Ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих және этнология институты
көп ұзамай ауылдарға таратылып жіберілді. Алғаш кы екі округ пси при
жүктеу/скачать 47,68 Mb. Pdf көрінісі
|
Қаз тарихы 3 том
| көп
ұзамай ауылдарға таратылып жіберілді. Алғаш кы екі округ пси при каз аш ылатын айм акка марқұм Уәли ханны ң К өкш етаудағы коны стары мен бұрынғы Бөкей ханның Қаркаралыдағы ауылдары тандап алынды. Барлығы 7 округ аш ып, кейін оларды ң саны н 8— 10-ға дейін ж еткізу көзделді, максат одан әрі Орта А зия шебіне шығу болатын. Алғашкы сырткы округ — Қаркаралы округі 1824 жылғы 8 сәуірде ашыл- ды. Жаңадан кұрылған округке кірген болыстар құрамында 20 мындай шаңы- рақ — шамамен алынған есептеулер бойынша, 60000-ға дейін ер-азамат болды. П ол ковн и к С. Б. Б р о н ев ск и й д ің Баты с С ібір ген ер ал -гу б ер н ато р ы П. М. К апцевичке жеткізілгеніндей, марқұм Бөкей ханның үлкен балала- рынан аға султан кы зметіне үшеуі — Баты р, Т әук е ж ә н е Тұрсы н султан- дар үміттене алатын еді. Соңғысы Бөкей қайтыс болы сы мен-ак «осындағы болыстарда» хан тағы на отырды, ал оны бұл кы зм етке үкім ет бекітпеген еді.19 Бөкей кенеттен кайтыс болғаннан кейін оған берілген патша грамо- тасы, сондай-ақ «аса қадірлі сыйлықтар» А бы лай ханны ң үлы Ш ыңғы с сұлтанның үлкен баласы Тұрсынғатиген еді. Сұлтандардың көпшілік бөлігі Тұрсы нны ң кандидатурасын батыл колдағаны на карамастан, баска үміт- керлердің «аскан зор каскөйліктері, зымияндығы мен зұлымдығы»20 Ж ар- ғыға сәйкес алғашкы аға сұлтанды сайлауға тиісті барлык Ш ыңғыс ұрпак- тарының приказға келуін киындатты. Ресей армиясының майоры шені бар жоғары лауазымды адамды сайлау рәсімі мейлінш е салтанатты түрде сұлтандардан, билерден, ақсакалдар- дан басқа көш пелілердің калы ң б ұкарасы ны ң қаты суы м ен өткізілді. О кругтік приказды ң карамағы на келген 250 казактан ішкі күзет сапка тұрғызылды. Сол жерде аксакалдар мен байлар екі заседатель етіп О лж а- бай Ордауов пен Ж ам анбай Н ұралинді сайлады .21 К өптеген сұлтандар, билер округтердің кұры луы на карсы н аразы лы қ белгісі ретінде облы с- ты к бастықтардың сән-салтанатты ш аралары на катысудан бас тартты .22 С оны ң ізінше 1824жылғы 22там ызда подполковник А. Григоровский К өкш етау округі мен приказы н аш ты, оны ң ш егінде атығай, керей, кан- жығалы ж әне карауыл рулары шоғырланған еді; маркұм Уәли ханның ұлы, Абылай ханның кенж е баласы Қасым төре бастаған сан тарам ұрпактары колдаған Ғүбайдолла сұлтан аға сұлтан болып сайланды ; заседателдер болып сайланғандар — «аса кұрметті аксақалдар» Ж елқара Байтокин, Мүкет Ж әнібеков.23 Бұдан кейін біркатар сыртқы округтер: 1825 ж. — Күсмүрын, 1826 ж. — Баянауыл, 1831 ж. - А ягөз (Сергиополь), 1832 ж. — А кмола округтері кұ- рылды. Бұл ретте көбінесе мал коңданаты н ш ілде, там ы з айлары нда өткізілетін сайлауларға көшпелілерді кайран калдыратын салтанатты ме- рекелер: зеңбіректер гүрсілі, мылтыктардан ок ату ілесе жүретін, оф и- церлердің алтын жалатылған эполеттері дала тұрғындарының к^зін кызык- тырып, олардың не болып жатқаны н сезінуін әлсірететін; олар өз мем- лекеттілігі ж ойы луы ның куәлары болды. Номадтарға ж оғары кы зметке сайланушыны ак киізге көтеретін ежелгі ғұрыптың сақталуы ұнады. Көп жыл өткен соң «момын, кедей» Бөленнің А ягөз округінің аға султаны бо лып сайлануын көзімен көрген Адольф Януш кевич бул рәсімді, міне, бы- лайша суреттейді: «Бір кезде өз жерлесін хан етіп сайлау кезінде сакталып