Ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих және этнология институты
Абылай ханның сыртқы саясаты
жүктеу/скачать 47,68 Mb. Pdf көрінісі
|
Қаз тарихы 3 том
| Абылай ханның сыртқы саясаты.
Абылайдың сырткы саясаты да икем- ділігімен және ымырашылдығымен сипатталды. Оның Ресей мен Кытай сияқ- ты күшті мемлектгермен қатынастарының Орта Азия мемлекеттерімен қаты- настары нан едәуір айы рмаш ы лы ғы болды. О тарш ы л им п ери яларды ң күш-қуатын өте жақсы ұғынған хан, бір жағынан, Ресей протекторатын тану- дан бас тартпай, екінші жағынан, өз иеліктерінде екі державаның да ыкпалы күшеюіне жол бермей, олармен қатынастарда барынша икемділдік көрсетуге тырысты. «Қазақтар әуел бастан-ақ екіжақтылықты ұстанды, — деді цин им ператоры өзінің 1779 жылғы жарлығында, — ...Абылай бізге бағынған кезде Ресей Абылайдыңөз боданы екенін, сондыктан біздіңоны өз бодандығымы- зға қабылдамауымыз керек екенін мәлімдеп, наразылык жіберді. Біз сонда былай деп жауап қайтардық: «Сіздер Абылайды өз адамымыз дейсіздер. Егер сіздер оны жақсылап басқарсаңыздар, ол ешбір жағдайда бізге бағынуға өтпе- ген болар еді... Ал сіздер, орыстар, бұған калай кедергі жасай аласыздар?.. Егер болашақта мұндай оқиға бола қалса, сақтық жасау керек».34 Бір жағы- нан, Абылай қытайдың өкімет орындарын өзінің адалдығына үнемі иланды- рып отырды, екінші жағынан, ол мәселені «Ресей сарайына әлдеқайда ынта- лылықпен... ал кытай ханымен хат жазысуды бір нәрсе үшін, оған бағынышты қырғыз-қайсактарға кытайлардың реніш көрсетіп, қысым жасамауы үшін жалғастырып» отырған сиякты етіп көрсетті.35 Хан өз иеліктерін агрессия- шыл көршілерінен осылайша қауіпсіздендіріп қана қоймай, жекелеген пайда келтіруге де тырысты. Мәселен, 1772 жылы ол Ресейден өзінің сыртқы ж әне ішкі жауларына карсы күресу үшін тағы да әскер сұрады. Бұл орайда ол өзінің Кытаймен өзара келісімі бар екенін былай деп хабарлады: «Қай жақтан ж әне қандай да бір патша бізге дұшпандық әрекет немесе арсыздық жасайтын бол- са, оған қарсы тұратын болады ж әне егер сол богдыханнан (Кытай им- ператорынан. — Ред .) күш сұрасам, ол менің талап етуім бойынша он мыңға дейін немесе жиырма мыңға дейін болса да әскери адамдар берер еді...».36 Ш ынына келгенде, Абылайдың адалдығына күмәнді Ресей де, Кытай да оған әскер бөлуден бас тартатын. 255 Ресейдің өкімет орындары Абылай ханды өзінің ықпал өрісінде ұстауға ұмтылды, сондықтан да 1777 жылы хан ж азбаш а өтініш жасаған жағдайда он ы ң хан атағын тануға әзір екенін ресми түрде хабарлады. Мұндай дип- л о м ати я л ы к кадам ө зін ің сы ртқы саяси аренадағы беделін нығайта түсетінін түсінген Абылай П етербургке өзін ің баласы Тоғым бастаған елш ілік жіберді. 1778 ж ылы ғана II Екатерина оны хан деп ж ән е Орта ж үздің ғана ханы деп бекіту туралы грамотаға қол қойып, оның Кіші жүз бен Үлы жүзге билігін танығысы келмеді. Бүған ызаланған Абылай Орын- борда, Троицкіде, тіпті Петропавлда да ант беруден бас тартты. Отаршыл- ды қ өкім ет орындары хан ордасына ш енеунік жіберуге де келісті, алайда хан «мен өз дәреж еме халықтың сайлауымен әлдеқаш ан-ақ бекітілгенмін» деп мәлімдеп, ант беруден үзілді-кесілді бас тартты.37 Ханның мұндай мінез көрсетуін оны ң 1773—75 жылдардағы П угачевтің көтерілісінен кейін Ре- сей им периясы ны ң күш -қуаты на ш үбәлана қарауымен түсіндіруге бола- ды, ал ол көтерілістің барысында Абылай жалған атак жамылушыны кол- дап, тіпті онымен бірлесе отырып орыс бекіністеріне шабуыл жасауға да ниеттенген еді.38 Ханға ы қпалын мүлдем жоғалтудан қорқы п, Ресейдің өкімет орындары 1779 жылы оған 300 сом ж әне 200 пұт ұн мөлшерінде жыл сайынғы ж алақы тағайы ндады ,39 бірақ 70-жылдардың аяғына карай А бы лай Ресеймен кандай да болсын қатынастары ны ң бәрін мүлде үзді. Абылайдың оңтүстіктегі көршілерімен катынастары баскаша болды. Абылайдың күш салуы аркасында қайтадан қазақаймағына айналған Жетісуда қырғыздармен қақтығыстары жалғаса берді ж әне Абылай оларға қарсы ара- тура жорықтар жасап түрды. 1774 ж әне 1779 жылдары сондай жорықтар жасалды. Соңғысы қы рғы з рулары ны ң бір бөлігінің Қ азақ хандығына бағынуына жеткізді. Ташкентпен және Ходжентпен соғыста Сайрам, Шымкент, Созақ ж әне Ташкент қазақтарға кайтарылды. Сонымен Абылай ханның XVIII ғасырдың 70-жылдарындағы сырткы саяси қызметі Казақ мемлекетінің бірлігін уақытша қалпына келтіруге, оның халықаралық аренадағы жағдайының нығаюына жеткізді. А бы лайға дейін де, одан кейін де бірде-бір қ азақ ханы ны ң мұндай ш ексіз билігі болған емес. Бұл ең алдымен оның билігінің сөзсіз құдірет- тілік сипатына байланысты еді. Ш. У әлиханов былай деді: «құрмет (ханға) әлдебір м истикалы қ сипатта болды... Бұл хан уақыт қастерлі еткен еркін жеңілдіктерге қарсы рақымсыздықпен әрекет ете отырып, өз әрекеттеріне ұрпақтары оны әулие деп санайты ндай сипат бере білді».40 К өреген сая- сатшы ж ән е шебер дипломат Абылай өзіне ергендердіңсүйіспенш ілігіне ж әне қарсы ластары ны ң құрметіне лай ы қ бола білді. Бұған ханның жеке қасиеттері де едәуір дәреж еде себепші болды. Текті әулеттен ш ыққанына қарамастан, балалы қ шағында оның бақташы да, түйеші де болуына, жоң- ғарларға қарсы соғысқа қатардағы жасақшы ретінде қатысуына ж әне шай- қаста батыр атағын алуына тура келді. Абылай мұсылманша жақсы сауат- ты болды, оқы п, ж аза білді. Ол сирек кездесетін саясатш ы , тамаш а қол- басшы ж ә н е диплом ат болды. Д егенмен де, ол тарих көш ін өзгерте де, көш пелі өркени еттің бұрынғы күш -қуаты н кайтадан қалпы на келтіре де алмады. Ол қайта түлеткен біртұтас Қ азақханды ғы ханның өзі қанша өмір сүрсе, сонш а өмір сүрді. 1781 жылы шамамен 70 жасында Абылай Таш кен- ттен Т үркістанға келе ж атқанда дүние салып, Қ ож а Ахмет Й асауи кесе- несінеж ерленді. 256 |