ғылымдары үйрстілді. Мск-

XX ғасырдың басында Халық ағарту министрлігі мектептер мен медре- 
селерге тікелей бакы лау ж асау міндетін де өз қолы на алды, бұл орайда 
М и ни стрлік қы зм еттің ұйымдастыру нысандарына ғана араласады деп 
көрсетті, алайда бұл бүркеніш ғана болатын. Іс жүзінде үкімет те, жалпы 
үстемдік етуші топтар мен таптар да Ресей ж үргізіп отырған бүкіл кон- 
ф ессионалды қ саясатқа өте байсалды қарады. Бұл бақылау үшін губерна- 
то р л ар д ы ң м індетіне күн делікті түрм ы сқа, ж үріс-тұры сқа, ш етелдік 
төлқұж ат беруге, кітаптар мен мерзімді басылымдар басып шығаруға бай- 
ланысты барлы қ мәселелерді қадағалау міндеті енгізілді, мұның өзі кон- 
ф ессионалды к кызметті үкіметке толы қ бағындыруға әкеп соқты. Соны- 
мен бірге мұсылман қауымдары басш ы лары ны ңөздері өкімет орындары- 
мен ы нты м ақтасты қ нысандарын табуға тырысты. М әселен, XIX ғасыр- 
д ы ң 8 0 -ж ы л д а р ы н ы ң ө з ін д е - а қ Т ү р к іс т а н м ұ с ы л м а н қау ы м д а р ы
қ ай раткерл ерін ің бірі Т үркістан ны ң генерал-губернаторы К ауф манға 
былай деп ж азған: «Ж аңа мектеп ең алдымен пайдалы болуға тиіс. Онда 
ұстаны латы н заңдар өмірде пайдалы, оған қолданылатын болуға тиіс».13 
Яғни дөстүрлі білім беру ісінің н ақ толық, бақылаудағы жүйесі XIX ғасыр- 
ды ң аяғы — XX ғасы рды ң басында орныға бастаған ж аңа ы қпалға, ж аңа 
п ринциптер мен ны сандарға түрткі салды. Ж аңа әдіспен оқытатын м ек­
тептер ұйымдасты рыла бастады. XIX ғасырды ң аяғы - XX ғасырдың ба­
сы нда Қ азақстан да неғұрлым калы ң бұқараға білім беру конф ессионал- 
ды қ м ектептер арқы лы ж үргізілді, өз кезегінде ол, атап өтілгеніндей, 
жәдидшілдік ерекшеліктерімен реформаланды, сөйтіп, мұсылмандықағар- 
ту ісіне зайырлы оқыту элементтерінің неғұрлым кеңінен енгізілуі, мәде- 
ни мұраға неғұрлым либералды қ көзқарас, сонымен бірге Осман импери- 
ясы на неғұрлым кең көлемде бағдар алу М. И. И льм инскийдің ресми 
мектебі тарапы нан өрш еленген қарсы әрекет туғызды. Ол былай деп ж аз- 
ды: «Б ақш асарайда Г аспиринский: бірінш іден, Ресей им периясы ны ң 
мұсылман бодандары арасында мұсылмандык негізде еуропалық оку-ағар- 
туды тарату, мұсылмандық мұраттарды еуропалық білім беру арқылы қол- 
дау, екіншіден, Ресейдегі барлық сан миллиондаған ала-құла ж әне әр түрлі 
тілдегі мұсы лман халкы н біріктіру мен топтасты ру мақсатын көздеп 
оты р».14 Н а қ И льм инский мектебі ж әдидтік реформ аны өте қауіпті деп 
білді. Ол бұратаналар ортасы на империяда жалпы қабылданған мұсыл- 
манш а білім беруге қарам а-карсы идеялар мен әдістердің енгізілуінен 
қауіптенді.
Ө лкедегі о қ у -а ға р т у ісін ұй ы м дасты руш ы ресм и орган д ар бірін ш і 
к е зе к т е б үкіл м ұсы лм ан ш а білім беру ісін біры ң ғай о қу ж осп ар ы н а 
келтіру ж өн е түгелімен бір ізге түсіру, бұл орайда зайы рлы лы қ пәндер- 
ге к ө ң іл б өлу қ а ж е т деп санады . М ұсы лм ан ш а білім беру кадрлары
м ә с е л е л е р ін е зор к ө ң іл б ө лін д і, о н ы ң үстін е о қу оры н д ар ы н ы ң бір 
б өлігі зай ы рлы білім і бар м ұғалім д ер д аяр л ау ға б өл ін у ге тиіс болды. 
С оны м ен б ірге оку округтері мен О қ у-ағарту м и нистрлігі и н сп ектор- 
л ар д ы ң н азар ы н о қ ы ту д ы ң ер е к ш е әд істер ін ен гізу ге аударды , он ы ң
ен гізілу і де м ұсы лм ан х ал қы н б ел гілі бір д әр еж ед е үкім еттің са яса - 
тын қолдау ж ағы н а тартуға ти іс болаты н. М ұсы лм ан м ектебін каж етті 
са я си ар н аға салы п , б ір те -б ір те соған бағы нды ру өте ж иі ұсы ны лды . 
Ж әди дтік қозғалы с аркасы нда, мектептерді материалды қ жағынан қам- 
там асы з ету туралы да м әселе қойы лды , бұл орайда материалды қ кара-
680

ж атпен ж ек е қ ай ы ры м д ы лы к есеб ін ен нем есе м ұсы лм ан қоғам дары
есебінен қамтамасы з етуге зор көңіл бөлінді. М ұсылман мектептерінде, 
шын м ән ін д е к о н ф е с с и о н а л д ы к м ектеп терд е б ір те -б ір те е у р о п ал ы қ
білім беру элем ен ттерін ің енгізілуге тиіс болғаны н а н ак ж өдидтік ко з- 
ғалыс себепш і болды. Бұған к а р ам а -қ ар с ы , ресми н асихат ж аңа өдісті 
м ектеп терд ің қы зм етін ж ә н е тұтас ал ған д а білім беру ісін ш ектеуге 
ұмты лды , ал р ев о л ю ц и я лы қ о қ и ғал ар д ан кейін оларды кең колем де 
енгізуге бейім дік ерекш е күш ті б ай қала бастаған еді. М өселен, П етер- 
бургте өткен в ед ом ствоаралы қ кең есте: «М ед ресел ерд ің ж алпы білім
беретін пөндерді күш ей ту ж ағы н а ж өн е к о н ф е с с и о н а л д ы к д іни оку
м ектеп тері түрін де ұлтты қ ж алп ы білім б еретін м үсы лм ан оку ор ы н - 
дары н құруға бейім дедуіне ж ол беруге болм айды », — деп атап ө т іл д і.15
Сонымен бірге мұсылманш а білім беру ісі мен жөдидтік бағы ттың 
қы зм етіне катан, ш ектеу койы лған ж оқ. Бүл ж ағдай мүсылман м ек- 
тептерінің мейлінш е дербес ж ұм ы с істеуі мен оларды ң сан ы н ы ң тез 
көбеюіне әкеп соқты. М әселен, 1907 жылы Ж етісу облысында жалпы саны 
15 болатын «орыс-бұратаналық» мектептерінде 222 окуш ы , ал 
243
мүсыл- 
ман мектебінде 6076 окуш ы оқы ғаны атап өтілген .16 Мүндай жағдай Ішкі 
істер министрлігі мен жергілікті өкімет орындарын катты толғандыра ба- 
стады, н ақ сондықтан қүпия нұсқауда «...Түркістан өлкссінің б ар л ы к о б - 
лыстарының уезд бастықтары, халық училищ елерінің учаскелік пристав- 
ты к инспекторлары ж ергілікті халы қты ң ойлау ж ағдайы н, көңіл күйін 
ж әне оның өмірінің діни-тұрмы сты ққалы птасуы н, оны ң жаңа өдісті мек- 
тептерге көзқарасы н суреттейтін м әліметтер ж инау каж еттігі туралы» 
анықтама берілді.17
Қ азакстан н ы ң барлы ктүкп ірлерін ен ж аңа әдісті м сктсптерге өкім ет 
оры ндары ны ң теріс көзкараста екені туралы м әліметтер түсіп жатты. 
Өкімет орындары біртіндеп олардың қы зметіне бақылауды күш ейте бас- 
тады. Н ақ сол Ж етісу облы сы нда хабарлам аларды ң біріндс ж аңа өдісті 
мектептердің ресми өкімет оры ндары на өте зиянды екені былай деп тура 
көрсетілген: «Дала өңірінде қазақхалқы на арналған көшпелі мектеп-үйлер 
ашу орыс мемлекеттігінің мүдделерінен аулақ жатыр. К елуш ілер казак- 
тар арасы ндатаза қазақтілінде Уфа мен Қазанда басылып ш ыккан зиянды 
бағыттағы кітапш алартаратады. К ітапш аларарасы ндағы белгілері: «Оян, 
қазақ!», «Тұр, қазақ!» ж ән е «Маса» деген м ы салдар ж и н ағы » .18 Бүл 
кітапш алардың авторлары белгілі зиялы лар М ірж акы п Д улатов, Әлихан 
Бөкейханов ж ән е Ахмет Байтұрсы новтар болаты н, олар сол кезд е-ак 
Қ азақстанны ң шалғайдағы баска аудандарына жер аудару түрінде сотта- 
лып, аса қатаң ж азаға тарты лған еді. Н ак сол хабарламада «казактарды ң 
пайдалануындағы ж ер мөлш ерінің кемігені көрсетіліп, аграрлы к мөселе 
қозғалады» деп атап өтіл ген .19 С оны мен өкім ет оры ндары ж аңа өдісті 
мектептердің қызметін өлке дамуы ның саяси мөселесімен тікелей байла- 
ныстырды.
Мұндай сипаттағы хабарламалар бүкіл Қ азакстан бойынша сирек бол­
тан жоқ. Соны ң салдары нан Ж етісу облы сы ны ң губернаторы Ф ольбаум 
оқу бастығының рұқсаты нсы з кон ф есси оналды к мүсылман мектептерін 
ашуға тыйым салды.20 Алайда ж аңа әдісті мектептер өзіне жол таба берді, 
өйткені халы қты ң негізгі көп ш ілігі, сон ы ң іш інде аукатты емес бұкара 
да оларды өзд ерін ің ұлтты қ мүдделерін н ы ғайтуды ң п әрм енді кұралы
681

деп білді. О сы ған байланы сты Ж етісу облы сы н ы ң губернаторы бүл 
ж өн ін д е бы лай деген: «...мен ж ергілікті халы ққа арналған ж аңа әдісті 
м ектептерді де аш ы п, бұл м ектептердің курсы на ж алпы білім беретін 
пәндерді енгізуге әб д ен -ақ болады деп түсінемін, бірақ мұндағы міндетті 
ш арт бұл м ектеп тер и нспекторларға толы к бағыныш ты болы п, белгілі 
бір ереж елер бойы нш а ұйымдастырылуы, әбден айқын жоспарлары мен 
бағдарламалары болуы , оларда тым болмағанда бірінші жылы өз тілінде 
(ана тілінде) оқы ты луы керек».21 М өселенің бүлайш а қойылуы үкіметтің 
б ұлталаққ а салуы ғана болаты н. М ұрағат құж аттары ж ергілікті ж ер- 
лердегі ә к ім ш іл ік т ің м ә сел ен ің бұлайш а қойы луы м ен к елісп еген ін
д әлелд ей ді, м әсел ен , Верный қаласы ндағы халы ққа білім беру ісінің 
көрн екті қай раткері Ш абельн и ков 1911 жылы былай деп ж азған: «Вер­
ный м ектеб іне келетін б олсак, бұл — тұтас орыс организм індегі бітеу 
ж ара. Бұл м ектеп Р есейдің болаш ақтағы азам аттары н тәрбиелем ейді, 
қайта, керісін ш е істейді. О ны ң кабы рағасы нан пайдасы з ғана емес, со- 
нымен катар зиянды элементтер шығады, өйткені Түркия тарихын оқып 
тәрбиеленетін ж астар орыс мемлекетін ж арылқай қояды деп санау қиын. 
Балалар Ресейдің өткенімен мүлде таныс емес, орыс тарихын оқымайды. 
Одан өздеріне керекті кезең — татарлар билеп-төстеген кезең ғана алы- 
нады. М ектеп оқуш ы лары оры с патш алары туралы еш нәрсе білмейді, 
он ы ң есесін е түрік сұлтандары туралы көп біледі. М ұны ң бәрі кездей- 
со қ сәй к ес келуш ілік емес, қайта ойласты ры лған, белгілі бір м ақсатта- 
рға ж етуге бағы тталған н әр се » .22 Ж аң а өдісті м ектептер н ак сол халы к 
санасы н оятуға бағы тталды , б ірак оларды ң жүмысы нда кем ш іліктер де 
көп болды. С оларды ң бірі осы бағыттың көптеген қайраткерлерінің рес- 
ми өкімет оры ндары ны ң ш ылауында болуы еді, сондыктан бұл бағыттың 
колданы луы түгелдей үкім ет талабы н а бағы нды ры лы п, тар аяда ж үр- 
гізілді, мұны ж әди д тік м ектептер үш ін окулы ктар ш ығару дәлелдейді. 
1909 ж ы лы Т аш кен т оры с-б ұ р атан ал ы к м ектебінің мұғалімі С. А зизов 
2000 дана таралы м м ен «Бастауы ш мұғалім» деген о ку л ы к ш ығарды, ал 
1914 жылы оны ң 2200 дана болып екінш і басылымы ж ары к көрді, н аксол 
ж ы лы Ғали К али ни н сол о к у л ы к к а хрестом атия ш ы ғарды , олар ж аңа 
әдісті мектептерде кеңін ен қолданды .23 Бүдан сәл бұрын Зайсандағы ха- 
л ы к к а білім беру ісі бастам аш ы лары н ы ң бірі А. Қ ұрм анбаев « К и рги з­
ская степная газетада»: «...Алты нсариннің ізімен жүріп, ол бастаған істі — 
к а за к тіл ін ің ереж елерін ж азы п , тәр тіп к е келтіру керек» деп ж азд ы .24 
А раб-парсы тілдерінен кірген сирек колданыстағы сөздері көп казак ті- 
лінің архаикалы қ жағдайы оры стандыру саясаты үшін мейлінше маңыз- 
ды болды, ал оры с тілін бірден ен гізудің де халы к арасында келеңсіз 
әсері болуы мүмкін еді. Н. И льм инский патш алы к өкімет оры ндары ның 
«...бұратананы ң оры сш а сөйлескенде шатысып, ұялатын, орысш а едәуір 
көп кате ж іберіп ж азы п, губернатордан ғана емес, бөлім бастыктарынан 
да қорқаты н» болуы н іштей тілейтіні туралы қы сқаш а ж а зған .25 С оны - 
мен XX ғасы рды ң басы нда қ а за қ коғамы нда халы кты ң калы ң бұкарасы 
үшін ж ә н е еуроп алы к деңгейде білім алу үшін жарамды болаты н к азак
ж азуы н ы ң реф орм асы басты проблем аларды ң бірі болды. Бүған ж аңа 
әдісті мектептер ж ән е тұтас алғанда, ж әдидш ілдік козғалы с себепші бо- 
лған еді. Х алы кка білім беру ісін дамы туға ы кпал ж асайты н баска оку 
орындары техн и калы қ ж ән е ауыл ш аруаш ы лы қ саласындағы мектептер
682

болды. Оқу-ағарту министрлігі «Өнеркөсіп 

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: