Ш 72 Түркі тілдерінің вокализм жүйесі. Оқу құралы/ Шнайдер В. А. – Нұр-Сұлтан қ.: «Тұран-Астана» унив. Баспаханасы. 2019. 126 б

105
 
түрлі жолдармен келуімен байланысты болып келеді. Яғни қарым-
қатынас  жасау  және  жазу  арқылы.  Төмендегі  сөздердің  айтылуы 
түрлерін  тек  солай  деп  түсіндіруге  болады:  tōbа,  tоиbа,  täübа,  
qаруr, käріr, käür. Бұны нақты түрде ڵﺎﺣ сөзі көрсете алады. Бұл сөз 
ǟl  (күш,  әл)  тұлғасында  көршілермен  қарым-қатынас  жасау 
негізінде қабылданып, жазуда qał (әл) тұлғасында енген. 
«Үшінші  топтағы  тілдері  ішінде  мен  екеуін  бөле  жара 
көрсетсем  жеткілікті.  Нақты  айтсақ  Тараншы  және  Волга 
диалектісі.  Жүздеген  жылдар  бұрын  тараншылар  Іле  даласында 
мекен  етіп  ол  кезде  қытайлықтар,  тунгустар  (Шиба  және  Сойон) 
және  қалмақтар  арасында  тұрғандықтан,  солардан  бай  кірме  сөз 
материалдарын  алған.  Бұдан  басқа  олар  өздері  келген  мекендегі 
парсы  тілді  халықтармен  тығыз  қарым-қатынас  жасап,  солардан 
жазба  тілді  алған.  Волга  татарлары  керсінше,  бір  жағынан  тығыз 
орналасқан  орыс  халқымен  көрші  тұрып,  олардың  барлық 
бағыттағы  жаңартылған  салты  мен  өмір  ерекшелігі  әсерін  алды. 
Сол  себепті  кірме  сөздер  көптеп  енген.  Басқа  жағынан  алып 
қарағанда  оларда  тараған  оқу  мен  жазуды  үйренуге  арналған 
мектеп жүйелері арқылы әдебиеті болмағанына қарамастан, өзіндік 
бар жазба тіл туралы айту мүмкіндігі болды. 
Моңғол-манжур сөздерін тіпті Тараншы диалектісіне палаталь-
индифферент  і  дыбысының  болуына  қарамастан  қабылдауда  еш 
қиындық  келтірмейді.  Дәл  осылай  қытай  тілінің  бір  буында 
сөздерін  де  қабылдау  жеңіл  болды.  Бұл  процесс  қытай  тіліндегі 
көптеген бір буынды сөздер белгілі-бір ұғымды білдіретіндігіне, ал 
Тараншы  диалектісінде  керісінше,  бұндай  сөздер  кешенінің 
қалыптасу  түсінігінің  болмауына  қарамастан  жүзеге  асырылды. 
Сол себепті де бұл сөздер көп буынды сөздер ретінде қабылданып, 
дауыстылардың  белгілі  бір  тәртібін  қажет  етті.  Мысалы,  lоjа 
(қызметкер) қытайдың lо-jе сөзі. Тараншылықтар бұндай сөздерде 
аз  өзгеріс  болу  үшін,  сөз  кешендерін  тәртіп  бойынша 
орналастыруға  тырысты.  Мысалы,  daloja  (аға  қызметкер),  irloja 
(кіші  қызметкер),  dатіń  (бас  қақпа),  irтіń  (екінші  қақпа),  šänsіп 
(жазушы), züvaza (ұру құралы),  vänsī  (айып пұл),  т
ǟ
рä  (диірмен), 
jupań  (қала  арбасы),  Іōіа  (жезөкше),  jираń  (асхана),  jираń  (май 
еріту)» /11,45/. 
Араб-парсы  тілдерінен  енген  сөздерде  дауыстылар  үндесуіне 
онша  мән  берілмейді.  Бұл  белгілі  деңгейде  жазба  тілдің 
таралуымен,  белгілі  дәрежеде  «қасиетті  тіл»  сөздерін  өзгертпей 

106
 
қалдыруға  талпыныс  көрсетуден  болса  керек.  Барлық  жерде 
тараған  кірме:  атапät  (аманат),  аläт  (әлем),  аdäт  (адам),  іbаdät 
(гибадат)  тәрізді  сөздерде  біз  бір  сөз  көлемінде  жуан  және 
жіңішке  дыбыстарды  көре  аламыз.  Кейде  араб  сөздерін  айту 
машығына  байланысты  дауысты  дыбыс  үндесуінің  бұзылуы 
кездеседі.  Мысалы,  äхтаq  (ақмақ).  Дегенмен  де,  жуан  және 
жіңішке дауыстылар өзгерісі қай кірме сөздерде болсын кездеседі. 
Кейбір  кірме  сөздерде  дауыстылар  үндесуі  қатаң  түрде  есепке 
алынады.  Мысалы,  aizdahar  =  äzdarha  сөзінде.  Тағы  бір  ескеретін 
жай  парсы  тілінің  dar  және  рäz  қосымшалары  түркі  сөздерінде 
түбірдегі  аппозита  ретінде  көрінеді,  олардағы  дыбыстар  түбірдегі 
дауысты  дыбысқа  икемделмейді.  Мысалы,  аšрäz  (аспаз),  bärimdar 

жүктеу/скачать 1,25 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: