін түзету үшін түйреуіштермен бекітіледі. Осылайша таратылған жәндік бірнеше күн бойы түзеткіште қалады. _ Орындалған жұмыс туралы мәліметтер: Сібе көлдерінің шығыс жағалауындағы таулы далаға қарай бет алдық. Жолда әр түрлі өсімдіктер мен жәндіктерді кездестірдік және де сасықкөлге бардық. Экскурсия кезінде біз Сібе жазық далаларында Алтай күнгелді (Trollius altaіcus) гүлін байқадық. Алтай күнгелді (Trollius altaіcus) – сарғалдақтар тұқымдасына жататын көп жылдық шөптесін өсімдіктер туысы. Қазақстанда қылқан және жалпақ жапырақты ормандарда, аласа таулардан бастап альпі белдеулеріне дейінгі шалғындықтарда өсетін 3 түрі бар, жиірек кездесетіні – алтай күнгелдісі (Trollius altaіcus). Оның биікт. 15 – 10 см, сабағы тік өседі. Ашық жасыл түсті жапырақтары саусақ салалы тілімденіп келген. Гүлдері дара, ірі, екіден кейде үштен біріккен, қызғылт сары түсті. Гүлдері екі қатарда орналасқан, тостағанша жапырақшаларының саны 10 – 20, пішіні жалпақ, жұмыртқа тәрізді. Әр желектің астыңғы жағында шірне бөлетін шұңқыр болады. Аталықтары мен аналықтарының саны көп. Аталықтарының бағаналарының түсі қошқыл, гүлдің ортасында әдейі тамызып қойған дақ секілді нүктесі бар. Маусым – шілде айларында гүлдеп, шілде – тамызда жемістенеді. Жемісі – көп жапырақша. Алтай Күнгелдісін гүлі әдемі болғандықтан сәндік үшін өсіреді және дәрілік өсімдік. Кәдімгі мыңжапырақ (Achillеa millefolium) Астралар тұқымдасына жататын көпжылдық шөптесін өсімдік. Маусымнан жаздың соңына дейін гүлдейді, тұқымы шілде-қыркүйек айларында піседі. Фотофильді өсімдік. Шалғындарда, бұталар арасында, сирек ормандарда, дала беткейлерінде, жол бойларында өседі. Жетілген өсімдіктер жазғы құрғақшылыққа оңай төзеді. Қашқаргүл (Aster alpinus)– көптеген түрлері бар біржылдық немесе көпжылдық, шөптесін және жартылай бұтақты өсімдік. Халық арасында «қырқүйекгүл» деген атпен танымал. Гүлі кішкентай, түсі әр алуан ақ, күлгін, көк, сиякөк, қызғылт болып келеді. Бұл гүлдің биіктігі сұрпына қарай 15 см-ден 1 метрге дейінгі аралықта. Қашқаргүлдің барлық түрі қыркүйек-қазан айларында гүлдейді. Сондықтан да ол күзгі гүлдердің патшайымы болып саналады. Қашқаргүлдің сұрыпты түрлері де бар. Олардың гүлдеу мерзімі мамыр айына сәйкес келеді. Көгалдандыруда қашқаргүлді түріне қарай альпі шоқысына, гүлзарларға және жол жиегіне шарбақ ретінде өсіреді. Ең әдемі түрлеріне ағылшындық және испандық қашқаргүлдер жатады. Сарғалдақ (Ranunculus) — сарғалдақтар тұқымдасына жататын бір не көп жылдық өсімдіктердің үлкен тегі. Текте 360-тай биологиялық түрлер бар. Өсімдіктің биіктігі көбіне 5 150 см аралығында болады. Сабағы тықыр не түкті .Жапырағының жиектері бүтін не қауырсын тәрізді тілімденген. Гүлі ақ (суда өсетіндерінде) және сары (құрлықта өсетіндерінде) түсті, бір-бірден, кейде топтанып орналасады. Жәндіктермен, сондай-ақ өздігінен де тозаңданады, жемісі — көп жаңғақша. Үлкен сүйелшөп (Chelidónium majus) - көкнәрлер тұқымдасына жататын улы көпжылдық шөптесін өсімдік. Өсімдіктің сабағының ұзындығы 50-100см. Сабағын сындырған кезде - сүтті шырынға толы секреторлық каналдары табылады. Шырыны ауада қызғылт түске айалады. Жапырағы кезектесіп орналасқан, 3-5 дөңгелекше бөлшектен тұрады. Гүлдерінің төрт желекті күлтесі болады. Түсі алтын-сары, кәдімгі шатыр гүлшоғырына жиналған. Мамырдан тамыз айына дейін гүлдейді. Жемісі – қауашақ, дәні ұсақ, қара түсті. Аса құрғатпай, көлеңкеде кептіріледі. Себебі шипалық заттың көбісі осы жапырақтарында болады. Сүйел шөптің тұқымында 40 – 60 пайызға дейін май бар. Қасқыржидек (лат. Daphne) – көкендер тұқымдасына жататын бұта. Биіктігі 40-80 см.Сирек бұтақты сабағының сарғыш түсті қабығы болады.Жапырақтары ұзынша қандауыр тәрізді, кезектесіп орналасқан.Гүлдері ақ, қызғылт немесе сары түсті, хош иісті, бірігіп гүлшоғырын құрайды (кейде гүлі дара да жетіледі). Маусым-шілде айларында гүлдеп, шілде-тамызда жемісі піседі. Жемісі- ашық қызғылт түсті, бір тұқымды сүйекше. Қасқыржиек - өте улы өсімдік. К іші сепкілгүл (лат. Fritillaria meleagris) – лалагүлдер тұқымдасының сепкілгүл туысына жататын көп жылдық жуашықты өсімдік. Қазақстанның сол түстік бөлігіндегі (батысынан шығыс шекарасына дейінгі) жазықтық жерлер мен аласа тауларда кездеседі. Жуашығы шар тәрізді, ақ түсті, сыртында құрғақ қабыршақты жабындысы болмайды, ені 1,5 см-дей. Биіктігі 50 см, сабағында 3 – 7 жіңішке таспа тәрізді жапырақтары кезектесе орналасады. Гүлі дара (сирек екеу), биіктігі 3 см-дей, қоңыр күлгін түсті, бірақ дақтары онша көрінбейді. Тұқымынан көбейеді. Сәуір – май айларында гүлдеп, маусымда жемістенеді. Жемісі – ұзынша келген, үш қырлы қорапша. Өсімдіктің гүлі әдемі болмағанмен, көгалдандыру үшін жиі егіледі. Вероника прострата (лат. Veronica prostrata) – жолжелкендер тұқымдасының вероника (Veronica) тұқымдасының бір түрі, көп жылдық шөптесін өсімдік. Сабағы 5-30 см биіктікте, көп, қысқа біркелкі түтіктен сұрғылт түсті; бедеу – жату, гүлдеу – өрлеу.Жапырақтары қысқа жапырақшаларда. Төменгі жапырақтары тар жұмыртқа тәрізді, үстіңгі жағы ұзын-ланцетті немесе сызықты-ланцетті, өте қысқа жапырақшаға тарылған, ұшында доғал, жиегі бойынша кренат, ұзындығы 1-2 см, ені 3-8 мм.Рацемалар бүйір, қарама-қарсы, 2-4 жоғарғы жапырақтың қолтығында орналасқан, ұзындығы 1,5-4 см, тығыз, көп гүлді; түтікшелер сызықты-ланцетті жіпшелер мен тостағаншалардан қысқа. Тостағанды бес бөлікті, тең емес, сызықты-ланцетті лобтары бар, қораптан асып түседі; тостағаншаның екі алдыңғы лобтары артқы жағынан екі есе ұзын, бесіншісі алдыңғыдан үш есе қысқа. Гүл шоқтары диаметрі 5-8 мм, көкшіл-күлгін немесе бозғылт көк түсті, аяқ-қолдың ұзындығы 4-5 мм, бір бөлігі дөңгелек-сопақша, екеуі өткір, бірдей, кең сопақша және бір жұмыртқа тәрізді, доғал. Ұзындығы 3-5 мм, кең сопақ тәрізді немесе сопақ тәрізді-кордты, ұзындығы енінен асатын, түбі дөңгеленген, жалаңаш немесе өте қысқа үлпілдек, ұшында таяз және өткір ойығы бар капсула. Тұқымдар дөңгелек, қалқанша, ұзындығы 1 мм, ені шамамен 1 мм, сарғыш. Көкнәр(лат. Papáver) – көкнәрлер тұқымдасына жататын бір не көп жылдық шөптесін өсімдік. Қазақстанда далалы, шөлейт және таулы аудандарда тараған 11 түрі бар.Ең маңызды сортына дәрілік Апиын көкнәрі (P. somnіferum) жатады: ол Қазақстанның оңтүстік мен таулы аудандарда өседі. Оның піспеген қауашағының шырынынан дәрі алынады. Піскен Көкнәр тұқымында алкалоид болмайды, бірақ майы көп (55%). Көкнәрдің биіктігі 20 – 90 см. Сабағы жіңішке, түкті жапырағы жалпақ, гүлдері ақ, сары, қызыл қызғылт, гүл сағағы ұзын, олар шар тәрізді гүлшоғырына топталған. Шілде – тамыз айларында гүлдеп, жемістенеді. Жемісі – көп тұқымды қауашақ. Көкнәрда сүт тәрізді ақ шырын болады. Сондай-ақ республикада тоты Көкнәрін (P. pavonіnum) бояу өндірісінде пайдаланады. Егістікте арамшөп ретінде сеппе Көкнәр (P. rhoeas) кездеседі. Қазақстанда өте сирек кездесетін жіңішке көкнәр Қазақстанның «Қызыл кітабына» енгізілген.Апиын (Опий) — көкнәрдің піспеген кездегі сүтті сөлінің ауада қатайғанда беретін қоспасы. Күшті наркотик. Н езабудка альпийская. Альпі ұмытпайды (лат. Myosotis alpestris) – бұршақ тұқымдасының Myosotis тұқымдасына жататын көпжылдық шөптесін өсімдік (Boraginaceae). Сәндік гүлді өсімдік ретінде өсіріледі. Өте полиморфты түр, көптеген нәсілдері тәуелсіз түрлер ретінде бірнеше рет сипатталған. Биіктігі 5-тен 40 см-ге дейін болатын ксероморфты шымтезек көпжылдық шөптесін өсімдік. Жапырақтары бүтін, кезектесетін, отырықсыз. Ұмытпайтындар үшін маңызды диагностикалық белгі - базальды жапырақтардың енінің сабақ жапырақтарының еніне қатынасы. Гүл шоқтары көк, кейде ашық көк, сирек ақ дерлік, азды-көпті жұп аяқтары бар . Гинеций синкарпты және екі ұядан тұрады. Жемісі – ценобий, піскен кезде жаңғақ тәрізді бір тұқымды 4 бос (пісірілмеген) бөлікке – эремдерге ыдырайды . Эремдер жалаңаш, тегіс және жылтыр. Альпілік жаңғақтардың пішіні эллипс немесе жұмыртқа тәрізді, ұзартылған доғал төбесі және дөңгелек негізі(үшбұрышты-овойдты пішін ), с өлшемдері - 1,6-1,9 × 1,1-1,2 мм, түсі беті қоңырдан қараға дейін әртүрлі болуы мүмкін. Мүйізшөп (лат. Cerastium) – қалампырлар тұқымдасына жататын бір не көп жылдық өсімдіктер туысы. Солтүстік жарты шарның аридтік аймақтарында өсетін 200-ге жуық түрі белгілі. Сабағы тік немесе өрмелейтін, көбінесе түтікшелі, сирек жалаңаш, жиі тығыз шоқтар түзетін бір жылдық немесе көпжылдық өсімдіктер.Гүлшоғыры дихазиялы. Шырша және гүл шоқтары бесжапырақты, ланцетті. Жапырақтары ақ түсті, көбінесе 1/3 немесе жартысы екіге дейін ойылған, жоғарғы жағында сирек ойық немесе тұтас, өте сирек дөрекі біркелкі тістелген. Аталық он, сирек бес немесе үш. 3-5-бағандар.Жемісі сопақ-цилиндр тәрізді капсула, ұшының астында жиі иілген, он, сирек алты (сегіз) тіспен ашылады. Тұқымдары дөңгелек бүйрек пішінді, қоңыр түсті, майда доғал немесе өткір туберкулезді. Пепельник (лат. Tephroseris) — Солтүстік жарты шардың арктикалық және қоңыржай аймақтарында таралған астеройлер тұқымдасының шөптесін өсімдіктер тұқымдасы. Біржылдық, екі жылдық немесе көпжылдық шөптесін, (5) биіктігі 10-100 см (сирек биік). Сабағы тік. Жапырақтары кезектесіп орналасқан, бүтін, тісті немесе тұтас, сирек түйіршіктелген немесе түйіршіктелген. Королла сары, қызғылт сары, сарғыш-қызыл немесе қызыл-күлгін.Дәрілік шүйгіншөп (лат. Valeriana officinalis) – ұшқаттар тұқымдасына жататын көп жылдық, шөп тектес өсімдік. Дәрілік шүйгін шөп – биіктігі 40-60см , көп жылдық шөп тектес өсімдік. Оның тамыры қысқа, іші қуыс, топыраққа тік кетеді. Бұтақшалары көп болады. Тамырдан қауырсын тәріздес жапырақтар өсіп шығады. Сабағы тік, іші қуыс, оның төменгі жағындағы жапырақтарының сағақтары қысқа, ал ұш жағындағылары – отырмалы. Жапырақтары бір – біріне қарама – қарсы орналасқан , шеттері тегіс емес. Гүлдері – ұсақ , ашық қызығлт түсті жағымды иісі бар. Олар өсімдік сабағының ұшында орналасады. Гүл тостағаншалары 5 қалақшадан , ал гүл тәжісі бес-бес гүл жапырақшаларынан тұрады. Өсімдік маусын – шілде айларында гүлдейді , ал жемісі немесе тұқымы тамыз – қыркүйек айларында піседі. жүктеу/скачать 4,81 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|