Ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих және этнология институты
луы ж әне содан кейін болған ж онғарлар- дың
жүктеу/скачать 47,68 Mb. Pdf көрінісі
|
Қаз тарихы 3 том
| луы
ж әне содан кейін болған ж онғарлар- дың соғыс агрессиясы на карсы қазақтар- дың ірі аукымды күресінің тарты ска толы окиғалары Кіш і жүз ханы Ә білқайырдың күрделі түлғасын алдыңғы катарға шы- ғарды. 1723—1729 жылдардағы ойрат-казак со- ғысы кезеңінде Әбілкайыр Қазакстан аума- ғына өзінің саяси ыкпалының шекарасын едәуір кеңейтіп, казак кауымдарының әске- ри-саяси өмірінде жетекші рөлге кол жет- кізебілді. 1730—1731 жылдары Әбілкайыр- дың казак жүздеріндегі накты әлеуметгік мәртебесі «үлкен хан» немесе «ең басты хан» атағына сәйкес келді, мүның өзі, негізінен алғанда, оған көптеген жылдар бойы казак батырларының үлкен тобы және ыкпалды билер мен сұлтандардың бір бөлігі көрсеткен колдаудың аркасында мүмкін болды. Атақты батыр ж әне табын руының басшысы Бөкенбайдың айтуынша, «Тәуке ханнан кейін Әбілкайыр басты хан болды және ешкімнен кедергі көрмей, өз еркімен көп нәрсе істеген». Ресейдің Кіші жүзге жіберген елшісі А. И. Тевкелев Әбілқайырдың саяси рөлін шамамен наксолай сипаттаған, 1731 жылы ол орыс императрицасына бірінші рапортында өзі казақ даласына келгенде Әбілкайыр қазактар ара- сында «баскахандардан гөрі... зор құрметке» бөленген деп жазған. Бір жыл өткен соң, 1733 жылдың көктемінде жазған баска бір рапортында ол тағы да былай дейді: барлык казак шонжарлары ішінде «жоғарыда аталған Әбілкайыр хан бірінші орында тұр», ол сонымен бірге «баска хандар мен сұлтандардың келісімінсіз» ешқандай іс-кимыл жасай алмайды.22 Аталған окиғалардан кейін он бес жыл өткен соң, Кіші жүз бен Орта жүздің халық өкілдері жиналы- сында белгілі Ж әнібек батыр мен атақты Қазыбек би, шөмекей руынан Жайылхан би ж әне алшын одағының біркатар билері мен батырлары ж әне Қазақстанның баска да көптеген ықпалды адамдары «бүкіл жеті жұртка өмірі бірдей жүрген және бүкіл ордаға көші-кон жерін бөліп берген ең басты және атақты хан» деп айткан.23 Замандастарының осындай барлык дәлелдеулері XVIII ғасырдың 20-жылдарының аяғы — 30-жылдарының басында Қазакстан- да Кіші жүз ханы Әбілкайырдың ең ірі ж әне ыкпалды саяси тұлға болғанына көз жеткізеді, сондай-ақ жекелеген деректі материалдарға Караганда, казак- тын өзге хандары мен сұлтандарының бәрі оның пікірімен және әрекеттерімен белгілі бір дәрежеде санасуға мәжбүр болған. Әбілкайыр сол кезге карай Қ азакстанда калы птасқан билік пен басқа- ру ж үйесінің тарихи келеш екте халы кты ң ж екелеген топтары на ханны ң саяси ыкпалын камтамасыз етуге, казақ бөлімшелері жетекш ілерінің әске- ри, оның үстіне саяси іс-кимылдарын үнемі үйлестіріп ұстап отыруга ж әне хан тарапы нан казақтарды ң әлеум еттік ұйы м дары ны ң әр түрлі буында- рын баскаруды ң жоғары деңгейіне кепілдік беруге қабілетсіз болғаны н дер кезінде ұғынды. жүктеу/скачать 47,68 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|