болІМГО жыл сайын 2 мың сом алып отыруға рұқсат етілді.33 Кейіннен болім  турил W

ой елегін ен терендете өткізу ге ж әрдем десті. Зерттеулердің ж үйелілігі, 
с о н д а й -а к зерттеу ж ұм ы стары ны ң негізгі кезендері бағдарламалармен 
ж ә н е н ұсқаулы қтарм ен белгіленді. Бағдарлам алар мен нұсқаулы қтар- 
ды ж а сау ға елд ің таң д аулы ғы лы м и күш тері тарты лды ж ә н е олард ы ң
О ры с г е о гр а ф и я л ы қ қ о ға м ы н ы ң м үш елері ған а болуы м індетті емес 
еді. Р ев о л ю ц и яға д ей ін өм ір сүрген бүкіл к е зең іш інде коғам таралы - 
мы ж ө н ін е н де, ғы лы м и ізд ен іс тер д ің алуан түрлі болуы ж өн ін ен де 
көп м өл ш ерде б ағд ар л ам алар мен н ұ ск ау лар таратты . К өптеген бағ- 
д арлам алар мен н ұсқаулар 1500, ал кейде 6000 данаға дейін ж ететін та- 
ралы м м ен тараты лды . О лар ауы л зи ялы лары н а түсін ікті тілде ж азы л - 
ды. Ал сон ы м ен бірге олар ө з кезін дегі ғы лы ми ж етістіктер деңгейінде 
ж а сал ы п , елд ің ә р түрлі м е к ен д ер ін е ж іб еріл ді. О рыс гео гр а ф и я л ы қ
қоғам ы н ы ң тікелей өнімі деп саналған бағдарламалар мен нұскауларға 
коса, баска коғамдарды ң Географ иялы қ коғамны ң қайраткерлері каты- 
скан бағдарлам алары мен н ұскаулары кеңінен таралды . М ы салы , 1917 
ж ы лға д ей ін бірн еш е рет басы лы п ш ы ккан «С аяхатш ы ларға арн алған
ан ы ктам ал ы қ кітапш а» сондай болды. XX ғасы рды ң басы нда бұл басы - 
лы м дар ге о г р а ф и я н ы ң кө п теген м әсел елері бойы н ш а таң даулы деп 
есептелді. Т әж іри б ел і саяхатш ы ж ә н е зерттеуш і Л. С. Берг 1907 жылы: 
«...СП б. Ж араты лы стануш ы лар қоғамы ш ы ғарған... табиғи-тарихи кол- 
л екц и ялар ж и н актары н ы ң ең таңдаулы нұскаулары н басш ы лы кка алы- 
ң ы здар», — деп е с к е р т к е н .37
Х ІХ ғасы р д ы ң 80-ж ы лдары нан бастап 1917 ж ы л ғад ей ін Қ азак стан - 
ды тікелей географ иялы қ, б иологи ялы қ ж ән е баска зерттеулер жөнінде 
көп теген н ұ ск ау л ар мен б ағд арлам алар ж асалды . М әселен , «Көш пелі 
кұм дарды ң сипаты мен таралуы н зерттеуге арналған нұскауды» (С П б., 
1888) б ір ік к ен м атем ати к ал ы к географ ия ж ән е ф и зи к ал ы к географ ия 
бөлімш елері ж аны ндағы И. И. С тебницкий, И. В. М уш кетов, С. Ю. Рау- 
нер, Н. А. С о к о л о в , М. А. Р ы ч каев , Ю. М. Ш о к ал ь ск и й мүш е болған 
к о м и с си я ж асад ы . Н ұскауд а Қ ы зы лкұм д ы зерттеу ерекш е ай ты лған: 
«...ал ө сім д іктер ж и н аған кезде он ы ң құм төб ен ің немесе ш ұңкы рды ң 
қай ж ер ін ен алы н ған ы н көрсетіп , ғы лы ми ж өн е ж ергілікті атаулары н 
келтіру, со н д ай -ак , бүл өсім д іктерд ің ж ергілікті тұрғы ндар ш аруаш ы - 
лығы ндағы м аңы зы көрсетілуі керек».38 1888 жылы «Саяхат кезінде ме- 
т е о р о л о г и я л ы қ е с к е р т п е л е р мен б ай к ау л ар д ы ж ү р гізу г е арн алған
нұскау» ш ығарылды. 1891 жылы «Барометрлік байқауларды ң көмегімен 
б и ік тік ті ан ы қ тау ға ар н алған н ұскау» ж ари ялан ды , оны кұрасты рған 
Б. С р ед н е вс к и й , ред ак ц и ял аған А. Т и лло (С П б ., 1891). Бұл нұскауда: 
« Е у р о п ал ы қ Р есе й д ің де, С іб ір мен А зи я и ел ік тер ін ің орасан үлкен
к е ң істігін ің де көп теген ж ерлері бедері ж өн інен тым аз зерттелген», — 
д елін ген .39
Қ огам өм ір сүрген б астап к ы кезең д е Р есейдің оры с емес халы кта- 
ры ны ң этн ограф и ясы н зерттеу ж өн інде бағдарламалар ж асауға әрекет 
етілді. «Х алы кты к заң д ы к ғүры птарды ж и н ауға арналған бағдарлама» 
со лай ш а ж а с а л д ы .40 О ны э т н о гр а ф и я бөлім ш есі ж ан ы н ан құры лған 
Х алы кты к заң д ы к ғұры птарды ж и н ау ком и сси ясы дайы ндады : «...сол 
Қ оғам н ы ң этн о гр аф и я б ө лім ш есін ің тө р ағасы М. В. К алачевтің баста- 
масы мен ж ә н е П. А. М у л о в ты ң к ы зу каты суы аркы лы 1864ж ы лы заң- 
д ы к ғұры птарды ж и н ауға арн алған бағдарлама ж асалы п, зерделенді».41
686

Бағдарламада: «...қолайлы ж ағдайлар болғанда Ресей шегімде түратым 
бұратаналар тұрм ы сы ны ң тай п ал ы қ ерекш елік терін де к орсстксн
жон
болар еді» деп атап ай ты лған.42 Онда Ресейдің оған кіретін халы ктарды
зе р т т е у ж ө н ін д е г і ғы лы м и т о п т а р ы д ен к о я т ы н б а р л ы қ т ұ р м ы с
ерекш ел ік тер ін е баса н азар аудары лды . Барлы ғы 425 с ұ р а қ өзір л ен д і. 
Ол 1889 жылы қайта ш ы ғары лды , соны мен бірге қайта өнделді. Бағдар- 
ламада ж еке адам ны ң да, тұтас алған да кау ы м н ы ң да ө м ір ін ің б ар л ы к 
жақтары қамтылды. Бұл бағдарлама орыс емес халы қтарды ң әлеум еттік, 
эк о н о м и к ал ы қ ж ән е тұрм ы сты қ ж ағдайлары н 20 ж ы лдан астам уақы т 
бойы қам ты п келді. XX ғасы рд ы ң б асы н да Р есей б ұ р атан ал а р ы н ы ң
әлеум еттік ж ән е экон ом и к алы қ ж ағдайы на деген ғылыми ы нта-ы қы лас 
тағы да өсе түсті. О сыған байланы сты 1914 ж ы лы Э тн о гр аф и я л ы қ к ар- 
талар ж асау ж өн ін д егі к о м и с си я н ы ң сау ал д ам а сұ р а қ тар ы , ал 1915 
жылы «Ресейдіңтай палы к картасы н ж асау ж обасы» ж ари ялан ды .43 1917 
жылы С. О л ь д ен б у р гтің б асш ы лы ғы м ен « Т ай п ал ы қ к а р тал ар ж асау
ж өн ін д егі нұсқау» ж асалд ы , онда бы лай деп атап айты лды : «К олда- 
нымдағы тай п алы қ карталарды ... Орта А зия үшін ж ән е С ібір үшін м ас­
штабы бір дю йм де 40 ш ақы ры м болаты н етіп, ж е к е п ар ақ тар ж ә н е екі 
ж и ы н ты қ тай п ал ы қ карта ш ы ғару ж об алан д ы . С ібір мен О рта А зи я ға 
арн алған е к ін ш іс ін ің м асш табы — бір дю йм де 100 ш а қ ы р ы м » .44 1912 
жылы көрнекті этнограф ж ә н е Орыс географ и ял ы қ қоғам ы н ы ң мүшесі 
Л. Я. Ш терен бергтің лекц и ясы н ты ңдауш ы лар он ы ң л екц и ясы бойы н- 
ша «Э тн ограф иялы қ материалдар ж и н ауға арн алған нұсқау» дай ы н д а- 
ды, ол кейін ка зақ та р д ы ң ж ә н е б аск а да а зи я л ы қ х ал ы қтард ы ң этн о г- 
р аф и ясы н зерттеу ісін е елеулі үлес қ о с т ы .45
Қ оғам қы зм етінің аса маңызды бөлігі эксп ед и ц и ял ы қ ж үмыс болды. 
«Географиялық Коғам көп мөлшерде ұйымдастырып, өткізген экспедици- 
ялар орыстың география ғылымын дүние ж үзіне әйгілі етті».46
Тұтас алғанда, К азақстанны ңтабиғаты н зерттеу жөніндегі экспедици- 
ялар орталы қ қоғам тарапы нан да, ж ергілікті бөлімдер тарапы нан да өте 
көп ұйымдастырылды. Қ арастыры лы п отырған тақы ры пта Орыс геогра- 
фиялы қ қоғамының экспедициялык қызметін жалпы түсіну үшін зор ғылы- 
ми маңызы болған жекелеген экспедицияларға ғана тоқталып өту қажет. 
Қоғамны ң ірі экспедициялары ны ң бірі — И. В. И гнатьев пен А. Н. К р а с - 
н овты ң Т ян ь-Ш аньд ағы Х антәңірі ауданы на экспедициясы . 1884 жылы 
П. П. С еменов-Тян-Ш анский Г. А. К олпаковски й ген ақХ антөң іріні ж әне 
оған жапсарлас жатқан аудандарды зерттеу қаж ет екендігі туралы өтініш 
жасады.47 Г. А. Колпаковскийге И. В. М ушкетовтің 1885 жылғы 22 мамыр- 
дағы хатында да н ақсонд ай өтініш айтылдь*, бұл хатта ол «...Х антәңірінің 
тамаш а таулары тобын зерттеуді өзің ізд ің н азары ңы здан қағыс қалды р- 
мауды аса құлдық ете отырып өтінемін» деді.48
1887 ж ы лды ң м ам ы ры нда В ерны йда ж ер сіл к ін іс і болды , оны ж е р - 
гілікті ж ерде зерттеум ен И. В. М уш кетов айн алы сты . Э к сп ед и ц и ян ы ң
кұрам ы на кен и нж ен ерлері Ф. И. Б русн и цы н мен И . В. И гн атьев, со н - 
д ай -ақ М . Н. Лямин, Э. А. Ш тединг,топограф П. А. Рафилов, фотосуретші
С. Ф. Н иколай ж ән е суретші Н. Г. Хлудов кірді. Э кспедиция 1887 жылы 
жер сілкінісі болған кең ауданды зерттеді. И. В. Игнатьев Верныйдан 
Қапал-
ға ж өне С ергиопольге дейінгі солтүстік ж ақтағы , Ф. И. Брусн и цы н — 
шығысқа карай Верныйдан К ұлж аға дейінгі, М. Н. Л ямин мен Э. А. Ште-
6 8 7

динг Ы сты ккөлдің жағалауын коса, Верныйдың батыс жағындағы аумақ- 
ты зерттеп шықты. Топограф тарға ж ергілікті жерді суреткетүсіру ж үк- 
телді. И. В. М ушкетовтың өзі Верныйдан Ы стықкөл жағындағы кеңаудан- 
ды ж ә н е кері қарай Қ арақол қаласы мен Ш елек өзені арқылы Верныйға 
карай зерттеп шықты. 1887 жы лды ң қараш асында экспедицияны ң алдын 
ала жасаған есебі табыс етілді, ал түпкілікті есеп 1890 жылы жарияланды.
Экспедицияныңғылыми жүмыстарыныңеңбасты тұжырымы И. В. Муш- 
кетовты ң Т үркістандағы ж ер сілкінісі тектоникалы қ деп сипаттауы бол- 
ды. Осы ж ер сілкін ісінен кейін И. В. М уш кетов сейсмологияға мыктап 
көң іл бөле бастады.
С. Н. Н икитин басш ылык еткен екінші экспедиция 1892 жылы Оралдан 
арғы далаға барды. Э кспедиция тек кана іздестіруш ілік сипатта болды. 
О ның негізгі мақсаты темір жол құрылысы бойынша ф изикалы к-геогра- 
ф иялы қ, геологиялык, топографиялы қ, экон ом икалы кж ән е арнаулы зер- 
ттеулер ж үргізу еді.49
Э ксп едиц и ян ы ң міндеттеріне Ж ай ы к өзені, Каспий ж ән е Арал те- 
ңіздері арасындағы ұлан-байтак кеңістікті ж ән е Әмударияны Орал қала- 
сымен жалғастыратын темір жол салудың ыктималдығына байланысты да 
ж ан-ж ақты зерттеу енді.
Э кспедиция 1892 ж ы лды ң бүкіл жазы кезінде жұмыс істеп, күздігүні 
П етербургке қайты п оралды. Э кспедиция ж ұм ы сы ны ң нәтиж есінде көп 
м өлш ерде ге о гр а ф и я л ы қ , со н ы ң іш ін де п ал ео н то л о ги я л ы қ м атериал 
ж и н ал д ы , ал к е ң -б а й т а к ау м ак ты ң гео л о ги ял ы к қүры лы сы н түсін у 
үш ін өте көп н ә р с е берді. Э к сп ед и ц и ян ы ң айм ақтағы пайдалы казб а- 
лар ж өн індегі н әти ж елері маңы зды . Э ксп едиц и ян ы ң кеш енділігі әрбір 
то п ты ң д ер б ес ж ұм ы с істеуіне себепш і болды. Л. С. Берг, П. Г. И гн ать­
ев, В. С. Е лпатьевский кұрамындағы экспедиция 1898 жылы Батыс Сібір 
мен С о л тү стік К а за к с т а н н ы ң көлд ерін зерттеу ж өн ін д е үлкен ж ұмыс 
ж ү р гізд і.50
1899—1902 ж ы л д ар д а Л. С. Б ер гтің б асш ы лы ғы м ен атакты А рал 
э к с п е д и ц и я с ы ж ү р гізіл д і. А рал эк сп ед и ц и я с ы н Орыс гео гр а ф и я л ы к
қоғам ы н ы ң Т үркістан бөлімі үйым дасты рды . 1897 ж ы лды ң аяғы н д а-ак 
бөлім нің оты ры сы нда А рал т ең ізін ің рөлі ж ән е оны зерттеу қаж еттігі: 
«Ө лке үш ін э к о н о м и к а л ы к м аң ы зд ы лы ғы ж ағы н ан А рал тең ізі Орта 
А зи я ой п аты н ы ң көлд ері арасы н д а бірін ш і оры н алады», — деп ан ы к- 
талған б о л а ты н .51
1901 жылы ғылыми зерттеулердің алғашкы кезеңі аякталды. 1906 жылы 
Л. С. Берг теңіздің шығыс жағалауында болып, геологиялы к ж әне зооло- 
гиялық материал жинады. Бүл материалдарды өндеуге көрнекті ғалымдар 
тартылды. 1901 жылы Л. С. Берг Н. Г. М аллицкийге былай деп жазды: «Егер 
бүл істі акы ры на дейін ж еткізе алсак, бұл ұлы іс болады ж ән е орыстың 
көлдері мен тең ізд ерінің бірде-бірі Арал теңізі сиякты м үкият зерттел- 
мес еді. Б арлы к материалдар ең сенімді белгілі мамандар мен білгірлерге 
берілді».52 Э ксп едиц и ян ы ң нәтиж елері жалпы көлемі 95 баспа табак бо­
лып жарияланды.
Арал эксп еди ци ясы аяқталған бойдан Балкаш экспедициясы ойлас- 
тырылды. О рталы к когамга ж олдаган хатта былай делінген: «Болаш акта 
1903 жылы Балкаш ты ң ф и зи калы қ географиясы мен гидрологиясын зер­
ттеу үшін экспедиция ұйымдастыру ойластырылып отыр. Бұл бассейннің
688

алыстығы ж әне жорамалданып отырған жұмыстың күрделілігі едәуір 

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: