Ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих және этнология институты

л арды ң бұл көзқарасы н «Алаш» қозғалы сы ны ң басқа бір ж етекш ісі А. 
Б ай тү р сы н о в та куаттайды , ол 1919 ж ылы «Ақпан револю циясы н қазақ- 
тарды ң дүры с түсініп, қуаны ш пен қарсы алған себебі, бірінш іден, ол 
қазақтарды патша үкім етінің езгісі мен зорлы қ-зомбы лы ғы нан босатты, 
екінш іден, олардың көкейтесті арманын жүзеге асыруға — дербес билікке 
деген үмітін колдады» деп ж азд ы .172
Р еволю ц и яд ан кейін гі алғаш қы күн д ерд е-ақ н егізінен оры с халқы - 
ны ң қ а л ы ң то п тар ы н а н ө к іл д ік етк ен қ оғам ды қ ж ә н е б асқ а ком итет- 
терд ің үл гісім ен , «Қ азақ» газетін ің ж ә н е ұлтты қ зи ялы ларды ң мұры н- 
д ы қ болуы м ен облы сты к, уездік ж ә н е болы сты қ к азақ ком итеттері құ- 
ры ла бастады .
О блы сты к к а за к ком итеттері оларды ң тиісті орталыктарында: 1917 
жылғы 10 науры зда — Оралда (төрағасы — Ғ. Ә лібеков); 11 науры зда — 
Семейде (төрағасы — Р. М әрсеков) ж өне Омбыда (төрағасы — Е. Итбаев); 
н ауры зды ң аяғында - Верныйда (төрағасы — И. Ж айн ақов) ж әне т.б. 
күры лды .173 Бұл облы стык казак комитеттері уездер мен болыстарда тиісті 
ком итеттер ұйымдастырумен катар, «Қазақ» газетінің көмегімен бірден- 
ак казактарды ң облы сты к съездерін дайындауға кірісті, ол үшін мысалы, 
Семей облысы бойынша Р. М әрсеков бастаған 15 адамнан тұратын комис­
сия сияқты арнаулы ком иссиялар күрылды.
Үйымдастыруш ылары мен «Қазак» газеті редакциясыны ң пайымдауы 
бойы нш а, осы съездерде бұл күрестің әлеум еттік базасын кеңейту ж әне 
д ем о к р ати ял ы к , ф ед ер ац и я лы к Ресей ш еңберіндегі ұлтты к автоном ия 
ж олы н д ағы кү р есте к а з а к халкы н ы ң калы ң топтары н «топтастыру» 
ж өніндегі аса маңы зды саяси , әл еу м еттік -эк о н о м и к а л ы к ж ән е мәдени 
талаптарды анықтауға тура келетін еді. Облыстык қазақ комитеттері съез- 
дерге дайы ндалум ен ж ән е ө зд ерін ің уездік ж ән е бблы сты к органдары н 
ұйымдасты румен катар, облы сты к коғамды к ж әне баска комитеттермен 
де, У акы тш а үкіметтің органдары мен де ы нты мақтастық жасады. М ыса­
лы, Әлихан Бөкейханов Торғай облысы бойынш а, М ұхаметжан Тыныш - 
баев Ж етісу облы сы бойы нш а (эсер А. Ш кап ский м ен бірге) У акы тш а 
үкім еттің ком и ссарлары болды. Қ а за қ ұлтты қ козғалы сы н ы ң н ақ осы 
ж етекш ілері У ақы тш а үкім еттің Түркістан ком итетінің (Таш кентте) кұ- 
рамына енгізілді, дегенмен, Торғай облысында болған Ә. Бөкейханов бұл 
ком итетте ж ұм ы с істей алмады . А. Б ай тұрсы нов, М. Ш окаев, М. Д ула- 
тов, Ж . Досмұхамедов, X. Ғаббасов, Ж . Акбаев, С. Кадырбаев, С. Д осжа- 
нов, А. Бірім ж анов, А. К рзы бағаров, Ғ. Қ уаны ш ев, Б. Қ ұрм етов,Ә . К е- 
н есарин , М. С ам атов, Р. М әрсеков , Б. М айлы баев, А. Тұрлы баев ж ән е 
зиялы ларды ң баска өкілдері У акытш а үкіметтің жергілікті органдарында 
ж ұм ы с істед і.174
Қ азакком итеттері, әдетте, бастапкы пайда болған кезінде, бұдан бұрын 
атап өтілгеніндей, көбінесе келімсек халық өкілдерінен тұрған облыстық 
ж әне уездік қоғамдык, коалициялы қ ж өне басқа комитеттердің құрамына 
өз мүшелерін жіберіп отырды. Ол комитеттер арасында бүрынғы режимнің 
байырғы халы кж өніндегі көзқарастары мен жұмыс әдістерінен әлі де бас 
тартпаған отарш ы лды к әк ім ш ілік ш енеуніктерінің аз болмағаны н атап 
өткен ж өн. О рал о б лы сты к к а за к ком итетінен О блы сты қ азам атты к 
ком итеттің кұрам ы на Д. К үсепқалиев, Ғ. Ә лібеков ж өне II М емлекеттік 
Д уманы ң депутаты Б. Қ аратаев кірді; Омбы коали ц иялы қ ком итетінің
660

қүрамына М емлекеттік Д уманың бұрынғы 
мүшесі А. Тұрлыбаев енгізілді; ол осы ко- 
митеттің казак бөлімін басқарды, оған (бө- 
лімге) сондай-акЖ антасов, М ұқышев ж ә- 
не А. Ш онаев енді. А. Байтұрсынов, Н. Бе- 
гімбетов, С. Қ ады рбаев, М. Түнғанш ин 
Торғай облы сты к азам атты қ ком итетіне 
кірд і.175 Осындай байырғы халы қты ң, әсі- 
ресе, ұлтты к зиялы ларды ң саяси белсен- 
ділігі өскен жағдайда 1917 ж ы лды ң көк- 
темінде: Торғай (О ры нбор каласы , 2—8 
сәуір, 300-ден астам делегат, төрағасы — 
А. Байтұрсынов), Ж етісу (Верный каласы, 
12—13 сәуір, 81 делегат, төрағасы — И. Ж ай- 
наков), Орал (Орал каласы , 19—22 сәуір, 
800-ден астам делегат, төрағасы — Ж . Д ос- 
мұхамедов), А км ола (Омбы каласы , 25 
сәуір - 5 мамыр, 150-ге жуы қ делегат, төра- 
ғасы — А. Түрлыбаев) казак облыстык съез- 
дері өткізіл д і.176
Бұл съездер ұлт азаттығы , ж ер мөсе- 
лесін, діни, м әдени-коғам ды к ж өне баска 
проблемаларды ш еш у жолы ндағы күрес- 
тегі қазақ қоғамы ны ң калы ң топтары ны ң 
стратегиялык міндеттерін белгілеуге ұмты- 
лып кана қоймай, сонымен катар осы мак- 
саттарға жетудегі тактикалы к бағыттарды 
ж асауға, өздерінің одактастары мен кар- 
сыластарын ж әне т.б. көрсетуге тырысты.
Бұл съездердің бәрі Уакытш а үкіметті 
ж әне соғысты ж еңіске жеткенге дейін жа- 
лғастыруды ж актағаны м ен де, өздерінің 
шешімдерінде патша өкіметі кұлаты лған- 
нан кейінгі ж өне Ресейде демократиялан- 
дыру басталған кездегі к азак халкы ны ң 
негізгі саяси, әлеум еттік-экон ом и калы к 
ж ән е мәдени талаптары н көрсетті. Бұл 
форумдардың жұмысына Торғай съезі жөн 
сілтеп берді, ол бірінш і болып ш акы ры л- 
ды ж әне олар үшін мұны ң ш еш імдерінің 
зор маңызы болды. Торғай съезі неғұрлым 
кең көлемде өкілді болуымен де ерекш е- 
ленді: оған осы облыстың ғана емес, соны ­
мен катар Акмола, Семей ж әне Сырдария 
облыстарынын да делегаттары, сондай-ак 
Т а т а р с т а н , Б а ш қ ұ р т с т а н , О з б е к с т а н , 
О ры нбор ж әне баскалары ны ң мұсылман 
ұйымдарының өкілдері қатысты. С ъездің 
жұмысына Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсы -

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: