Ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих және этнология институты

нов, М. Д улатов, А. Қ алм ен ов ж ә н е ұлт-азатты қ күресінің басқа да 
қайраткерлері, сон д ай -ақ М . Ш оқаев (Ш оқай), М. Ж ұм абаевж ән е басқа 
да жас қазақой ш ы лдары шешуші ықпал жасады, соны ң аркасында оның 
ш еш ім д ерін д е «Алаш » қ о зға л ы сы н ы ң б ағд арлам алы қ талаптары өз 
көрін ісін тапты. Торғай съезі Ресейдегі дем ократиялы қ, орталы қтанды - 
русы з, п арлам енттік республиканы , Қ ұрылтай жиналы сы н шақыруды, 
қазақтарды оларды ң туған ж ерлерінен көш ірудің токтаты луы н, оларға 
қоныс аудару қоры на тартып алынған жерлердің қайтарылуын, Түркістан 
ө л к е с ін д е гі ж е р ге о р н ал аст ы р у ж ұм ы стары н тоқтатуд ы , әй елдерді 
құқы қтары ж өн інен еркектерм ен теңестіруді, мектепте білім беру ісін 
дамытуды ж ән е ер балалар мен қыздарды бірге окытуды, шіркеуді мемле- 
кеттен бөлуді жөне т.б. жақтаған пікірлер айтты. Съезд шешімдерінде жаңа 
өкім еттің азам атты қ ком итеттер түріндегі ж ергілікті органдары н құру, 
уездік ком иссарлар институтын тарату сияқты мәселелер де көрініс тап ­
ты.
Байы рғы халы қты ң түрлі топтары н біріктіру, оларды ң талаптарын 
анықтау мен шешу мақсаттарында съезд бүкілқазақ съезін шақыруға қаулы 
етті ж ә н е оны ш ақы ру мен бағдарлам алы қ құж аттары н дайындау үшін 
үйымдастыру бюросын сайлады. Үйымдастыру бюросына Ә. Бөкейханов, 
А. Байтұрсы нов, М. Д улатов, С. Қ ады рбаев, О. Есенқұлов, И. Әлібеков, 
Е. Т ұрм ұхам едов, К- Тұры мов кірді. С ъезд мамыр айында М әскеуде 
өткізілуге тиіс болған Бүкілресейлік мұсылмандар съезіне делегаттар сай­
лады. Съезд Уақытша үкіметтен 1916 жылы Торғай облысындағы қазақтар 
көтерілісін басы п-ж аны ш таудағы қылмыстарды анықтау ж әне ж азалау- 
шыларды ж азалау ж өнінде арнаулы тергеу ком иссиясы н кұруды талап 
е т т і.177
Қ азақ тард ы ң қалған облы сты қ съездері бәріне -бртақ мәселелермен 
қоса, өздерінің жергілікті істерін де талқылап, кейде басқаларынан айыр- 
машылығы бар шешімдер қабылдады. Мәселен, Ж етісу съезі аймақта ұлта- 
ралы қ қаты настарды ң ш иеленісуіне байланысты қоныс аударушылардан 
қаруды алуды талап етті, қазактар мен келімсек халы қарасы ндағы өзара 
қатынастарды қалы пқа келтіруді ж ақтаған пікір білдірді, Кытайдан қай- 
тып оралған 1916 жылғы босқындарды кабылдау мен орналастыруға ерек- 
ше көңіл бөлінді, облы стағы бүкіл басқару ж үйесінде екі комиссар: бір 
орыс ж ән е бір мұсылман ком иссар тағайындауды жактады ж әне т .б .178 
, 
Торғай съезінен айы рмаш ылы ғы, Ж етісу съезі шіркеуді мемлекеттен 
бөлуді талап еткен ж ок, қайта діндердің тендігін, Петроградта мұсылман 
дін басқарм асы н, ал далалы қ бес облыста (Орал, Торғай, А қмола, Семей 
ж өне Ж етісу) мұсылмандардың «Қазақстан» деп аталған ерекше дін басқ- 
арм асы н құруды талап етті. Қ азақтарды ң Орал облы сты қ съезі Торғай 
съезінің негізгі шешімдерін- колдап, мұсылмандардың облыстық дін басқ- 
арм асы н О ры нбор мүфтиаты на бағындыруды жақтады ж ән е 10 адамды, 
сон ы ң ішінде Ж . Д осмұхамедов, Ғ. Ә лібеков ж әне басқаларды жалпы 
ресейлік мұсылмандар съезіне делегаттар сайлады. Ақмола съезі әйелдер 
мен жұмысш ыларды ң ж ағдайы на да көңіл бөлді.
Семей съезі Ресей Федеративті демократиялық республикасының құра- 
мындағы казақ автономиясын жақтаған неғұрлым айқын пікір айтты. Бірак 
Қ азакстан н ы ң саяси ж ән е экон ом и к алы қ ж ағынан артта қалғандығы, 
әсіресе ұлт-азатты қ қозғалы сы мен оны ң әлеуметтік базасыны ң әлсіздігі
662

себепті бұл съездердің бірде-бірі дербес мемлекет болып бөлініп 
шыгуги
дейін өзін -өзі басқару құқығын дереу ж үзеге асыру туралы талап ком ил- 
мады, ал автономия туралы м әселенің ш еш ілуін, аграрлы қ мөселе сиик- 
ты, Құрылтай жиналысына қалдырды. Дегенмен де, бүл съездер казак хал- 
кы үшін аса маңызды мәселелер бойынш а талаптарды әзірлеу үшін көп іс 
тындырды ж әне оны ң калы ң топ тары н өздерінің көкейкесті мөселелерін 
шешу жолындағы күрес үшін біріктіруде зор рөл атқарды.
1917 жылдың көктемі Қазақстан халқының баска, саны ж өнінен едәуір 
этникалы қ, әлеум еттік ж ән е діни топтары ны ң да саяси белсенділігінің 
өсуімен есте калды. 19 науры зда Верныйда ж алпы мұсылман комитеті -
Кұрылтай кұрылды, ол Уакытша үкіметті қолдады ж әне Ж етісудың казак- 
тары на, татарлары на, қы рғы здары на, ұйғырлары мен дүнгендеріне бас- 
шылық етуге үміттенді. Оны көпес 3. Тавардинов басқарды. Наурыз айын- 
да Семейде де кәсіпкерлерден , ш енеуніктер мен зиялы лардан тұраты н 
Мұсылман комитеті құры лды .179 С онд ай -ақ татар, дүнген-ұйғы р ком и- 
теттері, ал коныс аударушы шаруалардың селоларында селолы қ комитет- 
тер кұрылып жатты. Облыстар мен уездерде казак станицалары үстем топ- 
тары ны ң органдары — «К азак комитеттері» пайда болды. Бірінш і Ж етісу 
казактары съезі (1917 жылғы сәуір) У акы тш а үкіметті ж ә н е соғы сты ң 
«жеңіске ж еткенге дейін» жалғастырылуын жақтады. 1917 жылғы 27 н ау­
рызда ұйымдасты рылған Семей «Республикаш ы л оф и церлер одағы» да 
сондай қаулы кабылдады.180
Сонымен, патша өкіметі құлатылғаннан кейін пайда болған Қ азакстан 
халқы ның әр түрлі этникалы к, діни ж ән е әлеум еттік топтары ны ң қоғам- 
дық ұйымдарының бәрі дерлік Уакытша үкіметті ж өне соғыстың «жеңіске 
жеткенге дейін» ж алғасты рылуы н қолдады. У ақы тш а үкім еттің өлкелік, 
облыстық ж әне уездік органдары құрылды, ал жергілікті жерлерде бүрын- 
ғы болыс билеуш ілері, ауыл старш ы ндары , селолы қ старосталар мен к а ­
зак атамандары ж әне т.б. сақталып қалды.
Елдің орталығы мен басқа айм ақтары нда орнаған қос өкім ет көрінісі 
сияқты, Қ азақстанда да Уакытша үкіметтің жергілікті органдарымен қатар 
жұмысш ы, солдат ж ән е ш аруа К еңестері пайда бола бастады. О ларды ң 
құрылуына өлкенің калаларында, темір жол бойлары нда ж ән е өнеркәсіп
орындарында наурыз айында болған митингілер, ж иналыстар мен демон- 
страциялар негіз қалады. Н ауры зды ң басы нда О ры нборда, Т аш кен т пен 
Омбыда Кеңестер сайлауы болып, олардың алғашқы отырыстары өткізілді, 
мұның Қазақстанны ң бүкіл аумағына К еңестер ы қпалыны ң таралуы үшін 
зор маңы зы болды. М ысалы, 1917 жылғы 6 науры зда С емейде өндіріс 
жұмысшылары мен кызметшілерінің сондай-ақ кәсіптер бойынша жұмыс- 
шылардың ұйымдастыру жиналыстары өткізіліп, оларда қалалы қ К еңес- 
ке д еп у таттар са й л ан д ы , ал 9 н ау р ы зд а З ато н ж ұ м ы сш ы л а р ы мен 
қы зметш ілерінің (400 адам) ж иналы сы болы п, онда 9 депутат сайланды ; 
9—11 наурызда Верныйда жұмысшы депутаттарының К еңесіне делегаттар 
сайлауы өткізілді (21 адам). Петропавл жұмысш ы депутаттары К еңесінің 
бірінші ұйымдастыру мөж ілісі 5 науры зда, С емейде — 11 науры зда, Вер­
ныйда — 12 наурызда ж эн ет.б . болып өтті. 1917 жылдың наурызында К ара­
ганды тас көмір кен орындары, Спасск мыс балкыту зауыты, Сарысу байы- 
ту ф а б р и к а с ы ж ә н е Е к іб а с т ұ зд а ғ ы У сп ен к е н іш і к ір г е н С п а с с к
көсіпорындарында; Д оссор мұнай кәсіпш іліктерінде, П еровскіде, Қ аза-
663

лыда, Ақтөбеде жұмысш ы депутаттарының Кеңестері құрылды. Семейде, 
Верныйда, Петропавлда, П еровскіде, Ш ымкентте, Әулиеатада, Зайсанда, 
К өкш етауда, казак станицалары нда ж ән е баскалары нда солдат депутат- 
тары ны ң Кеңестері пайда болды. Көп кеш ікпей Верныйда, Семейде, П ет­
ропавлда, П еровскіде, Екібастұзда ж әне т.б. болғанындай, жұмысшы де- 
путаттары ны ң К еңестері мен солдат депутаттары ны ң К еңестері бір Ке- 
ң еске бірікті.
Қ азалы да, А кмолада ж ә н е басқа қалаларда біріккен жұмысш ы ж әне 
солдат депутаттарының Кеңестері әуел бастан-ақ пайда болған еді.181 Темір 
жол бойларында орналаскан Орынбор, Петропавл, Перовск, Қазалы қала- 
лары мен баска да қалаларды ң К еңестері ең ірі ж әне белсенді К еңестер 
болды, өйткені темір жол бойлары ны ң жұмысш ылары мен қызметшілері 
К еңестердегі револю циялы қтопты құрады. Мысалы, жұмысшы депутат- 
тары К еңесініңұйы м дасты ры луы туралы Актөбеден берілген жеделхатта 
ең саналы лар ретінде тем ірж олш ы лар оны ң аткару К омитетінің кажетті 
құрамдас элементі болып табылатыны атап көрсетілген .182
Ж ұм ы сш ы ж ә н е солдат д еп утаттары н ы ң К ең естерінен кейін көп 
кеш ікпей шаруа депутаттарының Кеңестері құрыла бастады, оларды ұйым- 
дасты руда О ры нбор, Омбы ж ә н е Таш кент К еңестері үлкен рөл атқарды. 
П еровск уезінің 35 адамнан тұратын, X. Ибрагимов баскарған, 1917 жылғы 
науры зды ң аяғында құрылған казак депутаттары ның Кеңесі шаруа депу- 
таттары К ең есін ің алғаш қы л ар ы н ы ң бірі болды. Қ азақдепутаттары н ы ң
К еңестері Ә улиеата, Қ азалы уездері мен басқа уездерде де пайда болды. 
1917 жы лғы 7—15 сәуірде Т аш кентте Түркістан К еңестерінің I ш аруалар 
съезі өткізіліп, оған Ж етісу ж әне Сырдария облы старыны ңөкілдері каты- 
сты. 1917 ж ы лды ң көктемі мен ж азы нда Орал облыстык, Акмола, Әулие- 
ата, П еровск, П авлодар ж ән е басқалары ны ң уездік Кеңестері, Семей об­
лы сты к ш аруа ж ән е казак депутаттары ның Кеңестері ж әне баска К еңес- 
тер ұйы м дасты ры лды . 1917 ж ы лды ң н ауры з-сәуір айлары нда, кейбір 
мәліметтерге Караганда, Қазақстанда 25-тен астам Кеңестер, оның ішінде 
8 жұмысшы, 9 шаруа, 7 солдат депутаттарының Кеңестері жұмыс істеген.183
О рталы қ А зияда ж ән е К азакстанны ң оңтүстігінде мұсылман депутат- 
тарының Кеңестері кұрылды. 1917 жылғы 16—21 сәуірде Ташкентте мұсыл- 
ман депутаттары К ең естерінің I өлкелік (Түркістанды к) съезі өтіп, ол 
У ақы тш а үкіметті колдады ж ән е Ресейді басқаруды ң ең ж аксы нысаны 
Т үркістан ға ж ә н е баска да ұлтты к айм актарға кең көлемде автономия 
берілетін жағдайдағы Ф едеративтік демократиялык республика деп таны- 
ды. С ъезд К ұры лтай съезіне дайындалуға ж әне «Ш ура-и Ислам» мұсыл- 
мандар партиясы ның бағдарламасын тануға шакырды.
К азакстан халқы ны ң әр түрлі әлеуметтік, этникалы қ ж әне діни топта- 
ры депутаттары ны ң осы К ең естерін ің бәрі өз кы зм етінің бас кезінде 
У ақы тш а үкіметті ж ә н е соғы сты ң ж ең іске ж еткенге дейін жалғасты ры - 
луын қолдағаны м ен де, өздерін сайлаған халы қты ң қалы ң топтары ны ң 
мүдделерін қорғады. Омбы мен Таш кент жұмысшы ж әне солдат депутат- 
тары ны ң К ең естері Д ала ж ә н е Түркістан өлкелерін ің генерал-губерна- 
торлары С ухомлинов пен К уропатки нн ің камауға алынып, басшылықтан 
тайдырылуына, ал Таш кент Кеңесі — Н. Н. Щ епкиннің Уакытша үкіметтің 
Түркістан К ом и тетін ің төрағасы қы зм етінен алы нуы на басш ы лы к етті. 
Ж ұмысш ы ж ән е солдат депутаттары ның облыстық, қалалы қ ж әне уездік
664

Кеңестері С емейдің, Торғайды ң, О ралды ң ж өне б аскалары ны ң

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: