Ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих және этнология институты
жүктеу/скачать 47,68 Mb. Pdf көрінісі
|
Қаз тарихы 3 том
| анык. Шешуші шийкас 1847
жылғы 17 ж ән е 25 сәуір аралығында қазіргі Т окм аққа жакын, казак cap- баздарын қырғыздар кақпанғатүсірген терең шатқалда болды. Таулы жср ханға өз артықш ылығын пайдалануға мүмкіндік бермеді, оны ң өз колын- да бар ж еңіл зең б іректерм ен атуды бары нш а пәрм енді түрде пайдала- нуға мүмкіндігі болмады. К ең далада ойдағыдай колданы лы п, сы нактан өткен атты әск ер л ер де кең қанат ж аю ы м үм кіндігін ен айы ры лды . Үш тәу л ік к е созы лған тең емес ш айқас қазақтар д ы ң күш ін ти ты ктатты ; жағдайды ұрыс алаңы нан Рүстем сұлтан мен С ыпатай би ж асақтары ны ң кенеттен ш егініп кетуі қиы ндата түсті. К ен есары ж ә н е 30-дан астам сұлтан тұтқы нға түсті, қалғандары «быт-ш ыт болы п, ж а н -ж ақ қ а қаш ы п кетті». Қ ырғы здарды ңтұтқы ны на мыңнан астам сарбаз түсіп, құлақ естіп көрмеген катыгездікпен өлтірілді. «Құлдықтың касіретті ш ынжырын лақ- тырып тастағы сы келген көш п елілерд ің үміті», қ а зақ ты ң соңғы ханы осы лай қаза тап ты .110 «Осы бүлікш іні құртқаны үшін» қы рғы здарды ң басты манаптары О р- мон Н иязбеков, Ж антай Қ арабеков, оның інісі Қалығұл Ә лібеков, сұлтан Рүстем Әбілфейізов, Сыпатай би М ырзагелдин патша үкіметінен мол ма- рапат алды .1" К енесары қайтыс болғаннан кейін алты ж ы лдан соң Үлы ж үзд ің аға султаны қы зметіне үміткерлерді таңдау кезінде Рүстем Ә білф ей ізовтің ¥ л ы ж үздіңаға султаны қызметіне кандидатурасы «оның бұрынғы сенімсіз әрекеттері себепті»112 қабы лданбай тасталды , яғни он ы ң бастапқы да К е несары Қасымовпен уақытша байланыс жасағаны ескерілді. Х анны ң ж еңіліс табуы мен қайты с болуы оры с отрядтары ны ң Ілен ің арғы жағындағы өлкеге ж ән е С олтүстік Қ ы рғы зстанға одан әрі тереңдей енуіне қолайлы жағдай жасап, аймақты Ресей империясы на қосып алуды жеңілдетті. К енесары Қ асы мовты ң көтерілісінің бірш ама қайш ы лы қтары , ан ы қ- талмаған мән-ж айлары бар: бір жағынан, Қ окан хандығымен (қазақтарды азат ету мақсатын көздеген) соғыс, ал екінш і ж ағынан, бауырлар қы рғы з- дармен қантөгісу соғысы, тағы бір жағы, өзін колдаудан бас тартқан қазақ руларына мейірімсіздігі. Ш ұрайлы қоны с, шүйгін жайы лы м үшін дәстүрлі күрес бұл ж олы да қ азақ рулары ны ң касиетті мақсат ж олы нда — әк ім ш іл ік -отарлауш ы лы к ж аңа тәртіптердің енгізілуіне карамастан, саяси окш аулығын сақтап келе ж аткан , к е ң -б ай так ай м ақтарды ң м ем лекеттік тәуел сіздігін қалп ы на келтіру ж олы нда бірігуіне кедергі жасады ; тағдырлы стратеги ялы қ м ак- саттардан тар өрісті рулы қ мүдделердің басым болуы дәстүрлі аристокра- тияның Орталык А зияны ң оңтүстік-ш ығыс ш ектерінде А нглия мен Ресей мүдделерінің барған сайы н аш ы к кақты ғы суы ж ағдайлары нда солтүстік көрш ісінің әскери -саяси кысымы алдында осалды к көрсетуін тереңдете түсті. Ресейдің Оралдан арғы ш ет аймақтары ндағы аса ірі халы қ көтерілісі ж еңіліс табуы ны ң м ән-ж ай лары н айтканда, Қ азақ стан н ы ң геосаяси ор- н аласуы ны ң ерекш елігін ескерм еуге болмайды : Х иуаны ң да, Бухара әм ірлігінің де К енесары м ен ы нты м ақтасты қ ж асауы нда м ұсы лм анды к факторы да елеулі рөл атқарғанымен, олар К енесары ны өздерін Ресей та- рапынан жасалатын болаш актағы қауіптен қорғау дәреж есінде ғана қол- 23-36 353 дады; бірақ хан өз қаруының өткір жүзін Қ оқанға қарсы бағыттасымен-ак бұрынғы қолдау біртіндеп бәсендей берді; Ресейге қарсы да, Қ оқанға қар- сы да күресі к а зақ х ан ы н ы ң тү зеу ге келмес қатесіне айналды. Үлы Абылай заманындағы егеменді мемлекеттілікті қалпына келтіруді мақсат еткен қазақ халқының XIX ғасырдағы аса ірі ұлт-азаттық көтерілісі бұл жолы да ж еңілісп ен аяқталды , бірақ ол Орта А зия мен Қ азақстан халықтарының жадында өшпес із калдырды. Ол Ресей империясына қарсы халы қтарды ң П ольш аға, К авказға, баска да аймақтарға кұлаш жайған к ү р есін ің бір буыны болды. Ш әм іл ж етекш ілік еткен таулы қтарды ң көтерілісім ен катар, аса көрн екті саясатш ы , колбасш ы К енесары К асы мов басш ылы қ еткен казак халкы ның күресі де империяның отаршылдык басып алуынан азатты к жолындағы ұлттық шет аймақтар күресі арнасын- дағы ең табанды, каж ы рлы ж ән е ұзакка созы лған көтерілістер катарына жатады. К ен есары хан н ы ң өз басы , он ы ң саясатш ы , қолбасш ы , диплом ат ретіндегі теңдесі ж о к қасиеттері тоталитарлы қ ж үйенің өктемдігі ж ағ- дайында ж ы лдар бойы ескерусіз калды рылы п келсе де, халы қ жадында берік сақталған. К енесары К асы мов хан өз дәуірінің ұлы кайраткерлері ш оғы ры нда лайы қты оры н алады. Орыс халкы ны ң тәуелсіздігін ж ат ж ерліктердің шапкынш ылығынан қорғаған колбасш ылар Дмитрий Д онс кой, Михаил К утузов ж ән е басқалар сияқты, Кенесары хан да Қ азақстан- ны ң дербес м емлекет ретінде окш аулануы н сактау жолында ж еке басы- ны ң тендесі ж о қ касиеттерін көрсетіп, өз өмірін соны ң ж олы нда кұрбан етті. Кенесарының жанын пида еткен күресі, оны ңхалы к мүдделеріне шексіз берілгендігі, колбасш ы лы қ өнері, капиталистік жүйе орны кканға дейінгі далан ы ң ғаж айы п кем еңгер, өзгеш е сипаттағы сДясаткері ретіндегі ерен касиеттері оны көзінің тірісінде-ак бүкіл халыктың құрметіне бөледі, оның ж еке басы сол дәуірдегі патш алы к отарш ылдык империя апологеттерінің өзін де кайран калдырды. Д ала өңірінің суырып-салма жыраулары жырға коскан хан бейнесі бүкіл даланы кеңінен шарлап кетті. П лю рализм ж әне сөз бостандығы кайтадан мүмкін болған казіргі тәуелсіз Қ азақстан жағ- дайында оры нсы з ұмытылған есімдер халы қка кайтарылды, соларды ң ішінде казақ ж үздерінің соңғы ханы, Абылай ханның немересі — К енеса ры Касымов бар. Біздің ғасырымыздың 30-жылдарында-ақ ұрпақтар есінде калдырылған Кенесары ханның қозғалысы, патша өкіметінің аймакта әске- ри -саяси белсенділігі ж ағдайы нда табы сқа ж еткізбесе де, атасы Абылай ханның ісі сияқты оны ң ұлы істері туралы халы қ есінде ізгілікпен сақтал- ған ы ны ң куәсі. 1 жүктеу/скачать 47,68 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|