Ва/іиханов Ч. Ч. Көрсетілген еңбегі, 181-6

С е г і з і н и і і m a p a y
XIX ҒАСЫ РДЫ Ң ЕКІНШ І Ш И РЕГІН ДЕ ҚАЗАҚСТАНДА
РЕСЕЙ ӘКІМ Ш ІЛІК-САЯСИ Ж ҮЙ ЕС ІН ІҢ ЕНГІЗІЛУІ
1.1822 Ж Ы Л Ғ Ы «С ІБІР Қ Ы Р Ғ Ы ЗД А РЫ ТУ РА Л Ы Ж А РҒЫ » Ж Ә Н Е
ОРТ А Ж ҮЗДЕ ХАН БИ Л ІГ ІН ІҢ Ж О Й Ы Л У Ы
Онсыз да ұлғайып алған империя құрамы на К азакстан н ы ң қосылуы
аяқталған жағдайда оны ң орналасқан геосаяси жағдайы әскери жағынан 
алғанда әлсіз Қокан ж әне Хиуа хандықтарын таптап тастап, бірінші отар- 
шыл империя — А нглияның Ш ығыс Түркістан ауданына енуін ж оққа шы- 
ғаруға мүмкіндік беретін еді, ал бұған К азақ өлкесі кедергі болып кала 
берген .1 1820 жылғы «Қ азақ даласы» әс кер и -то п о гр аф и ял ы қ ж ағы нан 
суреттелетін ж урналдан мыналарды оқуға болады: «¥лы П етр оры стар- 
дың белсенді саудасын кеңейтуге ұмтылып ж әне өзі дүниеге кеңінен карай 
келіп , Ү н дістан ға көз токтатты : екі ж акты каты н астарды түб ірін ен
өзгерткісі келген ол сауда қаты настары н кеңейтуді ғана ойлап коймай, 
Хиуа, ал содан соң Бұхара билеуш ілерін, со н д ай -ак өзі алты нға бай күм 
табуға үміттенген Я ркеть каласы н (казіргі Ж аркен т каласы . — 
Ред.)
өз 
билігіне бағындыру максатымен стратегиялы к кадам ж асауға бел байла- 
ды».2 Ресей империясынын экон ом икалы к мүдделері, П етербургтің тала- 
мат саяси жоспарларым ен қатар, патш аны ң стратегиялы к болж амдары н 
ұстана оты ры п, он ы ң О рталы к А зи я н ы ң тү к п ір ін е карай б іртін д еп
ілгерілеуін тездете түсті.
Ж оғарыда атап өтілген м ән-ж айларм ен коса, үкіметтің оң түстік-ш ы - 
ғыс К азак стан н ы ң сол кезге карай саяси оқш аулы ғы н сактап калған ше- 
каралык аудандары отарлы к басып алу ж әне байырғы халыктың ғасырлар 
бойы ірге тепкен орындарынан аш ыктан-аш ык ығыстырылып шығарылуы 
себепті кытай ж ағына «ауып түсіп», «боғдыханның бодандығын» кабы л- 
дауы мүмкін деген қауіптері де хандык институтының жойылуын тездетті. 
Бұл ж өнінде белгілі тарихш ы Н. Г. А поллова кезін д е ж азған : «Орыс 
үкіметі, — деп атап өтті ол, — өзінің кұбылмалы бодандарының (қазақтар- 
дың. -
Ред.)
диплом атиялы к байланы стары н бакы лай оты рып, оларды ң 
баска бодандыкка ауысу мүмкіндіктерін барлы к амалдармен болғызбауға 
тырысты».3
1781 жылы Абылайдың кайтыс болуы, он ы ң тол ы п ж аткан ұрпактары 
арасындағы кикілжіндер хан билігін әлсіретті. Ол былай тұрсын, 1795 жылы 
екі сұлтан, 19 аксакал ж әне 122 360 казак императрица II Екатеринаны ң 
атына Уәлиді хан тағынан тайдыру туралы өтініш жіберді.4 Ү кімет ол кезде
297

хан билігін жою жөн емес деп тапты, алайда оны әлсірету мақсатымен біраз 
кейініректе Орта жүзде бакуатты Уәлимен қатар екінші хан етіп Бекей 
сұлтанды тағайындады.
1810жылғы 27 ж елтоқсанда С ібір әкімш ілігі «бодандыкқа ант беруді» 
әзірлеп , Есіл, В ерхнеиртыш ск, Алтай ш ептерінің барлы қ бекіністеріне 
жіберді. Ол Ресей бодандығын қабылдаған қазақтарды Ресейге бағдар алу- 
ды қатаң ұстануға міндеттеді ж әне «ант бұзушылык» үшін қатаң ж азалау 
к ө зд е л д і. М ұн дай п ә р м е н д е р О рта ж ү зд егі ж ағд ай д ы , к е р іс ін ш е , 
ш иеленістіре түсті ж ә н е бірш ама ты ны ш ты ққа қарамастан, ең көреген 
сұлтандар, билер, ақсакалдар, көптеген қ азақ ауылдары төніп келе жат- 
қан қауіпті сезініп, «бөтен елдерге» әсіресе Ш ы ңжаңға қашып, Орта Азия 
иеліктері шегіне көш іп кетті.5
П етербург сарайы аңы сы н аңдап, қос билеуші Бөкей мен Уәлиді кан 
төкпей орындарынан алуға сылтау іздеді. Олардың екеуінде де кең-байтак 
өлкені басқаруға қаж етті амалдары болмады. Ресей «бөліп ал да, билей 
бер» саясаты н ж үргізіп, оларды бір-біріне айдап салды, сөйтіп кедейлен- 
ген ө р кө к ір ек хандармен өздерінің байлығы ж өнінен бакталас ауқатты 
сұлтандарды өз ж ағы на тартып отырды. А. И. Л евш инніңтабы ндары нда 
8,9 немесе тіпті 10 мың жылкысы, 400—500 түйесі, 20 мыңға тарта койы бар 
деп «саналатын» қазақтар аз емес деген м әліметтері6 мейлінш е бай мал 
иеленуші — сұлтандардың жағдайын көрсетеді. Байлы қсаяси салмак берді, 
басқа ру ауылдарының жеріне жиі көшуден күйзелген, бекіністердің әске- 
ри қы зм етін ің ж андана түсуі ж ән е құнарлы аудандарға казак контин- 
гентінің коныстандырылуы салдарынан меншіктері мен жер алаптарынан 
айырылған адамдарды өзіне тартатын кұдіреті күшті касиеттері бар деуге 
болаты н . О н ы ң үстін е к а з а к д ал асы н ы ң о р тал ы қ губ ерн и ялар мен 
үкіметтік мекемелерден едәуір алыстығы, сол кезде-ақ империя кұрамы- 
на енген Солтүстік-шығыс Қазакстанныңорасан кең аудандары бағынышты 
болған Батыс С ібір әкім ш ілігін ің әскери -ш ен еун іктер сословиесін кам- 
ты ған сы байлас ж ем корлы к, баска да ж ергілікті «бұратаналар» сиякты, 
оларды да ж е р гіл ік ті отар ш ы л д ы к ө кім ет оры ндары мен тойы м сы з 
ш енеуніктердің бакы лау дегенді білмейтін дерлік билігіне берді.
Ресейдің өкімш ілік-аумакты к баскару нысанына жакын баскару ныса- 
ныны ңболмауы , Ш ыңғыс ұрпактарыныңхан билігініңсакталуы үкіметтің 
іс-кимылын әлдекалай тежеп отырды. 1817 жылы — Бөкей хан, ал екі жыл- 
дан соң У әли кайты с болды. П етербург бір жақты қадамға — Орта жүзде 
енді хан тағайы ндам ауға ж ән е, оны ң үстіне, оларды «Бүкіл әлемді Үлы 
тітіркентуш інің» — Ш ы ң ғы с-ханны ң зам аны на барып тірелетін ертедегі 
ғұрып бойынш а сайламауға бел байлады.
Ресей билігі таралған аудандар ж оғарғы билеуш ісіз калы п, накты 
биліктің кандай нысаны да болмаған ерсі жағдай орын алды. Хандык ыкпал- 
ды сұлтандармен көзб е-көз келіспей немесе алдын ала келіссөз жүргізіл- 
мей, іс ж үзінде ж оғарғы ж актан жойы п жіберілді.
Ж аң а реф орм ан ы әзірлеуд і патш а сол ж ы лдардағы белгілі либерал- 
ды қ пиғы лдағы қ ай р аткер , өз д әу ір ін ің аса білімді тұлғалары ны ң бірі 
граф М. М. Сперанскийге жүктеді. Оның сан кырлы қызметінің өзегі Орта 
жүзде дәстүрлі хан мемлекеттілігін жойган жаңа заң актілерін енгізу болды.
Аз зерттелген аудандарды неғұрлым толы к зерттеу ж әне ж инактап 
көрсету үшін М. М. С перанский «Сібір ж ерлерін мәлім етуді» ұсынды.7
298

Бұл жазбаны жасауға болаш ак декабрист 

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: