Ш 72 Түркі тілдерінің вокализм жүйесі. Оқу құралы/ Шнайдер В. А. – Нұр-Сұлтан қ.: «Тұран-Астана» унив. Баспаханасы. 2019. 126 б
Ü дауысты, лабиал дыбысы ашық ö
жүктеу/скачать 1,25 Mb. Pdf көрінісі
|
| Ü дауысты, лабиал дыбысы ашық ö лабиал дыбысынан бұрын
тұратын диалектілер тобы. Бұл заңдылықты да ғалым алтай тілдеріне тәуелді етіп қарастырғаны белгілі, бірақ қазіргі қазақ тілі материалдарына сүйенсек, сөздің айтылуында алғашқы буында түбір ішінде ü (ү) дыбысы естілсе, келесі қосымша буында е таңбасы жазылғанмен ö (ө) дыбысының естілетінін аңғару қиын емес. Ол екі буынды сөздерде айқын байқалады. Мысалы, күлген [күлгөн], сүре [сүрө], жүргек [жүргөк], жүрек [жүрөк], үркек [үркөк], түнде [түндө] т.б. Келесі диалектілер тобы қысаң дауысты дыбыстар ашық дауысты дыбысқа ешқандай лабиалдық атракция жасамайтын диалектілер. Бұл заңдылық та қазақ тілінен еркін байқалады. Тілде сөз түбіріндегі қысаң, еріндік дауысты дыбыс қосымшадағы ашық, езулік дауысты дыбысқа әсер етіп, өзіне бейімдей алу қабілеті жоқ. Мысалы, құрға [құрға], жұртқа [жұртқа], құра [құра], сұра [сұра] т.б. Ғалымның пікірінше «Волга диалектілерінде қысаң лабиалды у, і, ө, ӫ дауысты дыбыстары қосымшадағы буын құрамында ашық не бітеу буында қолданылуына байланысты екі түрлі реңкке ие болады. Ашық буындарда барынша ашық дауысты дыбысқа жақын айтылады. Қысаң дауыстылардың бұлай айтылуын О. Бетлинг (Якут тілі грамматикасы, 16 тарау) жақсы көрсеткен және тіпті әр дауыстының өзіндік ерекшелігін екі түрлі таңбамен көрсеткен. 1) э ашық буында, ы жабық (бітеу буында). 80 2) е ашық буында, і бітеу буында. 3) ӫ ашық буында, ÿ бітеу буында, 4) ө ашық буында, v бітеу буында. Бетлинг сөздерді былай жазады: башэ (басы), башын (басын), колэ (қолы), колын (қолын), тіші (тісі), тішін (тісін), ӫ н ӫ (үні), ӫ нÿн (үнін), өнө (ұны), өнөн (ұнын). Бұндағы дыбыстық өзгеріс сырт қарағанда елеусіз және кейбір жеке тұлғалар тілінде ғана анық айтылады және үшіншіден дауыстының дауыссызға қатысты позициясының арқасында буын тұрақты болып табылады. Сондықтан мен екі түрлі таңбаны енгізуді артық деп ойлаймын және былай деп жазамын: bаšу – bašyn, quły – qułyn, uły – ułyn, tiši – tišin, өnө – өnөn, n ӫ – ӫ n ӫ n. Қысаң дауысты дыбысы бар аффикстер мәселесі жайында сөз қозғағанда, олардың кейбіреуінің ашық буында тұрса көпшілік жағдайда созылыңқы ī дыбысына жақын айтылатындығын ескеру қажет. Мысалы, aldī, käldī, öldī, turdī, aldīlar, jabduγīnī (жабдығына), риІīпī, patīšāliγīnī (патшалығына). Қосымша буын бітеу болса, ä, і, а дауыстыларынан кейін і не ĭ, о және u-дан кейін жүктеу/скачать 1,25 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|