Ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих және этнология институты

н ы ң балалары Әли, С үйік, Әділдер көтерілісш ілер ж өнінде ымырасыз 
к ө зқ а р а с үстанды . К ей інн ен қару кезен іп түрғанда Ресей үкім етіне 
котерілісш ілердің келгенін «хабарлау» туралы міндеттемеге қол қойған 
27 би мен сұлтанны ң көп ш ілік бөлігі сол кезде Ж етісудағы көптеген ру 
болім ш елерін баскарған Абылай ұрпактары болатын. С тарш ындардың, 
билердің, сұлтандарды ң бір бөлігі, соны ң ішінде Орта жүзде де қарсы 
өрекет ж асағаны на карам астан, К енесары Қасы мов үш ж үз қазақтары
рулары ны ң едәуір бөлігін өз туы астына біріктіре білді. Бір кездерде К е­
несары әскерін ің саны 20 000 адамға дейін жетті. К өтерілісш ілердің ұйы- 
тқы сы Орта ж үздің катардағы көш пелілері болды. Омбы облы стык бас- 
қ а р м а с ы н ы ң с о т -ж а за л а у м ек ем ел ер і ж и н аған д ер ек тер бойы н ш а, 
К ұсмұры н, К өкш етау, А қмола, К арқаралы ж әне Баянауыл округтерінде 
ғана көтерілісш ілерді 80-нен астам сұлтандар, билер, старшындар қолда- 
ған .89 С арж ан бастаған азатты қ қозғалы сы на 23 жасы нан бастап белсене 
қатысып, коқанды қтарды ң ағалары мен әкесінің каза табуына соқтырған 
екіж үзді көзқарасы н а көз ж еткізген К енесары өзін ара-тұра оқ-дәрім ен, 
мылтықпен жабдықтап отырған Бүхара әмірімен достық катынаста болға- 
нымен, С ы рдарияны ң төменгі ағы сы ның казақтары на қысым көрсеткен 
қоқан құсбегімен келіссөздерден бас тартты.
К азақтар көтерілісі әуел бастан-ақ бұқаралық сипат алды. Тегінде X VJII 
ғасырдың аяғындағы ж әне XIX ғасырдағы азаттық қозғалыстары тарихында 
бұл — казак рулары коны станған негізгі аудандарды камтыған бірден-бір 
көтеріліс: оған Орта ж үздің ру бірлестіктеріне коса, Кіші ж үздің шекті, 
ж ағалбайлы , табы н, алш ы н, ш өм екей, ж аппас ж ән е баска рулары, Үлы 
ж үздің үйсін, дулат ж ән е баска рулары катысты. Кенесарыны үш жүздің 
ханы деп танудың мұрағат деректері аркылы расталатын фактісі оның үлт 
мүдделерін бірден-бір, жоғары дөрежеде білдіретін, бүкіл халык сайлаған 
билеуш і ретіндегі өкілеттігінің зандылығын дөлелдейді.90
К өтерілістің козғауш ы күші казак шаруалары болды. М емлекеттілікті 
қалпына келтіру жолындағы күреске катардағы егіншілер де, старшындар 
да, сұлтандар да тарты лды. Қ азақ ж ерлерін әскери отарлауға, коқан 
б е к т е р ін ің зо р л ы к -зо м б ы л ы к т а р ы н а к арсы ж алп ы ға бірдей к үрес 
көтеріліске азатты к сипат берді. Ө кініш ке карай, К енесарыны колдау 
ж өнінен билердің, старш ы ндарды ң, сұлтандарды ң бәрі бірдей дәйекті 
болмай шыкты: негізгі күштердің баска аудандарға шоғырландырылуы мен 
үнемі ж ы лж ы п оты руы на қарай рулы қ белгілері бойынш а жинакталған 
ж екелеген топтар негізгі ұйыткыдан бөлініп калып отырды.
Ton жетекш ілерінің арасында атақты халык батырлары: Ағыбай, Иман 
(Амангелді Имановтыңатасы), Басығара, Аңғал, Жанайдар, Ж әуке, Сұран- 
шы, Байсейіт, Ж олам ан Тіленш иев, Бұкарбай ж әне баскалар болды.91
Қатысушылар құрамы түрлі ұлт өкілдерінен: қазақтар, орыстар, өзбек- 
тер, кы рғы здар, поляктар ж ән е баскалардан күралды.
Кенесарының соғыс кимылдары 1838 жылдың көктемінде Акмола при- 
казын қоршауға алып, өртеуден басталды. Бекініс коменданты әскери стар­
шина К арбыш ев пен А кмола округінің аға султаны Қ оңы ркұлж а Құдай- 
мендин өртелген бекіністен әр ең дегенде кашып шыкты. Көп кеш ікпей 
к ө т е р іл іс ш іл е р Т о р ға й д ал асы ө ң ір ін е к о н ы с ауд ард ы . О р ы н б о р
ш енеуніктеріне ж азған хаттарында К енесары бұл қадамды өзін ің Орын- 
борға ж акы ндап көш іп барып, келіссөздер жүргізуді жеңілдетуге деген
346

тілегімен түсіндіреді. Ал жігерлі сұлтан іс жүзінде 1836-38 жылдары 
Иеи*
тай Таймановтың басшылығымен көтеріліс болған, Ресейге тікелей іргелес 
жатқан Кіші ж үз кеңістігіне көтерілісті таратуды мақсат еткен ед[. Ж ола- 
ман Тіленшиев батыр бастаған төртқаралар, ш өмекейлер, табындар ж өне 
баска рулар көтерілісш ілерге қосылды. Козғалыс Кіші жүзді де камтыды. 
Күтілгеніндей, келіссөздер нәтиж е бермеді.
1841 ж ы лды ң қы ркүйегінде қазақты ң үш ж ү зін ің ықпалды билері, 
сұлтандары Кенесары Қасымовты қазақж ерін ің ханы етіп сайлады. Қ азак 
мемлекеттілігі қалпы на келтірілді. 1841 ж ы лды ң күзінде көтерілісш ілер 
қоканды қтарды ң едәуір күштері орналаскан С озақ, Ж аң акорған , А қме- 
шіт, Ж үлек бекіністерін қоршады. Қ окандықтардың бірнеше бекіністерін 
алу бостандық жолындағы күрескерлерді ж ігерлендірді. Тіпті қозғалы с- 
тың басты ошақтарынаы алыста көш іп жүрген төртқара ж ән е шекті рула- 
ры да оны бүкіл казак ханы деп танитынын хабарлады.
Төрткара ж әне шекті руларының Кенесары Қасымов жағында белсене 
катысуы жайында айта келгенде, XIX ғасы рды ң 30-ж ы лдары ны ң аяғы — 
40-жылдарының басында олардың іс-қимылын жандандыра түсуге түрткі 
болған факторларды тәптіш тей түскен жөн. Бұл арада номадтар аймакта- 
ры ны ң Ресей им периясы ны ң төніп келе ж аткан отарш ы лды қ басып алу 
қатерінен казак ж ерлерінің оқш аулығы н жалпы қайта ж аңғы рту ісіне 
косы луға деген үмтылысы ғана емес, соны мен катар С ыр өңірі аймағы 
халкы ның коқан бектерінің зорлы к-зом бы лы ққа толы билеп-төстеуінен 
кұтылуға деген тілегі де айтылып отыр. К ен есары н ы ң кокан бектерім ен 
өзара қатынастарының шиеленісуін казак сұлтаны ның .жеке себептері де 
туғызған еді.
К окан билеуш ілерінің 1836 жылы соны ң алдындағы кезендегі казак- 
тар көтерілісі ж етекш ілерін ің бірі, ағасы С арж анды карақш ы лы қп ен
өлтіруі, 1840жылы әкесі Қ асы м төрені, сондай-ак ағалары Есенгелді, Ер- 
ж ан сұлтандарды ж ән е А бы лайды ң баска ұрпақтары н саткы нды кпен 
қырып салуы да козғалыс ж етекш ісінің коқанға қарсы көзқарасы н катай- 
та түскен-ді. Атап айтканда, Кенесары бұл жөнінде Орынбор губернаторы- 
на хаттарыны ң бірінде ж азған. А затты к күресін ің ең басы нан өзі каза 
тапканға дейін Кенесары хан Кокан хандығы жөнінде айкын бағыт — казак- 
тарды қокан билеуш ілерінің езгісінен азат ету бағытын ұстанды. Қ а за к
ханының Хиуа ханымен өзара қатынастары тұрғысынан алғанда, оның сая- 
саты біршама айрыкш а болды, онымен К енесары әбден сенімділік көзка- 
рас ұстанды. Бұған коса, Хиуа билеуш ісі қ а за қ ж асақтары н ара-тұра ас- 
ты қпен, зеңбіректерм ен, оқ-дәрім ен ж абды қтап отырды. Ә скери тарих- 
шы В. П оттоны ң пікірінш е, Бұхара әмірлігі сияқты , Хиуа хандығы да К е- 
несарымен өзара колайлы «одак» ж асасуға әзір болған.92
Осы м ән-ж айларды ң бәрі К енесары ны ң өзбек хандықтары ж өніндегі 
саясатының сипатын, мәнін белгілі бір дәрежеде алдын ала аныктап берді, 
хандықтың әкім ш ілік баскару құрылымына ыкпал жасады.
И м перияны ң отарш ы лды қ билігі едөуір берік орн ы ккан Ертіс, Есіл, 
Ж айы к шептері бойындағы аудандарды коспағанда, Кенесары күрған мем- 
лекет өз билігін бүкіл Қ азакстан аум ағы на таратқан дәстүрлі м емлекет 
болды.
С алы қж инау: малшылардан зекет, дикандардан ұшыр жинау тәртіпке 
келтірілді. Патша отрядтарымен кантөгіскен какты ғы старды ң ж алғасуы
347

материалдық ж әне өзге де құралдарды керек етті, әлбетте, бұл салы қауы р- 
тпалы ғы ны ң ұлғайтылуына өкеп соқты.
Кенесарының мемлекеті казақтардың егіншілікке көшуін көтермеледі. 
Баска м ән-ж айлармен коса, мұны патша өкімшілігі тарапынан сауда жол- 
дарын бакылау катайтылған жағдайларда көтеріліске ш ыккан ауылдарды 
астыкпен камтамасы з етудің кажеттігі талап етті. Көтеріліс аудандарына 
асты к ж еткізуш і керуендер колға түскен жағдайда астығы тәркіленді, ал 
көпестер, саудагерлер қатаң ж ауапка тартылды, мұның өзі көш пелі ха- 
лы к үнемі көш іп-коны п отырған жағдайда да ханды егіншілікті көтерме- 
леуге м әж бүр етті. Ү кім еттің катаң ш аралары на карамастан асты карты - 
лған керуендер ж ер-ж ерден, тіпті алыстағы Кіші жүзден де келіп жатты. 
Ол егінш ілікті бірден-бір ж ән е «күнкөрістің молш ы лык көзі» деп білді. 
1846 ж ы лды ң күзінде Іле өзенінің оң жағасына жакын Қ аракамау алкабы 
ауданынан «...ол жалайыр руы ны ңегінш ілерінтапты . Егінш іліктіңарты к- 
ш ылықтарын көрген хан өзіне еріп жүргендерге де диқаншылықпен айна- 
лысуды ұсынды».93
К енесарыны ң сауда саясатының да өзіндік ерекшеліктері болды. Көпе- 
стер керуендерінен алы наты н баж едәуір кіріс келтіретінін көрген хан 
оларды тонауды токтатты , кейде керуенбасы лары н өзі қабылдап, тауар- 
лар алып өткені үшін баж төлеуден ж алтарғандарға косымш а салықтар 
с а л ы п о т ы р д ы . О н ы ң х а н д ы ғ ы н ы ң ш е г ін е н ш ы к к а н н а н к е й ін
п риказчиктерд ің өздерін «жауап алу үшін» тоқтаткан казак отрядтары- 
ның ком андирлеріне ж ағы нуға тырысып, ол туралы тек кана «каракшы» 
деп айтуы сирек кездеспесе де, Кенесары ауылдарында токтатылған көпе- 
стерге меймандостык пен кам корлы к көрсетілгені туралы күжаттар жетіп 
жаты р.94
Бұрынғы мемлекеттік кұрылыс едөуір кайта ұйымдастырылды. Ж оға- 
ры кеңесші орган ретіндегі Хан кеңесі халык мүдделеріне берілген батыр- 
лардан, билерден, сұлтандардан, туыстарынан тұрды. Бірак шешуші дау- 
ыс К ен есары ны ң өзінде болды. Хан кеңесіне, негізінен алғанда, азатты к 
күресінің мүдделеріне адал,сол кездің өзінде-ак халыктың акылды да ше- 
бер саясатш ы лар деп тануына лайы к болған ж еке ерлігін, дипломатиялык 
кабілетін көрсеткен, адамдар кірді.
Х ан к е ң е с і ш е ш ім д е р ін ің , ү н д е у л е р ін ің а у ы л д а р д а та р а л у ы н , 
түсіндірілуін ж әне орындалуын арнаулы баскару кызметі кадағалап отыр­
ды. М емлекет басында болғанында К енесары ш ыккан тегіне карамастан, 
теңдесі ж о к ж еке касиетін көрсеткен адамдардың баскару ісіне тартылу- 
ын көтермелеп отырғандығы тарихтан белгілі.
Хан Ресейдің, Орта А зияны ң лауазымды адамдарына үнемі хат жолдап 
отырды. Дипломатиялык қызметті ұйымдастыруға ол ерекше зор мән берді. 
Оның хаттары, жолданымдары мазмұнының айкын накты, талаптарының 
дәлелді болуымен ерекш еленеді. Орыс дипломаттары Гернді, Долговты, 
барон У сларды, белгілі көпестерді кабылдаған кезінде хан өзін диплома­
тиялы к әдептілікпен ұстаған.
«Дінсіз кәпірлерге карсы одақ» ж асасу үшін «даңқты батырдың даңк- 
ты Хиуа мемлекетінің» елшілерін кабылдауы жағдайларының бірін Я. Пал- 
феров сипаттаған.95
К енесары ж екелеген ж асактары на әскери кеңестің мүшелері, атақты 
батырлар басш ы лы кеткен ұрысқа кабілетті калың кол ұйымдастыра білді.
348

Кенесарының жүздіктерге ж әне мындыктарға болінген әскері ұзаққа со- 
зылатын дала соғысы ж ағдайлары на бейімделгсн болды. К енесары н ы ң
жеке өзі қадағалап отырған катаңтәртіп, 

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: