АКТИВТЕР І. Ұзақ мерзімді активтер

1 кестенің жалғасы

2 кестеде көрсетілгендей, активтердің нақты құнында көрінетін нақты баланс валютасы 9 172 719 мың теңгеге немесе 21,1 % өскен. Бұл кәсіпорын қызметінің тиімділігін көрсетіп, оның болашақ дамуын білдіреді.

2 кестенің жалғасы

Активтердің өсу динамикасын келесі суреттен көруге болады:

Сурет 1. 2009-2010 жылдар аралығындағы кәсіпорын активтерінің өсу динамикасы

2 кестеде көрсетілгендей, қаражаттарды ұзақ мерзімді активтер және ағымдық активтер арасында бөлу 2009 жылы, 2010 жылы ағымдағы активтер үлесінде болды. Ағымдық активтердің үлесі ұзақ мерзімді активтердің үлесінен 2009 ж. 18% (59-41), ал 2010 ж. – 21,2 % (60,6-39,4) асып түсті. Ағымдық активтердің өсімі ұзақ мерзімді активтердің өсімінен 8,01% (24,39-16,38) құрады. Ағымдық активтердің өсу қарқыны барлық активтердің құрамында сақталды. Кәсіпорын активтерінің өтімділік коэффиценті (ағымдағы активтер құнының кәсіпорынның барлық мүлкі құнына қатынасы арқылы анықталады) 2010 жылы – 60,6% құрап, 2009 жылға қарағанда 1,6% жоғары болды. Қаржылық көзқарас бойынша бұл көрсеткіштердің өсімі құрылымдағы жағымды өзгеріс. Мүліктің өтімділігі жоғарылап, айналымы жыламдайды, оны пайдалану тиімділігі артады. Бұл туралы ағымдағы және ұзақ мерзімді активтер қатынасы коэффицентінен көруге болады (ағымдық активтерді ұзақ мерзімді активтерге бөлу арқылы анықталады).

Әрі қарай, кәсіпорынның мүліктік жағдайында қандай сапалық өзгерістер болғанын анықтау қажет. Ол үшін алдымен кәсіпорынның өндірістік потенциалының басты элементтерінің бірі болып табылатын, оның материалдық – техникалық базасын құрайтын негізгі қордың құрамы мен қозғалысын анықтау қажет.

3. 
   кестеде көрсетілгендей негізгі құралдардың бастапқы құны бойынша 1,3 есе өсіп, 26 846 858 мың теңгені құрап отыр. Басты өзгеріс негізгі құралдардың нақты құнының үлес салмағының өзгеруінде.
   

Кесте 3 «ҚазМұнайГаз» ҰК АҚ негізгі құралдары және олардың техникалық жағдайы

«ҚазМұнайГаз» ҰК АҚ баланс валютасындағы негізгі құралдардың қалдық құны үлесі 2009 жылы 30 %, ал 2010 жылы 26 % құрап отыр, яғни бұл көрсеткіштің теориялық мағынасына жартылай сәйкес келмейді.

Негізгі құралдардың белсенді бөлігінің өсу қарқыны қалған барлық негізгі құралдардың құнының өсу қарқынан 1,3 % (2,6 - 1,3) асып түсті. Негізгі құралдардың белсенді бөлігі (жұмыс машиналарының, өндірістік құрал - жабдықтар және транспорт құралдарының) үлесінің 28,9 % - дан 52,2 % - ға немесе 1,9 есе өсуі кәсіпорынның материалдық - техникалық базасының дамуындағы жағымды кезең. «ҚазМұнайГаз» ҰК АҚ өндірістік потенциялының қарқынды жоғарылауына негізгі құралдарды жаңарту коэффиценті де әсер етті (іске қосылған жаңа негізгі құралдар құнының олардың жыл аяғындағы бастапқы құнына қатынасымен анықталады). Бұл көрсеткіш 60,8 % құрады. Осыған байланысты негізгі құралдардың жарамдылық коэффиценті (негізгі құралдардың қалдық құнының бастапқы құнына қатынасымен анықталады) деңгейі төмендеді. Егер оның өсімі 2009 жылы 65 % құраса, ал 2010 жылы 50 % құрап, 15 %-ға азайғандығын көрсетеді. Бұл негізгі құралдардың тозуына байланысты істен шығып қалуымен түсіндіріледі. Істен шығу коэффиценті 2010 жылы – 15,4 % құрап, ол 2009 жылмен салыстырғанда 5,2 % артық екендігін көрсетеді.

Негізгі құралдардың техникалық жағдайын анықтайтын маңызды көрсеткіш болып тозу коэффиценті табылады (анықталған уақыттағы негізгі құралдардың тозу сомасының оның бастапқы құнына қатынасымен анықталады). «ММГ»АҚ- ғы негізгі құралдардың тозу коэффиценті 2009 жылы 34,7 %, ал 2010 жылы 1,4 есе өсіп 49 % құрады. Бұл негізгі құралдардың жартысынан көбінің физикалық тозғанын көрсетеді. Кейбір экономистердің бағалауы бойынша 50 % жоғары болатын тозу коэффиценті қажетсіз деп есептелінеді. Осыған байланысты «ҚазМұнайГаз» ҰК АҚ басшылығына негізгі құралдардың құрамын жаңартуға басты назар аударып, сол арқылы кәсіпорынның материалдық - техникакалық базасын нығайтуға ұмтылу керек. Сондай-ақ маңызды көрсеткіштердің бірі амортизациялық жинақталу коэффицентін (негізгі құралдар мен материалдық емес активтердің тозу сомасының бастапқы құнына қатынасы арқылы анықталады) ескерген жөн. Есептеу формуласы келесідей:

К_на= негізгі құралдар мен материалдық активтердің сомасы / негізгі құралдар мен материалдық активтердің бастапқы құны (2)

Бұл негізгі құралдар мен материалдық емес активтердің шығу қарқынын көрсетеді. «ҚазМұнайГаз» ҰК АҚ бойынша бұл көрсеткіш келесідей:

2009 жылы = 30427,7+6954908 / 30427,7 + 19995362= 0,347

2010 жылы = 36320,4+13160225 / 26320,4 + 26846858 = 0,490

Амортизациялық жинақталу коэффиценті көрсеткендей, 2010 жылы негізгі құралдар мен материалдық емес активтердің бастапқы құнының 49 % тозумен жабылған. Бұл көрсеткіштің 0,143 өсуі тозғандардың істен шығарылып және орнына жаңа негізгі құралдардың іске қосылуымен түсіндіріледі.

Кәсіпорынның өндірістік және қаржылық саясаты туралы нақты шешімдерді аяқталмаған капиталдық салымдардың қатыстылығын ескере отырып қабылдауға болады. Бұл жадайда капиталдық салымдардың өсу қарқыны ұзақ мерзімді қаржылық салымдардың өсу қарқынынан жоғары болуы тиіс. Өзге жағдайлар кәсіпорынның өндірістік мүмкіндіктерінің төмендеуіне әкеледі.

Жиынтық активтердің құрамындағы ағымдағы активтер үлесінің ұзақ мерзімді активтер үлесінен жоғары болуы 1 кестеде көрсетілген. Бұл кәсіпорынның ағымдық активтерінің құрамы мен құрылымын терең талдауға мүмкіндік береді. Осы мақсатта, баланс көрсеткіштері бойынша келесі аналитикалық кесте құрылады.

4 кестеде берілген көрсеткіштер кәсіпорынның жалпы жақсы жағдайын білдіреді. Оларды жеке қарастыру келесідей қорытындыларды жасауға әкеледі.

4 кестенің жалғасы

«ҚазМұнайГаз» ҰК АҚ материалдық айналым құралдары 67,8 % өсіп, 17 258 108 мың теңгені құрады. Оның үлесінің 8,4 % азайғанына қарамастан көлемі жоғары деңгейде (54,1 %) қалып отыр. Мұндай жағдай материалды айналым қаражаттарының құрамы мен құрылымын терең талдауды талап етеді. Бұл талдау артық немесе жатып қалған материалдық құндылықтарды, сұранысы жоқ дайын өнімді, нормативтен тыс запастарды, шикізат, материаларды, аяқталмаған өндірісті анықтауға мүмкіндік береді.

«ҚазМұнайГаз» ҰК АҚ-дағы материалдық активтер негізінен өндірістік запастардың өсуінен болды, оның көлемі 2010 жылы 7 018 084,7 мың теңгені құрап, 2009 жылмен салыстырғанда 1,44 есе үлкен.

Дебиторлық қарыздың үлесі күрт өсті. Егер оның көлемі 2009 жылы 4 103 396,3 мың теңгені құрасы, ал 2010 жылы ол 11 962 644 мың теңгені құрап немесе 2,92 есе өсті. Нәтижесінде оның ағымдағы активтердің жалпы құнындағы үлесі 16,0 % - 37,6%-ға немесе 21,6 % өсті.

Дебиторлық қарыздың ұлғаю нәтижесі қолма - қол ақша қаражатының төмендеуіне әкеліп соғады.

Өтімділігі төмен, қиын сатылатын тауарлы - материалды құндылықтардың болуы, үлкен көлемдегі дебиторлық қарыз айналым қаражаттарының айналысын төмендетіп және кәсіпорынның қаржылық жағдайына теріс әсер етеді.

Осыған байланысты, мүліктің және ағымдағы активтердің өтімділігінің өсуіне қарамастан «ҚазМұнайГаз» ҰК АҚ басшылары дебиторлық қарызға аса көңіл аудара отырып құрылымында болған өзгерістердің себебін анықтау қажет. Себебі, кәсіпорын мүлкінің жалпы құнындағы оның үлесі кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын білдіретін маңызды көрсеткіш болып табылады.

«ҚазМұнайГаз» ҰК АҚ кәсіпорын активтерінің құнындағы дебиторлық қарыздың үлес салмағы 2009 жылы 9,4 % (4 103 396,3 / 4 3468 180,6), ал 2010 жылы 22,7% (11 962 644 / 52 640 899) құрады. Бұл көрсеткіштің 2,4 есеге өскендігі кәсіпорынның қаржылық жағдайының төмендегенін білдіреді.

Кәсіпорынның қаржылық жағдайына дебиторлық қарыздың бар болуы емес, сондай-ақ оның көлемі, қозғалысы, формасы және бұл қарыздың қалай пайда болғандығы әсер етеді. Дебиторлық қарыздың пайда болуы қолма - қолсыз есеп негізі жүйесінде шаруашылық қызметтегі объективті процесс болып табылады. Дебиторлық қарыз барлық уақытта есеп айырысу тәртібінің бұзылуынан емес және қаржылық жағдайды барлық уақытта нашарлатпайды.

Дебиторлық қарыздың құрамы мен құрылымының өзгеруін бағалау үшін баланс активінің 3 бөлігі бойынша келесі кестені құрамыз.

Дебиторлық қарыздың жалпы құрамы мен құрылымын қарастырған соң, оның нақты құнына баға беру керек. Бұл дебиторлық қарыздың толықтай қарастырылмауымен байланысты. Оның қайтарымдылығы өткен тәжірибе және ағымдағы шартпен байланысты. Дебиторлық қарызды қайтару мүмкіндігінің анықтамасы мен құрылуының дұрыстығын білген жөн. Қарыздырдың қайтарылмау пайызының есебі үш жыл көрсеткішінің орта есебімен жүргізіледі. Мысалы, есептеу үшін 1,9 %, 3,3 %, 6,8 % құраған үш көрсеткіш алынған. Үш жыл бойынша дебиторлық қарызды қайтарудың орташа пайызы 40 % тең. Нақты шарттарды қарастырсақ, мысалы қайтарылмау пайызының өсу қарқынының байқалуы. Сондықтан, бағытты түрде келесілерді анықтаған жөн:

• 
  қарызгерлердің бір немесе бірнешеуіне келетін дебиторлық қарыздың қайтарылмауы қанша пайызын құрайды;
  
• 
  қалыптасу уақыты бойынша дебиторлық қарыздың бөлінуі қандай;
  
• 
  ескі вексельдердің уақытын ұзарту дебиторлық қарыздағы вексельдердің қандай үлесін білдіреді;
  
• 
  тұтынушыға негізделген жеңілдіктер мен өзге де шарттардың есепке алынуы.
  

6-кестенің жалғасы

Жоғарыда көрсетілген актив құрамын толықтай және оның бөлімдерін жеке талдаудан, «ҚазМұнайГаз» ҰК АҚ құралдарының орналасуы оптималды емес. Мұны, өндірістік запастардың өсуінен, мүліктің толық құнындағы дебиторлық қарыздың өсуінен және негізгі құралдардың нақты құнының кәсіпорын мүлкінің жалпы қорытындысымен сәйкес келмеуінен көруге болады. Сондай-ақ, кәсіпорынның өндірістік потенциалының өсіміне, қаржылық жағдайының жақсаруына әсер еткен көп коэффиценттерді 6 кестеден көруге болады.