Ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих және этнология институты
ше адалдығымен көзге түскен казактар ға сон дай зей н етакы лар мен бір жолғы
жүктеу/скачать 47,68 Mb. Pdf көрінісі
|
Қаз тарихы 3 том
| ше
адалдығымен көзге түскен казактар ға сон дай зей н етакы лар мен бір жолғы ж әрдемакы лар төлеу» үшін арнаулы «зейнетакы капиталы н кұру- ды да сондай ш араларға ж аткы зу к е р е к .89 А й та кеткен ж өн , үкім ет кор- дың акш а каражаты көздерінің бір бөлігі катары на, «ондай алымды «Ере жеде» ең жаксы сы еске алмау керек деп таны лған», казактарды ң өздерін ж атқы зды .90 1844 жылғы «Ережеде» билер соты ны ң міндеті едәуір қы скарты лды , оларға онш а маңызды емес істерді карау ған а калдырылды. Ал негізінен алғанда бүкіл сот ісін ж үргізу ә к ім ш іл ік ұйы м дары н ы ң сот ү кім ін е жүктелді. Ү кім етке карсы шығу, кісі өлтіру, тонау, бары мта мәселелері өскери сотты ң қарауы на түсті. Ү рлы қты , алаяқты кты , 50 сом нан астам мүліктік талап-арызды Ш екаралы к ком иссия жанындағы азаматты қ кыл- мыстық сот карады. «Ереженің» м әтін ін де іс ж үзін де О ры н бор әк ім ш іл ігін ің п р ак ти к а - сы нда сол ке зд е -ак болған ш ы нды қ орн ы қ ты ры л ған ы н , олар н акты ла- НЫП, заң арқы лы бекітілген ін атап өткен ж өн. Ш ек а р ал ы к ком и сси я ж анынан шептік бекіністер бойындағы казақтар үшін кам корш ы лар ин- с ти ту ты н ы ң құрылуы мүлде ж аңа іс болды. Қ ам корш ы ларға «казактар- ды олар ды ң шеп тұрғы ндары м ен әр алуан түрлі ш аруалары ж өн інен 315 корғау мен сақтау» міндеті ж ү к тел д і.91 Ж ергілікті казактарды ң малын тебін детіп жаю үшін ішкі ж акка өткізу кезінде шеп бойындағы казак- тарм ен арада болатын көптеген какты ғысулар қамқорш ы лы қ қадағалау- ды ен гізудің басты себебі болды. Берілген ары здарды ң көп болғаны , ал Ш екаралы қ комиссияда соттың іс қарауы ны ң тым баяу жүргізілгені сон- ша, сы ртқы істер министрі граф К. В. Н ессельродты ң айтуы на Караган да, «қырғыздар мен қазақтарды ң наразы лы қтары мен шағымдары, олар- ды ң арасы ндағы әр түрлі даулар мен келіспеуш іліктер» көп қордаланып қалған. Бұдан әрі м инистр «осы ның бәрі туралы шеп бойындағы казак- тарды ң басты ктары н а да ти ісінш е ескерту ж өн болар еді» деп косуды каж ет деп тап ты .92 Іш кі істер м инистрлігінде әзірл ен ген нұскауларға сә й к ес кам қорш ы лард ы ң м індетіне қазактар мен к азактар арасы ндағы шеп бойы нш а сот істерін ің м ейлінш е тез ж ән е дұрыс өтуін кадағалау ж үктелді. Т ергеуш ілер ж ұм ы сы н қадағалауды ж үзеге асыра оты рып, олардың өздері тергеу жүргізуге кұкығы болды. «Қамкоршылар бір жерге байланып калмай... кайта барлы кж ерде ө зін ің к ө зі болып, мүмкіндігінше бәрін де кадагалап отыруы керек еді». Олардың басқа бір маңызды міндеті «бекіністі шеп бойы тұрғы ндары н ы ң ш ептен ты скары ж ердегі әлдебір ш абы н ды қ нем есе басқа да ж ерлерді әсте де қайтадан басып алмауын үнемі бакы лап отыру» болды. Алайда «шеп сыртында болып ж аткандар- ды ң бәрі оларды ң м індеттеріне ресми ж атқы зы лм ауға, сол сияқты олар казақтарды ң өз арасындағы еш кандай да істеріне араласпауға тиіс еді».93 Сонымен орталы к өкімет орындарының ойлауы бойынша, қамқорш ылык институты ны ң енгізілуі сол айм акта калы птасқан дүмпу қаупі бар ж ағ- дайды б әсең сітуге тиіс болды. Ө й ткен і «Ереже» ж о б ал ар ы н ы ң бірінде ту р асы н ан т әж ір и б е деп атанған мұндай эксп ери м ен тті «қазақтарды ң шеп тұрғы н д ары м ен какты ғы стары ш ы ны нда дд б әрін ен жиі болаты н О ры н б ор ш е п те р ін ің бірін де» ө тк ізу ге ұй ғары лғаны тегін ем ес, «ал олар О рал ш ебін де Ж а й ы қ ты ң арғы бетіндегі қ а за к та р мен к а зак та р арасы нд а істер (сот істері ж айы н да айты лы п отыр. — Ред.) кездеспейді д еуге болады ».94 М ұндай әрекеттердің сипаты үкім еттің қазак даласы ны ң халы к тол- кулары пайда болы п, н аразы лы к п ісіп-ж етілген ш ектерінде неғұрлым икемді ішкі саясат ж үргізуге үмтылғанын дәлелдейді. С анкт-П етербург- тің ұсы ны сы б ойы нш а, 1844 жы лғы «Ережені» бастапкы да бес жы лға арналған тәж ір и б е түрінде О ры нбор ведомствосы нда енгізу көзделгені н ак с о н д ы к тан . Осы уақы тты ң іш інде О ры нбор Ш екаралы к ком исси я- сы ны ң барлы к шен иелері қазақтарды баскаруды кадагалап, оны ж етіл- діру туралы түж ы ры мдар жасауға, ол жөнінде әскери губернаторға жет- кізуге тиіс болды .95 О рталы к О ры нбор әкім ш іл ігін е өлкеде кез келген іс-ш аралар ж үргізу кезінде н ак сондай ұкы пты лы к пен сақты қ корсету ұсы нылды. М әселен , 1846 ж ы лды ң маусы мында О ры нборды ң әскери губернаторы М. В. Л ады ж ен ски й Іш кі істер м инистрлігінің кеңсесінен кұпия н ұскам а алды, онда ж аң а бекін істерге қам қорш ы лар тағайы ндау туралы оны ң ж іберген сауалына былай деп көрсетілген: «алыс ішкі ж ақ- тан бекіністер салу әзірге ж аңа іс, мұны ң калай ж үретінін, казактарды ң ж әне т.б. өздерін калай ұстайты нын байкап көріп, сонда ғана уакыт пен тәж іри б ен ің калай көрсететініне карай одан арғы кимылдарға кірісу к е рек», — деп к ө р сетіл д і.96 Ал Ш екаралы к ком исси яға Қ азак даласы нда 316 «казактар арасы нда салмағы бар ж ән е кұрметті адамдардан сенімді д и с танция басты қтары» аркы лы өзіне тірек ж асауға, мұны ң өзі к ом и сси я- ны ң «солар арқылы барлы қ м әлім еттері ж өне алуға қаж ет болған ж ағ- дайларда солар арқылы әрекет жасауына» мүмкіндік туғызатынына, «сол бекіністер маңайында көшіп жүретін қазақтар жөнінде шын мәнінде қан- дай ш аралар қаж ет болаты ны н көб ірек ой ласты ры п, одан кейінгі м ән - ж айларды түйіндеуге уақы т беретініне» өкім етілді. Қ азақтарм ен каты - настарды уш ы қты ры п алмау үшін ж ергілікті өкім ет оры ндары н а олар- дың «қазақтардың өз арасындағы істеріне» еш қандай да араласпауға тиіс екені тағы да ескертілді. Ж ин ақтап алғанда, Іш кі істер м и н и стрлігін ің О ры нбор әкім ш ілігіне ұсынған қ азақ тайпалары мен каты нас тактикасы мынадай өсиеттерден құрылды: «Қарапайым қазақтар мен адал боданда- рға кіш іп ей ілділік, м ейірбан ды қ ж ән е әд ілдік көрсетілу керек, б ір ақ еш қаш анда сақты қ та үмы ты лмауға тиіс. Ресей үкім етін е адал болуға толқулы қазақтарды ... Біздің Ү кіметке бағыну борыш ына кіш іпейілділік шараларымен келтіругеты ры су керек. М ейірімділікпен жөне өділдікпен қам қорлы қ ж асай оты ры п, Ресейге сол си яқты бейбіт бағы ны ш ты лы қ ж әне ад алды қсезім дерін нығайту, оларды ертелі-кеш ең жаман зардап- тары б олаты н б ү л ік ш іл е р м е н ау ы з ж а л а с у д ы ң қ а н ш ал ы қ ты зи я н өкелетініне иландыру керек...».97 Сібір ж ән е О ры нбор ведомстволары нда үкім ет қүрған екі басқару ж үйесінің арасындағы айы рмаш ылы қтарды айта келіп, оларды үксасты - ратын мән-жайларды да атап өткен жөн. Екі жүйе де тым жайылып кеткен ж әне онш атиімді болмады. Қарауда ж атқан істер баяу орындалды, кейде бірнеше жыл бойына созылды. Кадрлар мәселесі шешімін таппады, олар- дың жетіспеуі немесе көпш ілігінде мүлде болмауы б арлы қ деңгейдегі өкімш ілік органдардың өз міндеттерін орындауына тікелей өсерін тигізіп отырды. Іс жүзінде хатшының немесе заседателдің міндеттерін қатардағы тілмаш ка беру үйренш ікті шаруаға айналды .98 Ш енеуніктер арасында па- рақорлы қ етек алды. М ысалы, ш енеуніктер де, С ібір округтік п риказы - ның казактары да Қ азақ даласы на іссапарға ш ы ккан кезінде ауыл стар- шындарынан есебін тауып «олар осы нда болғанда, қазактарға еш кандай қысым ж ән е қоқан -лоқы жасаған жоқ» деген кви тан ци ялар алып жүрді. Осыдан соң әлгі ш енеуніктер осындай құж аттар арқы лы өздерін қандай да болсын ж ауапкерш іліктен қорғалған деп санап, енді өздерінің заңсы з қы лықтары ны ң мөлш ерін білмеді».99 Ресей империясының қазақ жерінде орнатқан әкім ш ілік-аум акты қ бас- қару ж үйесінің өзі көш пелі кауы м ны ң ішкі өміріне қол сүғу, қазақ үшін мүлде жат ж әне бүлдіруші болып шықты. жүктеу/скачать 47,68 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|