келген бабалар ғұрпына адал казақтар болыстың ж аңа президентінің кара- 303 пайым ш апанын тәб әрік етіп қас кағымда өзара жыртып алысты, Ш екара бастығы күрметті шығынның орнын табан астында толтырып, оған үкімет атынан алтын жіппен зер төгілген оқалы шапан жапты... оның салтанат кұру күрм етіне А ягөз б екін ісін ің зеңбіректері гүрсілдеп ж атты ».24 Алайда округтік приказдар ұш ы-қиырсыз даланың бір бөлігін ғана бақылап отыр- д ы , о к р у гт е р д ің ә к ім ш іл ік қы зм еттері аға сұл тан д ар мен оларды ң серіктерінің жаңа қүрылған приказдардан 120-150 шакырым қаш ықтық- тағы бекіністі шептерге жакын ауылдары мен коныстарына ғанатаралды .25 Үкіметтің округтер күру жолымен «казақтармен арадағы тыныштыкка ж әне дұрыс баскаруға жетпекші»26 болтан бастапкы максатына XIX ғасыр- дың 30-жылдарына карай ішінара ғана қол жеткізілді. Реформаны жүргізу жолындағы киы нды қтар үкімет ш енеуніктерінің жергілікті жағдайларды үстіртін білуіне, генерал-губернаторды ң белгілегендерін жедел қарқы н- мен іске асыруға ұмтылуына байланысты туды. Орта жүзде хан мемлекеттілігінің жойылуы, әкім ш ілік-аум ақты к жа- ңалы қтарды енгізудегі асы ғы сты қ күні кешегі мүлгіп ж атқан сияқты көш пелілер арасында оппозициялықпиғылдардың негізін күшейтті: «Азат, ер к ін , д ал ан ы ң өзі си яқты таби ғатты ң перзен ті, — деп атап өтілген ж ергілікті баспасөзде кейіннен ш ы ққан ж арияланы мдарды ң бірінде, — сыртқы дүниенің алуан түрлі әсері аз беріл ген, өзінің алдындағы біркелкі ж ердің бәз-б аяғы көрінісін көретін казақтар дала стихиясы на ж әне өз тұрм ы сы ны ң ж ағдайлары на мыктап үйренісіп алған, ал барлы қ ұлттық дағдыларды кы мбаттұтатыны да сондықтан».27 Ж аң а әкім ш іл ік үш тағанды — ауыл, болыс ж ән е округті асығыс кұра оты рып, граф М. С перанский мен оны ң ізбасарлары ж ергілікті ф актор- лармен санаспады , сайы п келгенде, оны іске асыруды ң күш қолданыла- тын тактикасы на сенді ж әне бәлкім, реформаны якүзеге асыруға жасалган алғаш кы әрекеттердің өзі коғамда ж іктеліс ж әне үкіметке карсы пиғыл- дар туғы зуға әкеп соғып, ол 20 жылдан астам уакыт күреске үласады деп ойламаған да болса керек. «Ш ынында да, бұл жарғыда далада жалпы дағ- дыға айналған еркіндікті батыл жою ойластырылды ж әне ол түтас халыкка мейлінш е ауы р зардаптарға әкеп соқты», — деп әділетті атап өтті барон Услар, ол кейініректе Кенесары К асы мовты ңтүтқыны ретінде ауылдарда бірнеш е ай тұрған еді.28 Сонымен Орта жүзде хандык, феодалды к мемлекеттіліктің жойылуы, бір ж ағы нан, к азақ коғам ы ны ң өзінде ішкі рулы к талас-тарты старды ң жалғасуы салдарынан, екінші жағынан, патша өкіметініңәскери-өкімш ілік өрекеттерінің нәтиж есінде болды. 1822 жылғы С ібір казактары туралы ж арғы, алғаш кы патш алы қ ре ф орма ретінде, бүкіл дәстүрлі билік күрылымын қиратып, әлеум еттік- саяси және ш аруаш ы лықөмірдіңбарлықж актары н камтыды, казак коғамы ішіндегі, eijj алдымен п атш алы көзгерістерді, негізінен, киналмай кабыл- даған шеп маңайындағы ауылдар арасындағы ж әне кең далада еркін көшіп жүріп, көш пелі төуелсіздіктің ең берілген жактауш ылары ретінде сұлтан- дардың, билердің акыл беруі бойы нш а патш алық өзгерістерге көнбеген- дер арасындағы онсы з да өткір кайш ылыктарды терендетіп, К авказдағы, Еділ бойының түркі тілдес аймағындағы ж әне далалык табиғи ландшафты реформаның іске асырылуын белгілі бір дәрежеде киындаткан Қазақстан- дағы отарш ылдыкка карсы оппозицияны ң топтасуын күшейте түсті. 304 |