Жасөспірім балалар психологиясы

Жастық – 12-15 (11-17) жасқа, мен балаларды осы уақытта жаңа мүмкіндіктер, оның әр түрлі психология бар. жасөспірімдермен бұл олардың ақыл тартымды, ересектер ретінде айтуға болады өзінде, бірақ ол балалармен қарым-қатынас сияқты бірдей бірнеше рет қайталанады тиіс.

Жастық – ата-аналар оңай емес өнімді қақтығыстарды енгізу үшін, олардың балалармен контакт жоғалтады қиын жасы. Екінші жағынан, ата-анасының талап болмауы – умиротворением – болашақ қатерлерге ұрындыруы.

Жасөспірімдер ата-аналар үшін қарым-қатынас стилі қолайсыз болғанымен де сөйлесуі керек. Сіз күш және біз, ата-аналар, қолайсыз болып саналады заттарға «жоқ» деп айта батылдығы болуы керек. Жасөспірімдер албырт шешімдер бейім – ата-аналар өз дайын шешімдерінде теңдестірілген тәсіл көрсететін, сонымен қатар, осы қатты тосқауыл қою керек және неторопливом өз ниет жасөспірімдер талқылау.

Саясат сияқты білім беру – бұл мүмкіншілік. жасөспірімдер балалармен жақсы отбасылар қауіпсіз және тиімді ересектер ретінде, шын жүректен сөйлейді. Қиындық қажет, себебі жасөспірім қазіргі уақытта «әкеледі».Жоқ, мен сені түнде жібермеймін. Жоқ, енді жүре берме, бірақ үйге көмектес. Бұл маңызды – олардың өз мәселелерін шарлау және оларды қолдау көмектесу үшін, олар мүдделі жатқанына болуы, айтуға, сөйлесуге іздеуге.

Жасөспірімдер – қиын жас, олар сыртынан нәрсе таңуға және өз бостандығы үшін күресуге дайын. Жасөспірімдер үмітсіз ересектер ретінде қарастырылады ұмтылды, және олар сияқты балалар емделіп жатқан кезде терең ренжітеді. өсіп келе жатқан бала-ден астам шамадан тыс ата-анасының мазасыздық оның дербестігін дамыту болдырмайды. Ақылға қонымды балама жүйелі, балаға бақылау функцияларын біртіндеп ауысуына бақылау керек, – деді ол өзі өзін бақылауға хабарлады осы ретпен.

Қаншалықты қиын болса да, жасөспірімдерді үйрету қажет. Бұл ата-аналар, қажет болған жағдайда жауапкершілік және өзін-өзі басқару, ересек өмірге, оларды дайындау үшін қажет уақыт болып табылады. Сіз мұны тоқтату, оның қолын Найзағай болса – ол тек белгілі бір уақыттан кейін сіз өз жасөспірім балалармен ісі болуы неғұрлым ауыр проблемалар бар, бұл шын мәнінде әкеледі деп күтпейміз. Жасөспірімдерді оқыту керек. Не үшін?

Жағдайларға байланысты – сіз ұйымды үйренуіңіз керек, өз мақсаттарыңызды қойып, өзіңіз белгілеген нәрсені жасай аласыз. Құрбылар мен ересектерге қатысты – жұмсақтық, мұқияттылық пен шыдамдылықты үйрету. Олар шын мәнінде жұмсақтық пен төзімділікке ие емес және оны үлгі бойынша жақсы үйрету керек. Өздері туралы – жасөспірімдер оң және конструктивті білу керек. Жасөспірімдер теріс бейім: өзін-өзі айыптау samoedstvo, өз шағын қателер туралы және оның пайда болу туралы үлкен сезім ( «? Мен жай ғана урод қалдым, иә») – бұл жай ғана жасөспірімдердің жасқа байланысты сипаттамалары, және жаман әдеттер емес. Жасөспірімдер өздеріне ант бермеуге үйренеді, бірақ қорытынды жасайды және өмірде алға жылжиды, ересек адамдар үшін бұл оңай болады.

ата-аналар, тілалғыш бала бұрын проблемалық мінез-тап жауап немесе бақылаусыз агрессия, немесе тәжірибе түсіп өздерін тапсыруға болса – ғана емес, бар білім аяқталады, мұнда қарым-қатынас теріс ілмекті басталады: проблемалық жасөспірімдердің мінез-құлық, ата-аналар мәселесі мінез-тудырады, онда оның жылы жасөспірімдерді одан да арандатушылық реакциялар үшін итермелейді.

Егер жасөспірім ересектермен жиі қақтығысса, бұл жасөспірімдер дағдарысы деп аталады. Қазіргі уақытта жасөспірім өзінің ата-анасынсыз, бәрін жасай алатынын дәлелдеуге тырысады, сондықтан ешкім өз өміріне кедергі келтірмейді, жасөспірім ата-ана бақылауынан тәуелсіздік алғысы келеді. Жасөспірімде дағдарыстың биологиялық негізі жоқ екенін түсіну маңызды. Самоа аралының жасөспірімдерін зерттеген М. Мед, дағдарыстың және жасөспірімдердегі қақтығыстардың сөзсіздігі туралы идеяның сәтсіздіктерін дәлелдеді. Жасөспірім қыздар Мэдада балалық және ересектермен салыстырғанда ең жағымды және еркін кезең ретінде бағаланды.

Жасөспірім кезеңі жалпы тұлға болып дамуындағы маңызды фаза. Жасөспірімнің жеке басы дамуының аса маңызды факторы – оның өзінің ауқымды әлеуметтік белсенділігі. Ол белгілі бір үлгілер мен игіліктерді игеруге, үлкендермен және жолдастарымен, ақы-рында өзінің жеке басы мен өзінің болашағын және ниетін, мақсаты мен міндетін жүзеге асыру әрекеттерін жобалау бағытталады 

Мектеп оқушыларының өміріндегі ересектену (14 –15 жастан бастап 17–18 жас аралығында) өте құнды кезең. Осы жаста жасөспірімдердің мектептен оқу процесі аяқталады. Физиологиялық жетілуі баяулап, жыныстық оқдасы ерте жетіледі. Осының арқасында физиологиялық қызметі реттеледі және қан айналымы жақсарады т.с.с. Жасөспірімдердің даму кезеңінде қан тамырларының қан айналу жүйесі күшейіп, сол кезде жүрек ауруы, бас айналуы, қан қысымының көтерілуі жойылады.

А.В. Мудрик жасөспірім кезеңінің ең басты жағдайын ашып көрсетеді. Ол екіжақтылық пен қарама – қайшылық деген. Педагогикада жасөспірімді өскен адам, бірақ ересек адам емес ақпаратталған бірақ әлі жетік білмейді деп пайымдайды [5, 6].

Ст. Холл ең алғаш бірнеше негізгі қарама – қайшылықтарды бөліп көрсете отырып, жасөспірім мінезіндегі амби-валенттілік пен пародаксальдылықты сипаттаған. Жасөспірімдерде шектен тыс белсенділік - аяқ шалысқа шектен тыс көңілділік - уайым, өзіне сенімділік - ұялшақтық пен қорқыныш жоғары деңгейдегі адамгершілік талпыныстарының күрт төмендеуі ашық қарым – қатынастық, өте нәзік сезімталдық апатияға, өткір құштарлық – бірбеткейлікке оқуға деген ынта белгісіздікке, бақылау мен әуестілік сияқты талқылаулар болады. Ол бұл кезеңді «Боран мен тегеурін» кезең деп атайды. Ст. Холл жасөспірім кезеңнің мазмұнын «өзіндік сана – сезім» кризисі деп сипаттайды. Тек осыны басынан өткеріп ғана жеке даралы сезіміне ие болады.

Жасөспірім кезеңнің негізгі ерек-шелігі – дамудың бар жақтарын өзгерту. Осы кезеңде адамның өз беттілігі өмірге деген дайындығымен анықталады. Мұнда жасөпірімнің дүниетанымы, кәсіби іс - әрекетті таңдауы және тұлғаның азаматтылық маңыздылығын нақтылау аяқталады. Факторлар әсерінен тұлғаның қоршаған адамдармен қатынас жүйесі және өзіне деген қатынас өзгереді. Осы әлеуметтік позицияның әсерінен оның қоғамдық пайдалы іс - әрекетке, оқуға деген қатынасы өзгереді. Белгілі бір болашақ мамандыққа деген байланыс қалыптасады. Берілген кезең жасөспірімнің үлкендермен мінез – құлықтың барлық аймақтарында тәуелсіздігін көрсетеді.

Жасөспірімнің өз көзқарасы бар, жасөспірімдер үнемі өз жетістіктерін өсіріп, кемшіліктерін азайтып отырады. Өз құрдастарының арасында болуға ұмтылыс, оларды белсенді түрде үлкендер арасынан өзі соған ұқсағысы келетін адам іздейді. Бұл жерде идентификация туындайды.

Жасөспірім тұлғасының индиви-дуалды дамуы мен қалыптасуы бірінше кезекте белсенді өзара әрекет, яғни қоршаған ортамен әрекеттесу нәтижесінің арқасында болады. Жас есейе келе адам психологиялық дамуында әлеуметтік фактордың әсері күшейе түседі

Келесі жасөспірім шақты зерттеуші неміс философы мен психологы Э. Шпрангер болды. Ол 1924 жылы жасөспірім кезең психологиясы деген еңбекті басылымға берді. Ол еңбегі бүгінге дейін қолданылып келеді. Э. Шпрангер жасөспірім кезеңін толық қарастыра отырып, жас кезеңді қыз балаларды 13 –19 жас, ұл балаларды 14 – 21 жас деп қарастырды. Ол тәуелділік - еркіндік мазмұны болып табылатын «кризиспен» сипатталады.

Д.Б. Эльконин 11-17 жас аралы-ғындағы жетілу кезеңін 2 фазаға бөледі, бірінші 11-15 жас кіші мектеп оқушылары, яғни жеткіншектерге қатысты. Мұнда жеткіншек әр жақты қарым-қатынасқа түсуге үйренеді.

1) Эмоция мен мінез-құлық, жүріс-тұрыс  жайлы ол психодинамикалық концепция  деп атады.

2) Интеллектуалдық және таным  қабілеттеріне байланысты-“когнетивті”  яғни танымдық немесе “когнетивті-генетикалық”  болып бөлінеді.

3) Тұлғаның біртұтастай дамуына  “персонологиялық”- яғни персоналды деп соңында бөлінеді.

Қазіргі заманда жасөспірім психодинамикалық теорияның басталуы өкілі танымал американ психологы Э. Эриксон философия-методологиялық ұстамын Фрейдтік психоанализ дамуының жалғасын жасаған. З. Фрейд ойынша дамудың ең негізгі қозғалыс күші тұлғаның биологиялық жыныстың қызығушылығы (либидо) дәлірек айтқанда психосексуалды қақтығыстың тууы. Біріқта Эриксон белгілі мөлшерде биология мен поксексуалдықтан ауытқыды. Эриксон барлық өмір циклін сегіз фазаға бөліп көрсетті. Оның әрқайсысы болашақта дамудың қолайлы, қолайсыз жағын шешетін ерекшелік.

Сонымен жасөспірім шақта адам өзінің өмір сүруіндегі мәнділікті іздейді, өзінің біртұтастылығын игеруге талпы-нады, басқалар арасында өз орнын табуға тырысады.

3.Интернеттегі жасөспірім әрекеті: Интернеттегі жасөспірім әрекеті қызметтің жаңа түрі болып табылады, ол психологияда дәстүрлі түрде ажыратылатын қызмет түрлерінің түрлі қасиеттерін біріктіреді. Кез–келген  қызмет тәрізді өзінің мотивациялық негізі болады[29]. Тұтынушы мотивациясы мәселесі бойынша А.Е.Войскунский мен О.Н.Арестованың зерттеулері Интернеттегі қызмет адамның жеке тұлғасының дамуы мен басқа адамдармен қарым–қатынас жасауы үшін не береді (немесе не бермейді) деген сауал қызығу тудырады. Бұл сауал тұлғалық даму және тұлғааралық коммуникация облысындағы Интернеттегі жұмыстың психологиялық салдарды бағалауға қатысты болып табылады. Субьектінің оның тұтынушылық қызметінің тікелей және жанама нәтижелерді бағалау процесі мотивациялық реттелуге (регуляция) әсерін тигізеді. Қызмет нәтижесінің адам қажеттіліктеріне сәйкестілік дәрежесі яғни қаланған мен қол жеткізгенді салыстыру бұл бағалаудың критерийі болып табылады. Бұл бағалаулар – адамның мүмкіндіктерін дамытады, жаңа дағды орнатады немесе керісінше өзіндік даму мен жүзеге асырылуға мүмкіндік бермейді.