Ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих және этнология институты
жүктеу/скачать 47,68 Mb. Pdf көрінісі
|
Қаз тарихы 3 том
| сіңіргсн мүсылмиидык
фанатизмді әлсіретеді».1 А. А лекторов қ а за қ х а л к ы н , бөлкім, нсгүрлым астарлы әдістермен орыстандыру туралы тура айтқан. Сонымен бірге үкімст те, жергілікті өкімет орындары да бұл саясатты зор ынтамен жөие табин- дылықпен жүргізіп, орыс мектептеріне ғана көп көңіл бөліп отырды. Мосе- лен, 1905 ж ы лды ң маусы мы нда «шығыс бұратаналары на» білім бсру мәселесі бойынш а ерекш е кеңес өткізіліп, онда өлкедегі халы ққа білім берудің негізіне И. И льминскийдің жүйесі алынды. К еңестің қорытынды- сы үлттық мектептер жүйесін ұйымдастыру болды, ол үлттық аудандарда, соны ң ішінде Казақстанда да енгізілугетиіс еді. Онда: 1) оқы ту мерзімі 2 ж ы лды қ бастауыш училищ е, бұл орайда екінш і жылы оры с м ектебініц бірінші сыныбына сөйкес келетін; 2) оқыту курсы 4 ж ылдык бір сыныпты училище; 3) оқы ту курсы 6 ж ы лды қ екі сыныпты училищ е аш у көзделді, ал алғашкы екі оқу жылында ғана ана тілінде сабақ жүргізуге рұксат етілді. Сонымен XX ғасырдың басында халык арасына орыс тілін енгізу негізінде империяның үлттық шет аймактары н оры стандыру ж өнінде кең көлемді бағдарлама белгіленді. Үкімет пен жергілікті кадрларды ң қызметі осыған бағы тталы п, олар алы нған н әти ж елерд і б аян ды ету саясаты н үнемі жүргізіп отырды, бұған зандар, жекелеген актілер, 1906 жылы 31 науры з- да қабылданған «Ш ығыс ж өне оңтүстік-ш ы ғы с Ресейде тұраты н бүрата- наларға арналған бастауыш училищелер туралы» ережелер, 1907 жылғы 1 қарашадағы «Бұратаналарға арналған бастауыш училищ елер туралы ере желер», 1913 жылғы 14 шілдедегі «Бұратаналарға арналған бастауыш учи лищ елер туралы» ережелер көмектесті. Бұл актілердің әркайсы сы нда ха- лы кка білім беруді одан әрі орыстандыру көзделді. Түркістан өлкесіндегі білім беру ісі кайраткерлерін ің бірі Н. О строумовты ң атап өткеніндей, «...Түркістан өлкесінде орыс мектебі арқылы орыстандыру саясатын уста ну ниеті болды».2 Бұл саясатты ң негізгі мақсаттары былайш а белгіленді: «Орыс-мемлекеттік міндеттер мен отанымыздың бұратаналарға көзқара- сы жөніндегі ой-ниеті оры стандыруда болып табы лады... тағы бір баска міндет — қазақтардың орыстармен бірге тұтас бір саяси-м емлекеттік орга- низмге айналуына жәрдемдесу».3 Қ азақтарды оры стандыруға бағытталған им периялы қ саясатты ң ора- сан зор кысымына карамастан, өлкедегі халыққа білім беру ісінің жағым- ды жақтары да болды — ж үргізіліп оты рған ресми саясатқа қарам астан , қазақтар еуропалық мәдениетпен, еуропалык өркениеттің жетістіктерімен танысты. Сондықтан да калыптасып келе ж атқан қазақ зиялы лары оры с- тар ортасынан көп нәрсені қабылдады,тіпті негізінен орыс топы рағы нда еуропалы к негізде білім алды. Сонымен бірге олардың арасы нда шетелде оқығандары да болды. Қ азақ халқындағы и нтеллектуалды қ орта дамуы - ның жиынтығы осы ортада саяси мәдениетті калы птастыру проблемасын күн тәрібіне койды, сөйтіп XX ғасырдың басында ол к азак интеллектуал- дары катысқан кейбір саяси ағымдардан көрінді. Қ азақстан мен Ресей им- периясы арасындағы байланыстардың өсуі себепті өлкедегі халы кка білім беру ici XX ғасырдың басында одан әрі дами түседі, бұл орайда ауыл ша- руаш ы л ы қ м ектеп тері к о л ө н ер ге о қ ы ту ға д ай ы н д ай ты н м е к теп тер түріндегі бастауыш ж әне кәсіптік-техн и калы қ білім берудің дамы ғаны н атап өткен жөн. Егер 1901 жылы Қ азақстанда О ку-ағарту министрлігі бойынша 283 орыс ж әне 207 оры с-казақ мектептері болса, 1916 жылы олар 6 7 7 Семей облысында — 323, Ж етісу облысында — 181, Сырдария облысында — 231, Торғай облы сы нда — 517, Орал облысында — 455, Іш кі Ордада — 74, барлығы 2448 болды, олардың 562-сі оры с-қазак мектептері еді, бұл орай- да Ақмола, Семей, Орал облыстарында өскери казак мектептері Оку-ағарту министрлігіне берілді. 1916 жылы оқуш ылар саны — 134 245, ал казак және татар балалары 19 372 болтан.4 1917 жылы 47 жоғары-бастауыш училище, 17 орта мектеп, 4 реалдык училище, 4 ерлер ж эне 9 кыздар гимназиясы, 13 ауыл ш аруаш ы лыктөменгі мектебі мен 2 колөнер училищесі жұмыс істеді. Ү кім еттің мектептерді негізінен артықш ылығы басым орыс тұрғындары мен казақтарға тана арнап бөлу жөніндегі саясаты к а з а к халкының сауат- сы з немесе шала сауатты болып қалуы на әкеп сокты, сондықтан қазак халкының орасан көп болігі мектептерде немесе медреселерде қандай болса да білім алуға тырысты. Бірсы пыра ж ы лдар бойы мүсылман мектептері мен, әсіресе, медресе лерде білім алудың мүлде жарамсыздығы туралы пікір калыптасып келді. Бүл оку орындарын пүрсатты оку орындарында, басқа да кейбіреулерінде окытумен қайсыбір дөрежеде салыстыруға болмайтын, алайда олар қазақ халкы сауатты лығы ны ң жалпы деңгейіне елеулі ыкпал жасады, сонымен бірге казақ қоғамының дөстүрлі мөдениетін қалыптастыруға жәрдемдесті. Сол кезендегі казақ қоғам ы ны ң көптеген интеллектуалды қтоптары осы ортада калы птасты . М әселен , біз I М ем лекеттік Д ум аны ң депутаты , кейіннен өкілеттігі жойылған Шахмардан Қосшығұловты мысалға келтіре аламыз. Ү кім ет пен ж ергілікті өкім ет орындары мектептер мен медресе- лерге мүлде теріс көзкараста болды. М әселен, 1870 ж ылдың өзін де-ақ Т үр кістан өл кесін д е х алы кка білім беру туралы м әселені талқы лау жөніндегі ерекш е комиссия «...діни ж әне конфессцоналды қ, оның үстіне әрі саяси (өйткені бұл екі жағы мұсылманны ң ұғымында аж ырағысыз) болғандықтан, бұратаналық мектептер орыстың өкімет орындарынан қол- дау табуға үміттенбеуге тиіс» деп аны қтады .5 Алайда ж ергілікті өкімет оры ндары нда мектептердің бұл түрін толы к ығыстырып шығаруға мате- риалдық қараж ат ж әне өзге де мүмкіндіктер болмады, сондықтан да: «Жа- былатын бұл мектептерді біз немен алмастыруды таба алмадык, өйткені оры с мектебі мұндағы халы қтан ұзақ уақыт бойы, мүмкін мәңгі болар, қолдау таппай кала береді», — деп атап өтілді.6 Бүл ой одан кейінгі жыл- дарда дамытыла түсті. М әселен, халы қ ағарту министрінің ішкі істер ми- нистрімен келісілген өкімімен мүсылман мектептерінде орыс цензурасы мақұлдаған баспа басылымдары ғана қолданылуға ж әне окытуды Ресейде білім алған оқы туш ы лар ғана ж үргізуге тиіс болатын, рас, бірсыпыра уа- қыт өткен соң бұл өкімнің күші жойылды. XX ғасырдың басында Түркістан өлкесінің үш облы сы ны ң өзінде бұратаналар мектептерінің саны 6000-ға ж уы қ болды. Мұндай кемсітуш ілік шаралар жер-жерде байқалды. К оры та келгенде, Орынбор губерниясы жанындағы халыкка білім беру жөніндегі I ж әне II кеңестің журналында «халық арасында орысша сауат ашуға ұмты- лы сты ң нашар» екендігі атап өтілді.7 Сол кездің өзінде бір Сырдария об лысында тана 1910 жылы 32 медресе, оның ішінде қалалы к 23 ж әне ауыл- ды қ 9 медресе болды. Олардың ең ірілері Таш кентте орналасты. Бұл мед реселерде өзінің сындарлы окыту жүйесі болды, онда дінмен катар зайыр- лы пәндер оқытылды. М ектептер де қазак халқы арасындаты сауаттылық деңгейін белгілі бір дәреж еде көтерді, онда Қ ұранды оқы ту ж үргізіліп 678 |