«ҚҰДАЛЫҚ» ФРЕЙМІНІҢ ВЕРБАЛДЫ АССОЦИАТИВТІ ЭКПЕРИМЕНТІНІҢ

Ш. Уәлиханов атындағы КМУ хабаршысы    ISSN  1608-2206                                   Филология сериясы. № 4, 2019 

 

87 

 

Бұл  мақалада  Қазақстандағы  титулды  этнос  қазақ  социумдарының  тілдік 

санасындағы  құдалық  фреймін  ерікті  ассициативті  эксперимент  әдісімен  анықтау 

мәселелері  қарастырылды.  Қазіргі  таңда  лингвистикадағы  тілдік  бірліктердің  бойынан 

көрінетін  ұлттық  мәдени  ерекшеліктер  когнитивті  лингвистика,  психолингвистика  және 

лингвомәдениеттану  бағыттарында  зерттеледі.  Тілдің  мазмұндық  жағын  тану 

жолдарының  арасында  соңғы  жылдары  психолингвистикалық  әдістерге  жүгіну 

зерттеушілердің  назарын  аударып  отыр.  Психолингвистикада  белгілі  бір  мәдениетті 

тұтынушының  санасындағы  бейнелердің  еркешелігін  көрсетудің  түрлі  әдістері  бар. 

Солардың  ішінде  ең  тиімді  деп  саналатын  әдіс  –  еркін  ассоциативті  эксперимент. 

Вербалдық  ассоциацияларға  негізделген  еркін  ассоциативті  эксперимент  әдісі  зерттеліп 

отырған 

құбылысқа 

респонденттердің 

көзқарасы 

туралы 

мәлімет 

жинауға, 

коммуникативтік 

орта 

қалайша 

адамның 

ассоциативтік 

базасын 

қалыптастыратындығын,  оның  дүниені  қабылдауына  қалай  әсер  ететіндігін  түсінуге, 

зерттеліп  отырған  ұғымды  қабылдаудың  ұлттық  мәдени  ерекшелігін  айқындауға 

мүмкіндік береді. 

Кілт  сөздер:  ассоциация,  ассоциативті  эксперимент,  тілдік  сана,  құдалық  фреймі, 

ассоциативтік эксперименталды талдау. 

 

КІРІСПЕ  

 

Ассоциативті эсперимент ХХ ғасырда К.Г.Юнг пен М.Вертгеймдердің енгізуі бойынша 

адам танымының уәжін зерттеудің ең тиімді тәсілдерінің бірі ретінде психолингвистикада өз 

нәтежиесін көрсете бастады. А.А.Лентьевтін пікірінше:  «Егер тілдік бірліктердің  «мәдени» 

ерекшелігін,  қандай  да  бір  сөздің  тікелей  релевантты  емес  жанама  семантикалық 

байланыстарын, 

оның 

семантикалық 

«орамдарын» 

жинақтау 

үшін 

неғұрлым 

обьективтілікпен  ашуға  мүмкіндік  беретін  әдісті  табу  керек  болса,  бұл  әдіс  ассоциативтік 

экперименттік  әдісі  болып  табылатыны  сөзсіз...»  [1,  14-15]. Тілдік  және  мәдени  семантика 

арасындағы біріктіруші бөлік психолингвистикалық экперимент болып есептеле алады, онда 

ассоциативтік  байланыстар,  концепциялық  өрістер,  сонымен  қатар  талданып  отырған 

ұғымның жиілігі мен тіркесімділігі айқындалады. 

Ассоциация латынның «association-біріктіру»  деген ұғымын білдіреді. Ассоциация екі 

түрлі  танымның  өзара  байланысы  (сезіну,  түсіну,  ойлау,  елестету  қабілеттері)  арқылы 

жүзеге  асады.  Бұл  ассоциация  деген  ұғымды  XVII  ғасырда  Дж.Локк  енгізген.  Ассоциация 

жеке субьективті тәжербиеге негізделген белгілі нысан мен құбылыс арасындағы байланыс. 

Ассоциативтік  тәжірибеден  субьектінің  нәр  алған  мәдениеті  мен  өмірлік  тәжірибесі 

байқалады. Ассоциация ұғымымен тығыз байланысты ғылымда ассоциативтік өріс ұғымы да 

бар.  Ассоциативтік  өріс  –  «тілдік  бірліктердің  жиынтығы,  мазмұн  ортақтығына  қарай 

біріккен  белгілеуші  құбылыстардың  заттық,  ұғымдық  және  функционалдық  ұқсастығы.  Ол 

ассоциациалы сөздер мен стимуль сөздердің төңірегінде берілуі ретінде түсініледі» [2, 183]. 

Ассоциация  адамның  сенсорлы  перцептивті  қабылдауы  арқылы  туындайды  дегенді 

алғашқы болып айтқан тілші ғалымдардың бірі И.М.Сееченов. Ғалымның зерттеулерінде ол 

«сезіну  ассоциациялары»  деп  аталады  [3,  44].  Сезіну  ассоциациялары  адамның  өмірі  мен 

тәжербиесі  негізінде  қалыптасып,  дами  отырып,  елестету/түсіну  ассоциациясына, 

күрделенген  ассоциация  түріне  ұласады.  Барлығы  жинақтала  келе  сыртқы  әлемге  тәуелді 

болады.  Соған  сәйкестендіріледі.  Бұның  нәтижесі  пайымдау  барысында,  ой  жинақтау 

барысында өзара байланысқан ой жүйесін құрайды.  

Демек,  ассоциация  –  жалпы  мағынасында,  айнала  қоршаған  дүниенін  үзігін  таныту 

үшін  қолданылатын,  психикалық  қабілеттер  негізінде  жүзеге  асатын,  білім  алудың  көзі. 

Д.Гартли,  Т.Браун,  Дж.Милль,  т.б  ғалымдар  ассоциациясының  ментальды  (санада,  ойда 

болатын) тетік екенін, ассоциацияның негізгі белгісі деп ассоциациялық танымның адамның 

өмірде  жинаған  тәжірибесі  мен  сезінуі,  ұғынуы  арасындағы  байланыстан  туындайтынын 

атап көрсетеді.  

Вестник КГУ им. Ш. Уалиханова   ISSN  1608-2206                                              Серия филологическая, № 4, 2019      

 

88 

 

Қазіргі  кезеңде  асооциацияның  тәжірибелік  деңгейі  біртіндеп  кеңейіп,  ассоциативті 

эксперимент  пен  практикалық  зерттеулер  жүргізілуде.  Ассоциативті  эксперимент 

жүргізудегі  негізгі  мақсат  –  субьектінің  ақиқат  дүниені  тану  мен  танытуға  деген 

белсенділігін, әсерін (реакциясын) байқау, субьектінің «менін»  бақылау.  

Бүгінгі  таңда  ассоциация  ұғымы  кешенді  ұғым  ретінде  психология  саласынан  басқа 

психолингвистика,  когнитивтік  лингвистика,  психология,  әлеуметтану,  психиатрия  сынды 

ғылым  саласында  қолданысқа  ие  болды.  Мәселен,  тіл  біліміндегі  жаңа  бағыт 

психолингвистика,  когтинивтік  лингвистика  салаларында  адамның  ақиқат  дүниені 

қабылдап, тіл арқылы жеткізудегі психикалық құбылыстары туралы мәселелерді қозғағанда 

ассоциацияның психологиядағы қызметі ерекше байқалатындығы анықталды [4, 224]. 

 

НЕГІЗГІ БӨЛІМ 

 

Кез-келген  тілдік  бірліктің  ассоциативтік  өрісі  әлемнің  тілдік  бейнесімен  тығыз 

байланысты.  Өйткені  «Белгілі  бір  стимул  сөздің  ассоциативті  өрісіне  жүргізілген 

экспенименттен  алынған  нәтежие  –  адамның  вербалды  жадындағы  көріністер  ғана  емес, 

сондай-ақ  сол  мәдениетті  тұтынушының  санасында  бейнеленетін  этносқа  тән  әлем 

бейнесінің,  оның  уәждері  мен  бағалауы,  сәйкесінше  мәдени  стереотиптерінің  көріністері 

болып  табылады»  [1,  140].  Сол  себепті  ассоциативтті  өріс  құрамын  талдау  ұлттардың 

дүниетанымынан,  психологиясынан,  тұрмыс-тіршілігінен,  салт-дәстүрінен  мол  ақпарат 

алуға  жол  ашады.  Сөздер  арасындағы  ассоциативтік  қатынас  психолингвистикалық 

эксперименттер  барысында  анықталады.  Эксперимент  тірек-сөзге  байланысты  ойға  түскен 

барлық сөздерді жазып алуға негізделеді. Нәтежиесінде алынған сөздер тобы ассоциативтік 

өріс деп аталады. Оның құрамы, экспериментке түсушілердің анықтауы бойынша тірек сөзге 

қатысты  ассоциативтік  өріс  құрайтын  ортақ  байланыстылық  деңгейін  анықтайды. 

Ассоциативтік  мағына  ұғымы  адамда  сөз  бен  ой  арқылы  түзілетін  байланыстар  мен 

қатынастардың  терең  үлгілерін,  арнайы  ішкі  құрылымын  табу  барысында  адамзаттың  сан 

қырлы  тәжербиесінің  танымдық  тұрғыдан  ұйымдастырылуы  негізінде  қалыптасады. 

Сондықтан  ассоциативтік  мағына  сөздің  ассоциативтік  байланыстарын  талдау  арқылы 

анықталады.  

Соңғы  лингвистикалық  зерттеулер  белгілі  бір  мәдениетті  тұтынушылардың  тілдік 

санасын  зерттеуде,  яғни  тіл  иесінің  өзіндік  ішкі  лексиконын немесе  сөздік  қорын  анықтау 

мәселесін  лексика-семантикалық  талдау  жасау  арқылы  жан-жақты  шешуге  болмайтыны, 

тілдегі  сөздік  қорды  психолингвистикалық  жақтан  таныстыруда,  сонымен  қатар  адамның 

ішкі  сөздік  қорының  құрылымын  анықтауда  ассоциативті  экперименттің  мүмкіншіліктері 

зор  екендігі  анықталды.  Сондай-ақ,  ішкі  лексиконды  ұйымдасытру  мәселесі  фрейм 

теориясымен де, когнитивтік үлгілерді вербалды толықтыру мәселесімен де ұштасып жатыр. 

Басқа  да  үлгілер  сияқты  фреймдік  үлгі  де  психологиялық  ақиқатты  тексеруді  талап  етеді. 

Әрбір  лингвистикалық  құрылымның  психологиялық  ақиқатын  анықтап  алудың  қажеттігі 

туралы мәселеге Ю.С.Степанов тоқталған болатын [5, 11]. 

Андерсон  және  Бауэр  сынды  ғалымдардың  ойынша:  «Егер  сөзге  сәйкес  келетін 

ұғымдар  жадыда  сақталған  пропозицияға  кодталған  болса,  онда  мұндай  сөздер  өзара 

ассоциациялануы  мүмкін,  өйткені  бұл  тұрғыдан  алғанда  өзара  қиылыса  байланысқан 

пропозициялар  жадыда  үлкен  бір  желі  түрінде  болады,  ал  олардың  әрқайсысы  жадының 

тораптар  жиынтығынан  тұрады»  [6,  42].  Ғалымдар  мұндай  тораптарды  концептімен, 

әрекеттер жүйесімен байланыстыра қарастырады, мұндай репрезентация жасаушы әрекеттер 

қарым-қатынасты күшейтеді: әрекет – атқарушы, әрекет – орын, әрекет – нысан және т.б. 

осы  сияқты  байланыстарға  түседі,  ал  жадының  мұндай  үлгілері  негізгі  құрылым  рөлін 

атқарады.  Мұндай  үлгілер  жинақтала  келіп,  индивидтің  жадында  белгілі  бір  ассоциация 

туғызады.  Сөздерді,  беретін  ассоциациясына  (ассоциациялық  өріс)  қарай  топтастырып 

ассоциациялық  өрістердің  өз  ішіндегі  байланыстарына  талдау  жүргізуді  ассоциациялық 

Ш. Уәлиханов атындағы КМУ хабаршысы    ISSN  1608-2206                                   Филология сериясы. № 4, 2019 

 

89 

 

мәліметтерге  грамматикалық,  лексика  –  семантикалық  және  басқа  деңгейде  сараптама 

жүргізуді  Ресейдің  көптеген  зерттеушілірі  белсенді  түрде  қолданып  келеді,  олардың 

арасынан  Ю.Н.Караулов,  А.А.Залевская,  В.В.Красных  сынды  зерттеушілерді  ерекше  атап 

кетуге тиіспіз.  

«Құдалық»  фреймін  толығырақ  сипаттау  мақсатында  ақпарат  алу  үшін  қазақ  тіліндегі 

түрлі  сөздіктерге  жүгіндік.  Сөздіктерде  берілген  мәліметтерге  сүйене  отырып,  біздің 

ойымызша берілген «құдалық» тірек сөзінен бастап сынаққа алынушылардың реакциясына 

дейін  алынған  мәліметтерден  қазақ  тіл  иеленушілерінің  концептуалды  әлемдерінің 

картинасындағы  аксологиялық,  прагаматикалық,  когнитивтік  ерекшеліктерін  салыстырып 

шығуға мүмкіндік беретінін байқадық. Н.Уфимцеваның пікірінше сынаққа алынушылардың 

ассоциативтік  реакцияларын  “сол  тілде  сөйлеушілердің  ассоциативті  –  вербалды  жүйе  өз 

кезегінде тілді меңгерудегі феноменді түсіндіруге жол ашады және ол мәтіндік пен өзіндік –

жүйелік жағымен бірге сол тілді көрсетудің толыққанды құқылы тәсілі бола алады” [7, 7]. 

Қазақ социумдарының санасындағы ассоциативті реакцияларының шынайылығы және 

ұжымдық  көрінісін  анықтау  үшін  сынаққа  алынуышыларға  қойылатын  талаптар  мен 

нормалардың тізімін  А.С.Бабичеваның пікіріне сүйене отырып жасап шықтық [8, 69].  Бұл 

эксперименттің  шынайылығын,  оған  қатысушылардың  жасы,  жынысы,  ұлты  мен  кәсіби 

мамандығы, сонымен қатар қандай әлеуметтік топқа сәйкестігі т.б анықтадық. Нәтижесінде 

сынаққа алынушыларға қойылатын талаптар төмендегідей болып шықты:  

1) барлық респонденттердің ана тілдері – қазақ тілі; 

2)  эксперимент  нәтежиесінің  барынша  шынайылығы  мен  нақтылығына  қол  жеткізу 

мақсатында, тірек сөз қатарына «құдалық» сөзіне мүлде қатысы жоқ сөздер мен «құдалық» 

жорасына қатысты қысқаша сұрақ қатар берілді; 

3)  сынаққа  алынушылар  елдің  барлық  аймақтарының  болғандары  дұрыс  деп 

есептелінді; 

4)  білімнің  гумантитарлық  салалары  –  жоғары  оқу  орындарында  тіл  (филология)  

мамандықтарында  оқитын  17  жас  пен  22  жас  аралығындағы  студенттер  экспериментке 

қатысушылар ретінде таңдалып алынды. 

Бұл  арада  сынаққа  алынғандардың  жастарының  бекерден-бекер  таңдалмағанына 

ерекше  тоқталамыз,  осы  жасқа  келгенде  адам  бойындағы  тілдік  тұлғалық  ерекшеліктері 

негізінен  қалыптасып  үлгереді.  Бұл  өз  кезегінде  Ю.Н.Карауловтың  көзқарасы  бойынша 

«келесі  он  жылдық  ішінде,  яғни  сынаққа  алынғандар  қоғамның  белсенді  ядросын  құрған 

кездегі  қоғам  мүшелері  бұқаралық  санасының  кейбір  сипаттарының»  қандай  күйде 

болатынын болжауға мүмкіндік береді [9, 4].  

«Құдалық»  тірек  сөзінің  шығу  төркінін,  жасалу  жолдарын,  семантикасын  кешенді 

түрде  сипаттау  үшін  қазақ  тілінің  түсіндірме  сөздігі,  аймақтық  сөздік,  фразеологиялық 

сөздік,  этимологиялық  сөздік  және  аударма  сөздіктерді  пайдаландық,  сондай-ақ  қазақ 

мәдениетін  зерттеуге  арналған  түрлі  мәдениеттанымдық  этнографиялық  тұрмыс-салттық 

және  әдет-ғұрыптық  зерттеулерге  арналған  ғылыми  жұмыстарды  саралап  шықтық. 

Дегенмен,  «құдалық»  тірек  сөзінінің  мағыналық,  мазмұндық  болмысын  толықтай  ашып 

көрсететін тұстары аз. Ассоциативті эксперимент негізінде қолданбалы психолингвистикада 

«арнайы  ассоциативті  нормалар  сөздігі»  жарық  көрді.  Олардың  қатарына  Дж.Дизенің, 

кеңестік  тіл  білімінде  А.А.Лентьевтің  басшылығымен  жарық  көрген  «Словарь 

ассоциативных  норм  русского  языка»  және  толықтырылған  нұсқасы  «Русский 

ассоциативный  словарь»  (Ю.Н.Караулов,  Ю.А.Сарокин,  Е.Ф.Тарасов,  Н.Ф.Уфимцева  және 

т.б) атты сөздіктерді жатқызуға болады [10, 782]. Ал отандық тіл білімінде Н.В.Дмитрюктің 

басшылығымен  (Д.А.Молдалиева,  В.Д.Нарожная,  Ж.И.Молданова,  Е.С.Мезенцева, 

Н.А.Сандыбаева, 

Г.И.Абрамова, 

т.б) 

жарық 

көрген 

«Қазақша 

ассоциациялақ 

сөздік/Казахский  ассоциативный  словарь»  атты  еңбектерін  [11,  330],  Г.Г.Гиздатовтың 

«Ассоциативные  поля  в  русском  и  казахском  языках»  атты  еңбегін  және  Ж.Ә.Жамбаева, 

М.Мамбетова,  Х.А.Ордабекова,  Қ.С.Алдашева,  Б.Р.Қасенов  және  т.б  тілші  ғалымдардың 

осы бағыттағы еңбектерін ерекше атауға болады.  

Вестник КГУ им. Ш. Уалиханова   ISSN  1608-2206                                              Серия филологическая, № 4, 2019      

 

90 

 

Біз  бұл  жұмысымызда  қазақ  титулды  этносының  тілдік  санасындағы  «құдалық» 

стимул–сөзінің  семантикасын,  яғни  «құдалық»  стимул-реакция  арқылы  қалыптасқан 

мағыналарын кешенді түрде қарастырамыз.  

Қазақ  лексикографиялық  анықтамалары  дереккөздері  бойынша  «құдалық»  сөзі  былай 

анықталады  және  релевантты  түсініктеме  қатарына  жатады  (ҚТТС,  1961;  ҚТТС,  1982; 

ҚТЭС,  1966;  ҚОС,  1981;  ОҚС,  1982;  ҚТСС,  1995;  ҚТАС,  2003;  ФС,  1997;  ҚТФС,  2000; 

ҚТТС,  1997;  ҚЫЭС,  1999).  Қазақтың  әлем  бейнесін  жасау  үшін  құдалық  сөзінің  негізгі 

анықтамаларын  «құдалық»  «құда  болушылық,  құда  түсушілік»,  яғни  биреудің  қызын 

жүктеу/скачать 3,45 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: