Шокпарова дана канатхановна

1
-ке
сте 
- 
Ф
ац
ия
дан
л
ан
дш
афтқа 
де
йі
нг
і т
аб
иғи
-те
рр
ит
ор
иялық кеш
ен
де
рд
ің
жі
ктел
уі
Қо
сы
мша 
ди
агн
ост
икалық к
өр
сетк
іште
р 
– 
бі
р-
бі
рі
ме
н ба
йл
ан
ы
ст
ы
шекте
ул
і фа
кто
рл
ар
(бедерл
ік, 
ли
то
ло
ги
ялық, 
ги
др
ол
ог
иялы
қ жән
е 
т.
б. 
жағ
дай
ла
р)
Жер
б
ед
ер
і мез
оп
іш
ін
де
рі
ні
ң б
ір
э
лемен
тінің
ш
егі
нд
е о
рн
аласу
ы
ме
н 
(б
ед
ер
ді
ң 
бі
р м
ик
ро
пі
ш
ін
ін
де с
ир
ек к
ез
десе
ді
), 
тау
ж
ы
ны
ст
ар
ы
ны
ң 
ли
то
ло
ги
ял
ы
қ қ
ұр
ы
лы
мы
ны
ң б
ір
келк
іл
ігі
ме
н, 
то
пы
рақ
-гр
ун
ттар
ды
ң 
ы
лғалда
ну
ы
ны
ң б
ір
келкі
р
еж
им
ім
ен
(б
ір
ги
др
от
оп
ы
ме
н), 
бі
р т
оп
ы
ра
қ 
тү
рі
ме
н жә
не 
бі
р б
ио
це
но
з 
тү
рі
м
ен
с
ип
аттал
ад
ы
.
Бір
б
ед
ер
ді
ң м
ик
ро
пі
ші
ні
нд
е то
пы
ра
қ тү
рл
ер
і ме
н б
ио
це
но
зд
ар
ды
ң 
дам
уы
н ан
ы
қт
ай
ты
н л
ито
ло
ги
ял
ы
қ жә
не
гид
ро
ло
ги
ялы
қ 
жағдайла
рд
ы
ң мик
ро
д
ифф
ер
ен
ци
ац
ияс
ы
ме
н си
паттал
ад
ы
.
Беде
рд
ің
б
ір
мез
оп
іші
ні
нд
ег
і б
ір
э
леме
нті
нд
е жыл
у ме
н т
үсеті
н кү
н 
сәу
лес
і м
өл
шер
ін
ің
бірке
лкі
лі
гі
м
ен
, то
пы
ра
қ түз
іл
у қ
аб
ат
ы
нд
а 
ы
сы
ры
нд
ы
лар
ды
ң б
ір
де
й қал
ы
ңд
ы
ғы
ме
н, 
то
пы
рақ
-гр
ун
тт
ы
ы
лғалда
ну
ды
ң 
бі
р т
ип
ті
ре
жи
мі
ме
н, 
бі
рн
еше т
оп
ы
рақ т
үр
ле
рі
ме
н 
би
оц
ен
озд
ар
ды
ң сә
йкес к
ел
уі
ме
н си
пат
тал
ад
ы
.
Беде
рд
ің
б
ір
мез
оп
іші
ні
нд
е 
ор
налас
уы
м
ен
жә
не б
ір
-б
ір
ім
ен
тығы
з 
бай
ла
ны
сқа
н, 
сә
йке
с кел
еті
н б
ио
це
но
зд
ар
ы
д
а тә
н б
ол
ы
п ке
леті
н 
эко
то
пта
рд
ы
ң ж
иы
нтығым
ен
с
ип
аттал
ад
ы
.
Кө
бі
несе 
бе
дер
ді
ң м
езопіш
ін
іме
н сә
йкес
кел
ед
і (нем
есе 
он
ы
ң кө
п 
эл
емен
тті 
бө
лі
гі
ме
н), 
то
пы
рақ түз
уш
і ж
ы
ны
ста
рд
ы
ң, 
то
пы
рақ пе
н 
би
оц
ен
озд
ар
ды
ң, 
ы
лғалдан
у р
еж
имі
ні
ң 
бі
р т
ип
тіл
іг
імен
си
паттал
ад
ы
.
Т
Т
К ран
гы
Ф
ац
ия
Звен
о 
(б
өл
ім
дер
)
Қо
ны
сш
а 
Қар
ап
ай
ы
м 
(жай
) 
қо
ны
с
Кү
рд
ел
і 
қо
ны
с
ТТК
-л
ар
ды
ң 
мо
рф
ол
ог
иялы
қ 
құ
ры
лы
мы
ны
ң 
кү
рд
ел
іл
іг
і, 
не
гі
зг
і 
ди
агн
ост
икалы
қ 
си
паты
Эл
емен
та
рл
ы
Т
Т
К
Бір
с
атыл
ы
құ
ры
лы
мд
ы
таб
иғи
-
тер
ри
то
ри
ял
ы
қ 
кешен
де
р:
жек
е 
фац
ияла
рд
ан
құ
ралад
ы

1
-ке
стен
ің
жалғас
ы
Бел
гі
лі
бі
р 
ла
нд
ш
афтт
ы
ң 
ш
ек
ар
ас
ы
нд
а 
бе
де
р 
мезо
пі
ш
ін
де
рі
ні
ң 
(о
ң 
жә
не 
тер
іс) 
белгі
лі
б
ір
ке
шен
іме
н 
сәй
кес келе
ді
. 
Бел
гі
лі
бі
р 
ла
нд
ш
афтт
ы
ң 
ш
ек
ар
ас
ы
нд
а 
бе
де
р 
мезо
пі
ш
ін
де
рі
ні
ң 
(о
ң 
жә
не 
тер
іс) 
белгі
лі
б
ір
ке
шен
іме
н 
сәй
кес келе
ді
. 
Меке
н 
Меке
н 
Кө
п 
қата
рл
ы
қ
ұр
ы
лы
мд
ы
Т
Т
К:
кең
істі
кті
к си
патт
ы
құ
рай
ты
н 
қо
ны
ст
ар
да
н, 
бө
лі
м
де
р мен 
жеке
фац
ияла
рд
ан
т
ұр
ад
ы
.

2 
Сонымен, типизациялауда ТТК-ларды бөлу үшін берілген сипаттар мен 
қасиеттерін жақсылап қарастырып, жүйелеу қажет. 
2) Дискреттілік пен үзілмелілік қатынасы. ТТК-лардың шекарасы дискретті, 
үзілмелі және фрактальді құрылым түзуші факторлардың жағдайымен анықталады 
[66, 67]. Егер құрылымдар үзіліссіз болса, онда шекаралар шартты болады және 
осы арқылы оларды екінші туындысы нөлге сәйкес келетін берілген нүктелерден 
оңай тауып алуға болады. Фрактальді көрсеткіштің үлесі басым болған жағдайда 
(үзіліссіз, бірақ кешендердің жіктелуі [68] дифференциацияланатын көпмүше) 
құрылымдардың шекаралары объективті, дегенмен де олар иерархиялық тұрғыдан 
бөлшектенеді (мысалы, өсімдік жамылғысы). Тек қана дискретті құрылымдарға 
ғана тән болып келетін табиғатта кездесетін нақты шекаралар ортаның 
бөлімдеріне немесе қуатты оң кері байланыстар әрекетінің негізіне байланысты.
Айтылған бұл ерекшеліктер гомогенді құрылымдарды анықтаған кезде 
және олардың арасындағы шекараны жүргізген кездің өзінде де нақтылыққа ие 
болмайды. Зерттелетін құбылыстың кәдімгі қарапайым күрделілігі ТТК-лардың 
функционалдық және кеңістіктік-уақыт бойынша ұйымдастырылуын сипаттайтын 
әртүрлі үлгілердің бар болуымен анықталады. Картада жеке контурларды 
ерекшелеуде қателіктер кетеді және олардың мөлшері суретті бажайлайтын 
маманның жұмысына, біліктілігіне, мамандану деңгейіне, оператордың 
сапалылығы мен жағдайына да тікелей байланысты. 
ТТК-ларды әр түрлі тәсілдірге сүйене отырып анықтап, зерттеуде негізгі 3 
үлгінің нұсқасын А.Ю. Ретеюм [92] атап өткен: типологиялық, генетикалық және 
функионалдық.
Типологиялық тәсіл кезінде (изотроптық, біркелкілік, физиономиялық тәсіл) 
зерттелетін нысандардың сыртқы көріністеріне қарап олардың ұқсастықтары мен 
айырмашылықтары анықталады және осыдан кейін олардың класиффикациясы 
құрылады. Бұл жұмыстың нәтижелері картаға түсіріліп, ондағы ұқсас пунктер бір-
бірімен қосылып, ал ұқсамайтындары бір-бірінен алшақтайды. Осындай тәсіл 
арқылы алынған контурлар изотропты, яғни барлық бағыттарда да алынған 
нысандардың көрсеткіштері бойынша өздерінің тұрақтығын сақтайды. 
Генетикалық тәсілдің негізінде заттар мен олардың қасиеттері қоршаған 
ортаның әр түрлі факторларына байланысты қарастырылады. Берілген себеп-
салдарлардың ортақтығын анықтаған кезде нысандар бір жүйеге біріктіріледі. 
Қарапайым түзілімдер шығу тегі, қалыптасуы жағынан қарапайым болып келетін 
нысандарды қосады. Күрделі біртекті жүйелер бірнеше типі әркелкі болып келетін 
нысандарды біріктіреді, мысалы, бір бедер пішінінде, бір климатта, бір типті 
жыныстар шегінде таралған әр түрлі өсімдіктер түрлері мен топырақтар.
Функционалды тәсілді пайдалану кезінде нысандардың өмір сүруі тұтас 
ортақ бір жүйе ретінде саналатын, заттар мен энергия ағымымен байланысты 
нысандар жүйеге енеді. Геожүйелердің шекаралары ағындар, заттардың енуі мен 
шығу облыстарының шекараларымен сәйкес келеді. Сонымен, геожүйелерді 

3 
зерттеп, оларды анықтау геофизикалық мәселеге сәйкес келеді және тек қатаң 
сандық негізде ғана іске асырылуы мүмкін. 
Ландшафттық картографиялаудың негізінде генетикалық тұтастық қағидасы 
немесе біртектілік қағидалары орын алатындығын айта кеткен жөн. Дегенмен 
типологиялық және генетикалық тәсілдер берілген территория үшін табиғатың 
қандай да бір құбылыстарының дифференциациясы есепке алынған кезде ғана 
нақты мәліметтерді алуға көмегі тиеді.
А.Ю. Ретеюм ландшафттарды территория типі ретінде қарастырудың 
(ұсынысы бойынша лэндтиптер) екі жол бар. Біріншіден, берілген аймақты өзінің 
аумағы ішінде біркелкі аудандарға бөлу; екіншіден, ұқсас үлескілерді бір-біріне 
кезектесіп қосу, ал ұқсас еместерін бөліп, ерекшелеу. Бірінші жағдайда 
(жоғарыдан «аудандастыру») табиғи компоненттерді іріктеу іске асады және 
олардың қасиеттерінің градациясы анықталады. Екінші жағдайда бұл тізбек 
келесідей орналасады: нысандарды анықтау – олардың қасиеттерін, сипаттарын 
анықтау – жіктеу (класиффикациялау) – жеке кластар мен олардың жиынтығын 
таралу облыстарын анықтау, табу. Нысандар ретінде жеке нүктелер, нақты бір 
пішінге ие емес үлескілер мен тұтастай табиғи жүйе де саналады және олар 
зерттелетін аймақта кездейсоқ немесе бір тізбек бойынша да орналасуы мүмкін. 
Осыдан кейін нысанның ең маңызды және анық сипаттамалары бар нысандары 
анықталып, олар ұқсас сипаттамаларына байланысты қандай да бір сандық 
әдістемелерді пайдалану арқылы топтастырылады. Әрбір алынған класс үшін 
картада арнайы белгі немесе түс беріледі. 
Кеңістіктік мәліметтерді талдауда компьютерлік технологиялардың дамуына 
байланысты қазіргі кезде класиффикациялау нысандары ретінде ауданды 
толықтай қамтитын торлар (матрицалар) ұяшықтарын пайдаланады. Бұл тордың 
әрбір ұяшығы нақты бір сызықтық өлшемдер мен географиялық координаттарға 
ие. К.В. Зворыкиннің терминологиясына сәйкес, ұяшықтарды ақпараттың 
территориялық жинақтаушылары деп атауға болады. Бұл бірліктер тұрақты,
бөлшектенбейтін құрылымға ие болғандықтан, біз оларды сипаттауда 
элементарлы территориялық бірлік (ЭТБ) деген терминді пайдаланамыз [65, 18 
бет]. 
Аудандарды генетикалық сипаттары арқылы анықтау (моно-, парагенездер) 
қажетті нысандарды және оларға әсер ететін факторларды анықтаудан басталады. 
Табиғатта әр түрлі факторлар арасында нақты бір тұтастық пен бір-біріне 
бағыныштылық болмағандықтан топтастыру басқа да негіздерге сүйеніп те 
жасалынады. Кешендік физикалық-географиялық зерттеулер 3 кезеңнен тұрады: 
дайындық кезеңі, далалық және камералдық. Экспедициялардың техникалық 
қажеттіліктермен толықтай қамтамасыз етіліп, аналитикалық және далалық 
жұмыстарда 
пайдаланылатын 
әдістерінің 
жаңарып, 
оңтайландырылуына 
байланысты кейінгі кездері далалық зерттеулер мен және камералдық жұмыстарға 
уақыттың көп бөлінумен ерекшеленді. Салыстырмалы түрде қарастыратын болсақ 

4 
олардың қатынасы 2:1:3 тең болған, ал бұрынғы кездері бұл қатынас 1:1:2 болған 
[70, 71]. 
Ландшафттың морфологиялық құрылымының генезисін және олардың 
қасиеттерін сипаттайтын карта осыған дейін жасалынған ландшафттық карта мен 
далалық жұмыстар кезінде жиналған құнды ақпараттардың синтезі болып 
табылады.
Ландшафттық картографиялаудың әдістемелік негіздерін қайта қарастырған 
кезде оның негізгі, маңызды мәселелерін айта кеткен жөн:
а) ландшафттардың ұйымдасуының иерархиялылығын нақты мысалдармен 
дәлелдеу; 
б) әр түрлі иерархиялық деңгейде ұжымдасқан территориялық кешендердің 
сызықтық өлшемдеріне баға беру; 
в) табиғи территориялық кешендерді мекендерде кез-келген деңгейдегі 
территориялық бірліктер ретінде ерекшелеу; 
г) территориялық бірліктерді типологиялық сипаттау мен физиономиялық 
және генетикалық сипатарға ие иерархиялық типологиялық жіктеме құру; 
д) ішкі құрылымының күрделіліген есепке ала отырып, бір үлгінің негізінде 
бірнеше әр түрлі масштабты табиғи территориялық кешендерді ұйымдастыру, 
біріктіру; 
е) сыртқы ауыспалылардың әр түрлі флюктуация нұсқаларында, соның 
ішінде адамдардың шаруашылық іс-әрекеті нәтижесінде, әр түрлі уақыттық 
шкалаларда және әр түрлі иерархиялық деңгейдегі ТТК-лардың өзінше жеке даму 
траекториясын картографиялық үлгіде бейнелеу және есепке алу.
Берілген мәселелердің шешімін формализациялау сандық талдау үшін 
қажетті және нақты материалдарды пайдалану арқылы іске асырылады.
Карта берілген территорияның табиғи ландшафттарын зерттеу үрдісін 
сипаттайтын маңызды құжат болып табылады. Жерді игерушілермен 
пайдаланылған тақырыптық табиғи карталардың (топырақтық, геоботаникалық, 
агроклиматтық және т.б.) сапасы бойынша орындалатын жоба зерттеу 
жұмыстарының ғылыми деңгейі туралы болжауға болады. Өкінішке орай, жерді 
игеруге 
байланысты 
қолданылатын 
табиғат 
жағдайларын 
қолданбалы 
картографиялау әлі де толық дамымаған. Табиғи кешендерінің ауылшаруашылығы 
мақсатында егіншілікке пайдаланылатын немесе жол салынған кешендері табиғи 
кешен болып қалып, шаруашылықтық пайдалану емес, табиғи қасиеттеріне 
байланысты негізделетін ландшафттық карталар қазіргі кездерге дейін де әлі 
құрастырылмауда. 
Мұндай 
карталар 
компоненттік 
карталармен 
бірге 
(топырақтық, ботаникалық, т.б.) шаруашылықішілік және шаруашылықаралық 
жерді игерудің толық кешендік табиғи негізін құрайды.
Ландшафттық карта жерді игеру кезінде пайдаланылатын көптеген 
колданбалы жерді игерудің ландшафттық карталарның тізбегінің негізі бола 
алады. Мысалы, механизация, құрғату мелиорациясы, ирригация, бақша 

5 
шаруашылығы, агроорманмелиорациялау және т.б. Бірақ жерді игеруге қатысты 
әрбір мамандандандырылған ландшафттық карта табиғи қалпында сақталынуы 
керек, себебі ландшафттарды картографиялауда негізгі зерттеу нысаны болып 
табиғи кешендер саналады. Яғни, ауыл шаруашылық мақсатындағы әртүрлі 
қолданбалы ландшафттық карталардың түрлері нақты материалдардың 
интерпретациясымен және табиғи кешендердің топтастырылуымен ерекшеленеді.
Жалпы ғылыми ландшафттық және қолданбалы ландшафттық-жерді игеру 
мақсатында пайдаланылатын карталар ұсақ масштабты, орта масштабты және ірі 
масштабты деп бөлінеді.
Ұсақ масштабты ландшафттық карталар (1:4 000 000, 1:2 500 000, 1:1 000 
000) көбінесе бүкіл мемлекет территориясына немесе ірі экономикалық аудандар 
үшін пайдаланылады. Оларда көрсетілетін негізгі бірліктер болып класс, классша, 
типтер, типшелер және ландшафт түрлері жатады. 
Класқа территорияның геологиялық-геоморфологиялық (таулық және 
жазықтық ландшафттар) және орографиялық ерекшеліктеріне байланысты 
біріккен ландшафттар жатады. Классша таулы және жазықтық ландшафттар 
кластары ішіндегі (биік таулы, аласа таулы, ойпатты және т.б.) бөлшектенген 
бөлімдерді қарастырады.
Ландшафт типі – нақты бір табиғи зонасына тән (орманды дала – орманды 
далалық, дала – далалық және т.б.) белдеулік бірігуін қамтиды. Ландшафттың 
типшесі қандай да бір типтегі зонашалық-провинциялық бөлімшесі. Мысалы, 
Қазақстанның жазықтық-далалық ландшафт типтерінде екі типше айқын 
байқалады: әр түрлі шөптесінді-дақылдық (солтүстіктік) және құрғақ бетегелі-
жусанды (оңтүстіктік) далалар. Яғни, ландшафттың типі мен типшесі өсімдік 
жамылғысының типі мен топырақ түзілу процестерін анықтайтын ішіндегі ең 
маңызды ылғал мен жылудың қатынасы болып саналатын биоклиматтық 
көрсеткіштер арқылы анықталады.
Ландшафттар түрі – жер бедерінің, бедер түзуші жыныстар мен топырақ-
өсімдік жамылғысының ұқсас қасиеттеріне ие типшелер арасындағы табиғи 
кешендердің бірігуі саналады. КСРО-ның барлық территориясы үшін және оның 
ең ірі аймақтары үшін құрастырылған әр түрлі ұсақ масштабтағы ландшафттық 
карталар тек қана ғылыми-мазмұндық маңызға ғана ие емес, сонымен қатар 
тәжірибелік қолданбалы мағынасы да зор. КСРО территоиясының 1:2 500 000 
масштабтағы жалпы ғылыми мазмұндағы ландшафттық картасы жер ресурстарын 
болашақта тиімді пайдалану үшін қажетті басты сұлбаны құрастыру үшін де негіз 
бола алады.
Облыстық, аудандық жерді игеру сұлбаларын құруға арналған табиғи-ауыл 
шаруашылықтық шараларды жүргізуге жалпы ғылыми орта масштабты (1:600 000, 
1:300 000, 1:200 000) карталар пайдаланылады. Оның негізінде ауыл 
шаруашылығын жүргізуге мамандану мен табиғатты қорғау, мелиоративті және 
т.б. шараларды жүргізуге қажетті сызбалар үшін кешендік табиғи 

6 
аудандастырудың 
сұлбалары 
құрастыруға 
болады. 
Мұндай 
масштаб 
ландшафттардың ареалын түрлер рангісінде, қоныстар мен типологиялық жағынан 
ұқсас қоныстар топтарын көрсетіп, оларды ерекшелеуге мүмкіндік жасайды.
Ландшафттың морфологиялық бірліктерін көрсететін (фациялар мен 
қоныстар) ірі масштабтағы ландшафттық карталар шаруашылықтың ішінде жерді 
дұрыс пайдалану үшін маңызы зор.
Ұсақ масштабты карталар камералды тәсіл арқылы құрастырылуы мүмкін, 
ал орташа және ірі масштабтағы карталар арнайы далалық ландшафттық 
зерттеулерді, яғни далалық ландшафттық түсірілімдерді қажет етеді. Қазіргі 
кездері 
қалыптасқан 
ландшафттық 
картографиялаудың 
технологиялары 
аэрофотосуреттер мен ғарыштық түсірілімдерді пайдаланудың арқасында 
өзгерістерге ұшырады.
Орта және ірі масштабтардағы ландшафттық карталарды құрастыруда негіз 
болып сәйкес масштабтардағы топографиялық карталар, елді мекендердің жерді 
пайдалану сұлбалары және т.б. карталар мен сызбалар, сұлбалар пайдаланылады. 
Аэрофотосуреттерді пайдалану жер бедерінің әр түрлі пішіндерін (аңғарлар, 
террасалар, жондар, төбешіктер және т.б.), ауыл шаруашылық жерлердің негізгі 
түрлерін (жайылымдар, шалғындар, ормандар және т.б.), сулық нысандарын 
(көлдер, көлшіктер, т.б.) картаға түсіруге мүмкіндік береді.
Топокартада алғашында далалық түсірілімнің масштабында алдын-ала 
ландшафттық карта құрастырылады. Дайындық кезеңінде құрастырылатын бұл 
карта аудан бойынша, территорияның толығымен зерттелуінен жиналған 
материалдардан тұратын ол болашақ картаның барлық контурларын құрайды. 
Сонымен қатар, оның үстінде аэрофотосуреттер арқылы бірнеше табиғи-ауыл 
шаруашылықтық көрсеткіштер тізбегі (мезо- және микрорельефтің көптеген 
пішіндері, ауыл шаруашылық жерлері және т.б.) анықталып, түсірілуі мүмкін. 
Ландшафттық картографиялаудың далалық зерттелуі екі кезеңнен тұрады: 
территорияның рекогносцировкалық зерттелуі мен далалық ландшафттық 
түсірілмнің өзінен тұрады. Рекогносцировалық зерттеудің негізгі мақсаты: 
территориямен танысу және оған тән ауыл шаруашылық өндірісті жүргізуге 
кедергі келтіретін табиғи факторларға сүйенетін физикалық-географиялық 
үрдістермен танысу; алдын-ала ландшафттық картаның легендасының 
дұрыстығын нақтылау – тұжырымдар; нақты бір ландшафттар түрлерінің жер 
ресурстарын пайдаланудың қазіргі жағдайы; нақты (эталондық) үлескілерді, 
маршруттық түсірілімнің бағыттарын толығымен анықтау. Рекогносцировкалық 
маршруттар берілген территорияда кездесетін ландшафттар түрлерінің барлығын 
толығымен қамтуы өте маңызды. Оларды суайрықтардың өстік бөліктерінен 
ауданның негізгі су көзлеріне қарай және суайрықты бойлай алдыңғы террасаға 
перпендикуляр жүргізу арқылы жасаған дұрыс. Рекогносцировка кезінде 
маршруттардың торына өзгермелі әсер ететін уақыт, яғни рекогносцировканы 
кезеңінің ұзақтығы. 

7 
Негізгі үлескілерде топырақтанушы мен жерді зерттеуші беткі тау 
жыныстарының литологиялық құрамын, жер бедерін, ылғалдану мен ағынның 
жағдайлары, топырақ-өсімдік жабындысы, ландшафтты өзгеріске алып келетін 
қазіргі табиғи үрдістер. Ауыл шаруашылық өндіріске кері немесе қолайлы әсер 
ететін ландшафттың морфологиялық бірліктерінің қасиеттері мен табиғи 
құбылыстарға ерекше көңіл бөлген дұрыс.
Картаға түсірілетін қоныстар, фациялар туралы ақпараттар далалық 
зерттеулер жүргізген кезде арнайы блокноттарға, кітапшаларға жазылып, 
қоныстарға қысқаша сипаттама беріліп, олардың шекаралары (таралу ареалы) 
анықталады. Нақты қоныстар үлескілері мен оларды құраушы фацияларды 
анықтау және зерттеу олардың шекараларын анықтаумен және картаға 
түсірілуімен іске асады.
Маршруттық бақылаулар кезінде негізгі үлескілер арасындағы қандай да бір 
ландшафт түрінің ерекше қасиеттеріне көңіл бөліп, маршруттың бағыты бойынша 
кешендік физикалық-географиялық (ландшафттық) қималар және т.б. түсірілуі 
керек. Маршруттық бақылаулар мен даладағы негізгі үлескілерде жүргізілген 
зертеулерден алынған мәліметтерді экстраполяциялау кезінде барлық территория 
үшін ландшафттардың түрлері анықталады, аранайы картографиялық және әдеби 
қайнар көздерден алынған мәліметтер нақтыланып, толықтырылады, яғни 
берілген территорияның ландшафттық картасы құрастырылады.
Ландшафттық картографиялау кезінде қандай да бір табиғи кешеннің 
қасиеттері мен сипатарын анықтайтын табиғи факторлар көңілге алынуы керек. 
Ландшафттардың морфологиялық бірліктерінің кеңістіктік дифференциациясын 
негізделетін басты сипаттар болып ТТК-лардың биогенді компоненттері (топырақ, 
өсімдік, жануарлар әлемі) мен геологиялық-геоморфологиялық негізінің 
қасиеттері және олардың құрылымы саналады. Екіншілері уақыт және кеңістік 
бойынша өте ауыспалы. Ландшафттардың өзгермейтін қасиеттері климаттық және 
гидроклиматтық факторлардың әсерімен (жергілікті жердің климаты, ылғалдану 
және ағын режимі, т.б.) анықталады. Ауыл шаруашылық жерлердің аумағын 
ландшафттардың морфологиялық бірліктерінің шекарасы деп есептемеу керек. 
кең ауқымды жерлерде немесе ормандар, шабындық жерлерде, үлескілерде 
ландшафттардың морфологиялық бірліктерінің (фациялар мен қоныстар) 
шекаралары адамдардың шаруашылық іс-әрекеттеріне байланысты. Сондықтан да 
бұл жерлерде жергілікті климаттық-гидрологиялық жағдайларға төтеп берген 
және бұрынғы кездері топырақ жабындысы мен қарапайым өсімдік 
қауымдастықтарының орналасуын геологиялық-геморфологиялық шекаралар 
анықтаған.
Сонымен, далалық ландшафттық картографиялау – жер туралы толық 
мәліметтер беретін және оны кәдімгі тарихи дене ретінде қабылдайтын кешендік 
табиғатты тану зерттеулерінің күрделі түрі. Жерді игеру үшін жер қорын зерттеу 

8 
тәжірибелеріне ландшафттық картографиялауды ендіру үшін арнайы әдістемелік 
ұсыныстарды құрастыру керек. 

жүктеу/скачать 6,4 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: