Ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих және этнология институты
АВСТРИЯ-ВЕНГРИЯ МЕН ГЕРМАНИЯ СОҒЫС
жүктеу/скачать 47,68 Mb. Pdf көрінісі
|
Қаз тарихы 3 том
| 5. АВСТРИЯ-ВЕНГРИЯ МЕН ГЕРМАНИЯ СОҒЫС
ТҮТҚЫНДАРЫНЫҢ ҚАЗ АҚСТАНҒ А КЕЛУІ Бірінш і дүниеж үзілік соғыс кезеңіндегі К азакстанны ң коғамды к-сая- си өмірі Австрия-Венгрия мен Г ерманияның соғыс тұткындарының келуіне байланысты карасты ры лы п отырған кезенде елеулі өзгерістерге ұшыра- ды. Баска ж ағдайларға коса, мәселені көрсетудің маңыздылығын осы ор- тадан кейіннен азамат соғысына белсене катыскан тағдыры ерекше адам- дардың шығуымен түсіндіруге болады. Олардың көбісі, тәж ірибелі әске- рилер Кызыл Армия жауынгерлерінің немесе оның карсыластарының от- рядтары на кіріп, кең -б ай так к а зак өлкесі де камтылған алапат ш айкас- тардың отж алы н ы н а кы зу араласты, мындаған кешегі көшпелілерді әске- ри өнерге төзім ділікпен үйрете алатын нұсқауш ы лар өте каж ет болған жергілікті ж ерлерде таяуда ғана құры лған ұлттық қарулы кұрамалардың отрядтары катары на косылды. Сол кездегі К азакстан өміріндегі соғыс 650 тұтқындарының Үш тік одақтағы рөлі мен орны бізге көрініп оты рғанын- дай, бұл факторды есепке алмайы нш а, отарлы қ шет айм ақтарды ң саяси өмірінің өзіндік ерекш елігін, бірінші дүниеж үзілік соғыс басталған кез- ден бастап, сол кезде де халқының мейлінше ала-қүла қүрамымен ерекш е- ленген аймаққа еріксіз келген олардың қосқан үлесін үғыну киын. М айдандардағы қантөгіс ш ай қастарсоғы с түтқы ндары ны ң бірден -ақ зор тасқы ны н туғызды, олар уезд орталы ктары на ж өне ең алдымен дала өлкесініңОмбы, Ақмола, Павлодар, Семей уездеріне көп жіберілді. 1914 жыл- дың ж елтоқсаны ндағы деректер бойы нш а сол кезде-ак, тек Омбы қала- сында әр түрлі үлттан ш ыққан 2000 соғыс тұтқыны болған. Олардың ара- сында Галицияда туғандар, сондай-ақ К авказ майданында орыстарға тұт- қынға түскен түріктер көп болды .130 Ақмола облы стык баскармасы жалпы жиналысының 1915 жылғы 28 қаңтардағы ж урналы нда аталған облы стың 155 қы стағына орналасты ры лған тұтқы ндар саны 22 200 адам деп көр- сетілген.131 1915 жылғы 28 акпанда ж үргізілген соғыс түткы ндары ны ң бір күндік санағының қорытындысы олардың санын былайша анықтайды. Зай- сан, Павлодар, Семей, Өскемен қалалары нда — 7490 адам, А кмола облы - сы ның қы стақтары нда — 8612 адам .132 Бүған әскер и -ө к ім ш іл ік жағы нан Қ азақстанны ң оңтүстік аудандары мен Ж етісу бағынған Түркістан өске- ри округінің кыстақтарында орналасқан соғыс тұткындарын косу к ер ек .133 Әскери қоныстар бастығыныңТүркістан генерал-губернаторына 1915 жыл- ғы 2 сәуірд егі хаб арлам асы н да аталған әс к е р и о к р у г т ің 37 к он ы сы н а 139 374«төменгі шендегілер»,134 1882 офицер орналастырылғаны айтылған, ал 1917 жылдың наурызына қарай олардан 41 285 өскерилер, соны ң ішінде 1764 офицер ж әне 39 521 солдат калган.135 Соғыс тұтқы ндары ны ң алғаш қы тобы Батыс С ібірге, К азақстан н ы ң солтүстік-ш ы ғы с аудандары на 1914 ж ы лды ң там ы зы нда келді, оларды ң арасында А встрия-В енгрия азаматтары көп болды. С оғы сты ң бастапкы кезеңінде (1915 ж ы лды ң көктем іне дейін) соғыс түтқы ндары н кабы лдау ж әне орналастыру үшін арнаулы лагерьлер кұры лмаған еді. Адамдар са- райларға орналастырылды, бір жерден екінші жерге айдап апарылып отыр- ды. Тұткындар арасында едәуір өлім-ж ітім көп болды. Асығыс қүрылған лагерьлердің кейбіреулері өзінің адам айтқы сы з томен деңгейімен айдау- мен келгендердіңж иіркеніш сезімінтуды рды . М өселен, Челябі мен Қ ос- танай арасындағы орналасқан Троицкий лагері «өлім лагері» деген атқа ие болды. Соғыс тұтқы ндарын қабылдау үшін К азақстан да біртіндеп арнаулы орындар бөліне бастады, асығыс лагерьлер қүрылды. Бірақ Дала өлкесінің генерал-губернаторы К. А. Сухомлиновтын, Орыс арм иясы ны ң Бас шта- бына хабарлағанындай, 1914 жы лды ң там ызы нда Д ала ген ерал-губерна- торлы ғы ны ң ең ірі мекені Омбыда тұтқы ндарды орналасты ру үшін бар- лығы 1716 адамды сыйғыза алатын 27 үй дайы ндалған.136 1914 жылғы 31 ж елтоқсанда Омбы ж ергілікті бригадасы ны ң бастығы Ақмола облы стық губернаторы на Бас штаб Бас басқарм асы ны ң алда ар- найы өкім берілгенге дейін соғыс тұтқындарын И ркутск өскери округіне жөнелтуге уақытш а тыйым салу туралы шешімін хабарлады, бұры ны рақ- та Омбы мен Петропавл қалалары на апарылғандарды ең болмағанда «то- ғышарлардың пәтерлеріне орналастыруға, сөйтіп олар босатқан үй -ж ай- ларды австрия-венгриялы қтұтқы ндарға беруге рұқсат етілді. 651 С оғы с түтқы ндары ны ң ұлтты к құрамы әр түрлі болды. А қмола ж әне Семей облы старыны ң аумағына орналастырылғандардың көпш ілік бөлігі славян текті адамдардан тұрды. 1915 жылғы 20 карашадағы деректер бой- ы нш а, П етропавлдағы 3986 соғы с түтқы ны ны ң ішінде 663-і славян текті адамдар б о лған .137 Рас, славяндарды ң этникалы қ жағынан бөлінуі дерек- темелерде көрсетілмеген. Соғыс тұтқындары арасында румындар, түріктер, итальяндар, немістер, мадьярлар жиі айтылады. Офицерлер арасында гер- ман-венгр текті адамдар едөуір көп болды. Ақмола жергілікті командасы- ның облыс губернаторына 1915 жылғы 23 желтоқсандағы рапортында оф и церлер саны 115 адам, олардың ішінде немістер — 64, венгрлер 51 адам деп көрсетіл ген .138 Соғыс тұткы ндары ны ң жағдайы ж әне оларға жергілікті әскери-отар- ш ы лды қ апп арат пен еңбекш і халы қты ң көзқарасы бірдей болған жоқ. П атш а әкім ш ілігі соғыс тұтқы ндары ны ң кала мен село тұрғы ндары ның арасында байланыс орнатуына кедергі жасады. 1914 жылғы 20 қыркүйекте Омбы өскери округінің штаб бастығы Өскемен, Барнаул, Семей ж әне Пав лодар гарн и зон д ары н ы ң басты қтары на берген нұсқаулары нда соғыс тұтқы ндары ны ң ж ергілікті тұрғы ндармен қары м -каты насы н болғызбау мақсатымен аса катаң шаралар қолдануға, олардың қоғамдық жиналыста- рға, түскі ж ән е кеш кі там ақ ішу үшін болса да клубтарға баруына жол бермеуге міндеттеді, мұндай жағдайларда жергілікті тоғышарлар «өздерінің бастан кеш іріп отырған сотые пен саяси оқиғалар жөніндегі әр алуан та- кы ры птағы , біздің ж аулары м ы зды хабардар ету дұрыс емес ж ән е олар мемлекеттің мүдделерін көздемейтін ой-пікірлері мен әсерлерін көбінесе бүкпесіз айтып пікір бөліседі» деп қауіптенді.139 К ала ком енданттары ны ң тікелей міндеттеріне, басқа да атқаратын қы зметтерімен коса «тұткындарды, катаң тәр тіп пен әдепті ұстап, казар- малардан ерекше жағдайларда шағын командалар болып, австриялы кж әне герм аниялы к ун тер-оф и ц ерлердің басш ылы ғымен, ж ергілікті күзеттің мылтыкты солдаты ның ілестіруімен шығуға рұксат ету ж үктелді.І40Ж ан- дармдарды ң ерекш е ойласты раты н нәрсесі «көрінеу жалған сыбыстар» таратуы мүмкін түтқындағы офицерлер мен төменгі шенділерді кадағалап жүру ж әне орыс халкы арасындағы жұртш ылықтың көз алдында әскердің беделін түсіруі мүмкін әңгімелерді бакылап отыру болды. А встрия-Венг- рия мен Германияның тұткындағы офицерлерінен жергілікті өкімет орын- дары олар үшін белгіленген ереж елер мен «өз пікірлерінде мейлінше сак болу» талабын сақтауды талап етті,141 оларды «өз Отаны мен мундир абы- ройын сақтауға...» ш акы рды .142 Қ атаң нұскауға қарамастан, соғыс тұтқындарында кейбір жүріс-тұрыс еркіндігі болы п, мәдени ой ы н -сауы к ш аралары на қатысуға мүмкіндік тауып жүрді. Осыған байланысты Д ала өлкесінің генерал-губернаторы «соғыс тұткы ндары пайдаланы п ж үрген еркіндік мүлде шектелсін» деп катаң нұсқау б ер д і.143 Бұған «Омский телеграф» газетінде ж арияланған, П авлодардан ж азы лған хабар себеп болды .144 1915 жылғы 30 каңтарда Қоғамды қжиналыс үйіндегі маскарад кезінде адам іздеген Диоген (ертедегі грек философы. — Ред.) сиякты, түнде шам ұстап өзіне одактас іздеп жүрген «Вильгельм» (герман кайзері. — Ред .) деген жазуы бар бетперде киген адам пайда болған .145 К еш ке балдағы оркестрдің музыканттары ретінде ш акы- рылған австриялы қтұткы ндар бетпердені шығарып жіберуді немесе одан 652 |