Шерубай Құрманбайұлы терминологияны біріздендірудің Ғылыми-әдістемелік негіздері
жүктеу/скачать 0,65 Mb. Pdf көрінісі
|
терминология книга
- Бұл бет үшін навигация:
- -м, -ым/-ім
- -уыш, -уіш (-ыш/-іш) жұрнағы бар екені белгілі. Әскери іс саласында -уыл/-уіл, -ауыл/-еуіл
- -қыш/-кіш, -ғыш/- гіш
| -ма/-
ме, -ба/-бе, -па/-пе анықтама, хаттама, баяндама, мінездеме, мәлімдеме, көшірме, баянжазба т.б. Тіл білімінің фонетика са- ласында -м, -ым/-ім айтылым, алмасым, естілім, жасалым, ек- шелім, жалғаным, қатынасым т.б. Синтаксис саласында кезінде Ахмет Байтұрсынұлы жасап тілімізге енгізіп кеткен бастауыш, баяндауыш, анықтауыш, толықтауыш, пысықтауыш термин- дерін туғызған -уыш, -уіш (-ыш/-іш) жұрнағы бар екені белгілі. Әскери іс саласында -уыл/-уіл, -ауыл/-еуіл үлгісімен жасалған шабуыл, айдауыл, ереуіл, жасауыл сияқты көне атаулар қолда- нысқа ене бастады. Мұндағы бір айта кететін жайт соңғы үлгімен жасалған атаулар тілде дайын қалпында қолданысқа ене бастаға- нымен, терминжасамда бұл үлгі алдыңғы жұрнақтар сияқты жаңа терминдер тудыруда пайдаланылмай келеді. Энергетика саласында кейінгі жылдары -қыш/-кіш, -ғыш/- гіш жұрнағы арқылы жасалған терминдердің молайғандығы бай- қалады. Мәселен, ажыратқыш – выключатель, электроқозғал- тқыш – электродвигатель, араластырғыш – сместитель, қыздырғыш – нагреватель, жайтартқыш – молниеотвод, ауа жинағыш – воздухосборник, ауабаптағыш – кондиционер, ауа үрлегіш – воздуходувка, бу таратқыш – парораспределитель, вагонаударғыш – вагоноопрокидыватель, жерлендіргіш – зазем- литель, көбейткіш – умножитель, күлтұтқыш – золоуловитель, ағытқыш – расцепитель, оқшаулатқыш – изолятор, сақтандыр- ғыш – предохранитель т.б. терминдер. 53 Бұл морфеманың көмегімен жасалған терминдер осы мысал- дардан көрініп тұрғанындай, негізінен орыс тіліндегі -тель суф- фиксімен жасалған қосымшаларға сәйкес келеді. Біріншіден, мұн- да бірізділік бар. Екіншіден, тіларалық сәйкестік сақталған. Орыс тіліндегі құрал-саймандар мен жабдықтардың, механизмдердің атауын жасауда жиі қолданылатын суффикс арқылы жасалған терминдер біздің тілімізде дәл сондай мағына беретін жұрнақ арқылы туындаған. Терминдерді тіларалық біріздендіруде осын- дай сәйкестіктердің маңызы ерекше. Үшіншіден, бұл көмекші морфема арқылы жасалған терминдердің ықшамдылығымен, қолдануға қолайлылығымен де ерекшеленетіндігін айту керек. Біздіңше, бұл терминжасам үлгісін тек энергетика саласында ғана емес жалпы техника, механика, машинажасау, сәулет және құрылыс сияқты өзге де көптеген салалардағы заттық, нақты ұғымдарды атауда пайдалануға болады. Тек қазіргі терминжа- сам тәжірибесінде орын алып жүргендей белгілі бір жұрнақтарға салмақ салып, барлық арнаулы салалардың терминдерін жасау кезінде соларды ғана жаппай жалғай беруге жол бермеу жағын да ойдан шығармаған жөн. Ұлт тіліндегі термин шығармашылығы- ның жандана бастауына байланысты бұрын бірен-саран термин- дерді жасауға ғана қатысып, аса өнімділік таныта қоймаған жұр- нақтарды пайдалану арқылы жаңа терминдерді жасау үрдісі де байқалады. Оған Ахаң ізімен жасалған мына төмендегі инфор- матика және есептеуіш техника терминдерін мысалға келтіруге болады. Талдауыш – анализатор, жабдықтауыш – поставщик, жүктеуіш – загрузчик, қосындылауыш – сумматор, құжатта- уыш – документатор, жинақтауыш – накопитель, шоғырлауыш – концентратор, шектеуіш – ограничитель, өңдеуіш – обработчик, модульдеуіш – модулятор, маршруттауыш – маршрутизатор, құрылмалауыш – конструктор, жөндеуіш – отладчик, жоспарла- уыш – планировщик, сипаттауыш – описатель, вычислительная, вычислительный (-ная) – есептеуіш, кодтауыш – кодировщик т.б. Берілген мысалдардан көріп отырғанымыздай информати- ка және есептеуіш техника терминологиясында қазақ тіліндегі |