Ш 72 Түркі тілдерінің вокализм жүйесі. Оқу құралы/ Шнайдер В. А. – Нұр-Сұлтан қ.: «Тұран-Астана» унив. Баспаханасы. 2019. 126 б



Pdf көрінісі
бет75/80
Дата03.02.2022
өлшемі1,25 Mb.
#24763
1   ...   72   73   74   75   76   77   78   79   80
Байланысты:
1-Шнайдер-В.А.-2019-готовый-конвертирован

(вәқт),  Фазыл  (Пазыл),  уәзір  (вәзир),  Уәли  (Вәли),  топан  (туфан), 
періште  (фереште),  пәтір-бәтір  (фәтир),  ақбар  (ахбар),  ақуал 
(аһуал) т. б. 
10.  Ш-с  алмасуы  нәтижесінде  тұрақталған  сөздер.  Мысалы, 
самал (шамал), сайтан (шайтан). 
Бұдан  басқа  қазақ  тіліне  енген  кірме  сөздер  ішінде  бөле-жара 
айтуға  боларлық  тобы  бірыңғай  жіңішке  буынды  сөздердің  жуан 
буынды  сөз  ретінде  құбылып  тілде  тұрақтанған  сөздер  болып 
табылады.  Мысалы:  ақаба  (әқәбә),  айбат  (һейбәт),  айып  (әйбі), 
амал  (һәмәл).  Бұл  қазақ  тілінде  қ  дыбысының  жіңішке  дауысты 
дыбыстармен тұра алмауы және х дыбысының сөз ішінде тек жуан 
дауысты  дыбыстың  алдында  ғана  қолданылу  қасиеттерімен  тығыз 
байланысты деп қорытынды жасауға болады. 
Араб-парсы  тілдерінен  енген  сөздердің  арасында  бірнеше 
сыңарлы  сөздер  де  бүгінгі  қазақ  тілінде  ұшырасатыны  белгілі. 
Ол негізінен  сөздердің  қазақ  тіліне  дін,  сауда-саттық  тағы  басқа 
жолдармен  ауызша,  не  болмаса  жазбаша  енгеніне  байланысты 
болса керек. Бұл жайында орыс ғалымы П.М. Мелиоранский былай 
дейді:  «Иногда  одно  и  то  же  иностранное  слово  является  в  устах 
народа  в  двух  видах,  например.  «maђat»  и  «тäет»,  «käпір»  и 
«kапыр».  Это  обясняется  тем,  что  в  некоторых  случаях  эти  слова 
были  займствованы  со  слов  мулл  или  купцов,  в  других  — 
непосредственно из книги» /19,70/. Қазіргі қазақ тіліндегі сөздерге 
тән  варианттылық  құбылыстың  көрініс  тебуі  туралы  белгілі 
фонетист  ғалым  Ә.  Жүнісбеков  былай  дейді:  «В  казахском  языке 
существует ряд слов, которые имеют сингармоническое дублетное 
произношение, например: қазыр /qazyr/, кәзір [käzir] (сейчас), асыл 
[asyl]  -  әсел  [äsil]  (племенной)  и  др...  Если  учесть  что  дублетное 
произношение 
в 
основном 
является 
арабо-персидский 
займствованием  и  одно  из  них,  как  правило  имеет  диалектных 
характер,  то  данное  обяснения  лишний  раз  доказывает  важность 
констутивной  функций  сингармонизма.  Ибо  иноязычное  слово 
может  войти  в  лексический  состав  казахского  языка  только  в 
случая  приобретения  им  фонетического  облика  соответственно 
одному  из  сингармонических  тембров.  Дублетное  произношения 


116
 
теоретический может доходит до четырех вариантов» /27,70/. 
Әдетте  ауызша  сөйлеу  тілі  арқылы  енген  нұсқалары  түркі  тілі 
табиғатына  сай  толық  үндесіп  келсе,  жазба  тіл  арқылы,  діни 
кітаптар арқылы енген нұсқалары араб-парсылық машықты сақтап 
қалған нұсқалары болып табылады. Мысалы, 
абжылан - әбжылан. 
айуан - хайуан - хейуан. 
ақырет - ақирет. 
абырой - абиыр - абұйыр. 
айдаһар — аждаһар. 
амбар - қамбар. 
апиын- әпійін - опиум. 
әпырым-ай  -  япырмау  -  япыр-ау  -  япыр-ай  -  апырым-ау  - 
апырмай -- апыр-ай - апыр-ау — әйпірм -әй - әупірім-әй . 
ахуал - ақуал. 
әкбар - ақбар. 
әруақ - аруақ 
бәрекелде - берекелді. 
патуа - бәтуа - бәтуә - пәтуә. 
ғалам - әлем. 
ғаламат -әлемет. 
мағлұмат - мәлімет. 
қазір - қазыр - кәзір. 
рәсуа - расуа - рәсуә. 
уақиға - оқиға т.б. 
Бір ғана  Ж. Аймауытовтың «Ақбілек» романында «Япыр — ау!» 
сөзі бес нұсқада кездеседі: 
1. - Апырым-ай! Енді не деп жазам?! /46,267/. 
2.- 0йпырым-ап! Бұл немене екен?! /46,266 б/. 
3.- Япыр-ау! Жаңылмасам... Таныдым ғой. /46,301 б/. 


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   72   73   74   75   76   77   78   79   80




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет