Қазақстан XIX ғасырдың Өірінші жартысында

ғы н б ау ш ы л ы к ж атқы зы лд ы ; он ы ң үстін е б ар л ы қ тал а п -а р ы з істері 
билердің қатысуымен ауылдар мен болыстарда талқыланды; 216-параграф- 
та тұтас алғанда «қазақ ғұрыптары мен зандары бойынша» дәстүрлі билер 
сотының 
мөні сақталды ; ол былай тұрсы н, 220-параграфта билер істерді 
«негізсіз шешкен» жағдайда оларды ж ауапка тарту көзделді, оның үстіне 
көш п елілерд ің төм енгі сот саты лары н ы ң ш еш імдеріне шағым ж асау 
кұкығы 
сакталды ,13 мұның өзі қатардағы номадтарды шариғатты жергілікті 
түсіндіруш ілер тарапы нан жасалуы мүмкін озбырлықтан біршама қорға- 
ды; ережеде көш пелілердің сұлтандар жөнінде де шағым ресімдеуіне жол 
берілді. Мұндай ж ағдайларда соттың істі қарауы облы стық басқарманың 
оты рысына көшірілді. Арнайы параграфта аға сұлтандарға, округтік при- 
каздарды ң заседателдеріне, сұлтандарға, болыстардың басқаруш ы лары - 
на ж алақы төлеу, кеш егі жоғары текті Ш ыңғы с ұрпақтары мемлекеттік 
қызметшілер санатына көшіріліп, оларға империяның сол кезде қолданыл- 
ған зандары н тарату ж өнінде айтылды. М ұрағат құж аттары округтік 
ш енеуніктердің әрбір санатына қызметі үшін төленетін акыны ң сомасын 
да мейлінш е айкын анықтауға мүмкіндік береді, олар мынадай: аға сұлтан 
ж ы лы на 1200 сом, әрбір ресейлік заседателдерге — 1000 сомнан, казак 
заседателдеріне — 200 сом нан, тілмаш ка - 800, емшіге — 1000 сом, болыс 
сұлтандары на — 150, іс ж үргізуш ілерге — 300 сомнан төленді ж ән е т .б .14- 
Әрбір округтік приказда барлығы 15-ке дейін штаттағы кы зметкерлер 
болды. Сонымен бірге Ж арғыда аурухана ұстауға — 500 сом, жыл сайынғы 
м ерекелерге — 3000, мектептер мен училищ елер «құруға» — 5000, қайы- 
рымдылыкты «колдауға» — 500 сом мөлшерінде косымша шығыс баптарын 
белгіледі. Ж ыл сайынғы барлык шығындар 31 000 сомнан аспауға тиіс бол­
д ы .15
Реформа Орта ж үз халкын ағартуға арналған жағдайды кеңейтті: жеті 
параграфта (243—249) сауаттылыкты кеңтарату көзделді: Ж арғының 250- 
параграф ы окр у гтік приказдарды «өздеріне сеніп тапсы ры лған халы қ- 
ты ң еш бірі кай ы рш ы лы кка ұш ы рам ауы на ж ә н е қам корсы з калмауы н 
барлы к амалдармен ойластыруға» міндеттеді.16 Бұдан кең-байтақ аймақ- 
ты кең көлемде өзгертуді, бүкіл Сібір бойынш а орын алған қиянат ж аса- 
ушылықтарды түп-тамырымен жоюды жақтауш ы граф М. Сперанскийдің 
ыкпалы айкы н аңғары лады. Кейін аға сұлтан Қ ұнанбай Өскенбаев Ж ар- 
ғы ны ң осы бабын басш ы лы кка ала отырып, Қаркаралы приказы нда мек- 
теп пен м еш іт аш уға Баты с С ібірдің Ш екарал ы к баскарм асы басты ғы - 
ның келісім ін ал д ы .17 Заң актісін колданы сқа енгізе оты рып, үкімет ха- 
лы қты ң қарсы әрекет жасауы болмай қалмайды деп есептеді, сондықтан 
да арнаулы 284-параграф та оны «өзін кам қорлы кка алуды ерекш е сұра- 
ған», бодандыкка ант берген болыстардан бастап, бірте-бірте жүзеге асы- 
ру ұсынылды; тек алғаш кы тәж ірибелерден кейін ғана «баска болыстар- 
ды шакыру» көзделді.
С он д ай -ак 291-п араграф та облы сты қ бастықтарда бар караж атты ң 
ж ұм салуы на карай округтерді «бірінен кейін екінш ісін» аш удың реті 
белгіленді.18
О кругтік приказдарм ен әдейі бір мезгілде ұйымдастырылатын, әске- 
ри -п оли ц и ялы к міндеттер берілген разъездер мен пикеттер ж аңадан кұ- 
рылған әк ім ш ілік -аум ақты к орталы қтарды «тәртіпсіздіктерден» «кор- 
ғауға» тиіс болды.
302

329 параграфтан тұратын Ж арғы н ы ң казак, тіліне аударылгам мөтіні 

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: