Ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих және этнология институты
жүктеу/скачать 47,68 Mb. Pdf көрінісі
|
Қаз тарихы 3 том
| кеңейе түсті.
Оларға офицер шеніндегілер, үкімет марапаттаған ж өне «ордалықтар ари- сынан ш ыққан, ешқандай ерекш елік белгілерін алмаса да,халықтың ерек- ше құрметіне бөленген» адамдар жатқы зы лды .73 Әр түрлі билік дөреж еле- ріне сайланған кандидатуралардың бәрі әскери губернатордың немесе гене- рал-губернатордың шешімімен бекітіліп отырды. Сонымен үкіметсұлтандар міндеттерін шектеп, қазақтарды жергілікті басқару органдары натартудың әлеуметтік базасын кеңейтті. Мұндай сая- сат К азақстанны ң бағындырылған аудандары нда әкім ш іл ік -ау м акты к жүйе орнату кезінде билік органдары ны ң к а зак коғам ы нан берік тірек табуға ұмтылғанын дәлелдеді. Бір ерекш елігі, бастапқы да алкалы лы к негіздері бар, «жұмсак» жүйе ретінде ойластырылған сібір баскару жүйесі бірте-бірте катаң әскери -әкім ш ілік құрылыс жағы на ойыса берді. А ум ақты к-әкім ш ілік бөліністерді одан әрі кұру кезінде С ібір ведом- ствосы ш енеуніктерінің қазак руларын коны станды руға көзкарасы осы- лайш а — ж ұм сакты ктан катанды кка қарай өзгерді. 1822 жылғы жарғыға сәйкес казак ж ерлерін әкім ш ілік бөлудің негізіне ж ергілікті түрғы ндар- дың рулық құрылысы ұстанымы алынғаны м әлім .74 Қ азактарды ң көш пелі тұрмыс салтында бұлайша бөлудің шартты екені анык. Ол былай тұрсы н, өмір тәж ірибесі мұндай әкім ш ілік кұры лыстардың бүкіл ж асандылы ғын көрсетті, соның нөтижесінде қазакхалкы тарапынан Ш екаралы к баскару әкімш ілігіне көптеген талаптар койылды. М әселен, 1843 жылы Баянауыл округі казған руының казақтары К өкш етау округіне жатқы зылған өз ру- ластарымен бірге ж еке болыс күруға тілек білдірді.75 Ш екаралы к баскар- ма олардың бұл өтініш інен бас тартты, ол мұны «бір атпен аталатын ж әне өздерінің шыққан руы бойынша бір тайпа бола отырып, козғандар сиякты әр түрлі округтерге бөлінген ж әне осылайша берілетін өтініштерінде олар- дан өз руластарымен бір болыс құруды сұрайты н мұндай ру бөліктері сы ртқы округтердің бәрінде дерлік көп», б ірак оларды ң өтініш терін «мүмкіндігіне қарай» ғана канағаттандыруға болады деп дөлелдеді.76 Бұл мүмкіндіктердің қандай болғанын К өкш етау округінің үш болы сы на ша- шыратылып ж іберілген қарауы л руы казактары н ы ң өтініш інен аңғаруға болады. 1844 жылы олар өздерін бір болы ска біріктіруге өтініш ж асаған кезде басты ктар «бұл ш араны міндеткерлікті ж ә н е баскалары н оры ндау ж өнінен халық үшін пайдалы деп білген» еді.77 Ж аңа болыс Ж апар-А ткы - М үлтік-С ары -Қ арауыл деп аталды. С ібірдің баскару ж үйесіне карам а-қарсы әкім ш іл ік -ау м акты к кұры - лыс Орынбор өлкесінде баскаш а жүргізілді. Қ азакстан н ы ң батыс айм ак- тары ны ң әскери -стратеги ялы к маңызы О ры нбор өкім ет оры ндары ішкі с а я с а т ы н ы ң ж а за л а у , қ у ғы н д ау ш ар ал ар ы б асы м н еғұ р л ы м к а т а ң ж үргізілуіне себеп болды .78 Екі жүйе — О ры нбор ж ән е С ібір ж үй есін ің баска бір айырмашылығы Орынбор ведомствосын баскару жөніндегі заң- ды к актілердің ұзак уакыт бойы әзірленбеуі болды. 1824 жылғы 31 каңтар- дан бастап мұнда Азия істері комитетінің аякталмаған сипаттағы каулысы қолданылды. Қ азактарды басқару туралы заң н ы ң ан ы қ болмауы О ры н бор Ш екаралык комиссиясы міндетінің де айкын түжырымдалмауына өкеп соқты. 1838 жылы ғана Сырткы істер министрлігі О ры нбор әскери губер наторы В. А. П еровскийдің алдына: «Орынбор Ш екаралы к ком иссиясы - 313 н ы ң іс-қим ыл ауқы м ы , оны ң міндеттері, бағы ны ш ты лық реті, бекіністі ш ептер бойындағы ж ән е басқалары ндағы істер бойынш а баска жерлерге көзкарасы, оның ішкі құрамы, қандай да болсын істерді бөлу ж әне жүргізу төртібі ж ән е басқалар дәл әрі айқы н аны қталсы н», — деген міндет қой- д ы .79 К ейініректе бұл міндет кеңейтіліп, сайып келгенде Орынбор ведом- ствосының қазақтарын баскару принциптерін тәртіпке келтіру міндеті етіп қойылды, бұл үшін бірнеше жоба әзірленді. Қорытындысында, 1844 жыл- ғы 14 маусымда М емлекеттік кеңес «Орынбор қазақтарын басқару туралы ереже» қабы лдады .80 Сыртқы істер министрлігінің ж аңа «Ереже» туралы түсіндірме жазбасында былай делінген: бұл занды енгізу, біріншіден, «ор- даны баскаруды ң өзін ж ақсы рақ етіп құру, алайда түбегейлі өзгертпей, осы кезге дейін болған тәртіп тің басты негіздерін қалдыру; екінш іден, сол қазақтарды басқаратын Орынбор Ш екаралы қком иссиясы на Ш екара- лы қ басқарма бойынша барлық істердің ойдағыдай жүруін қадағалап оты- руға көп караж ат беру» үшін қаж ет болды .81 Осының салдары ретінде, ком иссияны ң штаты ж әне олардың ақш амен жабдықталуы көбейді. Ш е- каралы қ ком иссияны ң өсіп кеткен штатына ақы төлеуді үкімет казак хал- қ ы н ы ң өз м ой н ы н а артты . Ш ен еун ік терд ің ж аң а кұрам ы на кажетті күміспен есептегенде 64 454 сом мөлшеріндегі жалпы сомадан Мемлекеттік казынаш ылы к бүрынғы штатты ұстауға кететін шығын — 18 579 сомды ғана төледі, ал күміспен есептегенде 45 875 сом болатын зор айырмасын Сырт- кы істер министрлігі «орынбор казактарынан алынуға тиісті алым есебіне ж аткы зуға болады деп тапты». «Сонымен, — деп қорыткан әлдебір каржы м ам аны , — К о м и сси я н ы ң к а зір гі, осы н ш а ж е тк іл ік сіз қараж аты н ... М емлекеттік казы наш ы лы кка еш кандай ауы ртпалы ктүсірм ей-ак көбей- туге болады».82 1844 ж ылғы «Ереже» бүрынғы күж аттарға карйғанда нақты тұжырым- далған айкы ндамасы бар заң актісі болды. Онда былай деп мәлімделді: «Орынбор казактары орналаскан жерлер Ресей империясының бөлігі бо лады ж ән е С ы рткы істер м инистрлігінің қарамағы на кіреді. Ж ергілікті жерде жалпы баскаруды О ры нбор Ш екаралы к комиссиясы жүзеге асыр- ды. К ом и сси яға кіргендер: төраға, оны ң серігі (яғни оры нбасары ), төрт кеңесш і, қазақ халкынан терт заседатель, ерекше тапсырмалар шенеунігі, дәрігер ж өне мал дәрігері. ІІІекаралы қ ком иссияны ң мүшелерін — Сырт кы істер министрлігі, ал заседателдерді Орынбор әскери губернаторы та- ға й ы н д а д ы . К о м и с с и я ж а л п ы р е с е й л ік м е м л е к е т т ік м е к е м е л е р г е теңестірілді, бірак губерниялы к баскарманың билігі мен міндеттерін коса аткараты н ж ән е қазы н а, мемлекеттік мүліктер палаталарыны ң, азамат- ты қ ж ән е кы лм ы сты к сотты ң билігі мен міндетін біріктіретін барынш а аукымды орган болды.83 Алайда ком иссияны ңтөрағасы облы сты кбаскар- маның, яғни «өлкенің ең б асты бастығы» күкығы бар орынбор әскери гу- бернаторы ны ң араласуы нсы з әрекет жасай алмады. Іс жүзінде бүкіл бас- кару жүйесі губернатор тікелей бағынатын Сырткы істер министрлігінің бакылауында болды. О ры нбор ведомствосы баскару құры лы м ы ны ң төменгі буыны «жеке басқару» дейтіннен тұрды, ол билеуш і-сұлтандардан, дистанция бастық- тары нан ж ә н е казактар арасы нан тағайы ндалатын ауыл басты ктарынан кұралды. Әрбір билеуш і-сұлтанныңжаны нда үнемі саны 100-ден 200 адам- ға жететін казак отряды , ал одан да баска — көм екш і, хатшы, іс кағазда- 314 |