Смагүл, Міржақып, Жүсіпбек, Мағжандар өз шыгармашылығын Абайға арналған өлең жолы, мақалалармен ашқан. Абайға карап

3

А б а й   —   160

Смагүл,  Міржақып,  Жүсіпбек,  Мағжандар  өз 

шыгармашылығын  Абайға  арналған  өлең 

жолы,  мақалалармен  ашқан.  Абайға  карап 

қазак  ә д е б и е т ін ің   ж ұлды здары   орны н 

аны қтаған,  со д а н   б ер і  “казақты н  бас 

акынының”  шығармашылығы  өдебиетіміздің 

көркем  рухани  қазығына  айналды.  Себебі, 

Абай  создің  коркем  болуының  мәнін,  сырын 

білген,  соған  сай  білімі  болғандыктан  сөзге 

сай  шынайы  мағынасын  берген.  Сонымен 

қатар  ол  жүрт  мағыналы,  манызды,  терең 

сөздерден  гөрі  магына  жоқ,  маңыз  жок, 

желдей  гулеп,  қүлаққа  дыбысы  тиіп  өте

Абай  —  казақтың бас ақыны.  Мүны  1913 

жылы  Ахмет  Байтүрсынүлы  айтыгі  кана 

коймай,  ғылыми  түрғыда  дәлелдеп  берген.

Абайдың  классикалық  стилі  туралы  Ахмет 

Байтүрсынүлы  былай  дей д і:  “С ө зі  аз, 

мағынасы  көп,  терең.  Не  нәрсе  жайынан 

жазса  да  Абай  т ү б ір ін ,  тамырын,  ішкі 

сырын,  касиетін  қармай  жазады.  Нәрсенің 

сырын,  касиетін  біліп  жазган  соң,  сөзінің 

бәр і  де  халыққа  тіреліп,  оқушылардың 

б іл ім ін е  сын  бол ы п ,  ем ти хан   болы п 

табылады.  Окушы  с ө з д і  сы н а са ,  с ө з 

оқушыларды 

сы найды . 

А бай 

с ө з і 

заманындагы  ақындардың  сөзінен  оқшау, 

олардың  сөзінен  үздік,  артық”.

Бүгін  XXI  ғасырдың  басында 

да Абай  —  казак одсбистінің  сап 

түзейтін  үлгісі,  рухани  айнасы.

Қазактың  бас  ақыны  Абай  қа- 

зактың  болмысы  аркылы  оның 

рухани  моделін  адамзатка  ортак 

адамдық  үлгімен  тогысгырды.

Сондықтан  Абайды  бір  үлттың 

шеңберінде  үстай  алмайсыз.

Дүниежүзілік  өдебиетте  ха- 

лыктың  ойлау  жүйесінің  кер- 

кемдік  шыңы,  пп?інайы  рухани 

күндылыктарды  сөтті  бейнелеу- 

дің  үлгісі  болып  када  беретін 

түлғалы  шығармашьшықтар  бар.

А .Байтүрсы нүлы   ай тқандай, 

әдебиет  адамның  жан  қопітау 

керегінен  шыққан  асыл  сөз.  Бүл 

асыл 

с ө з д ін  

д ү н и е ж ү зіл ік  

әдеби ет тегі  үлгілері:  Д а н те,

Шекспир,  Гете,  Абай,  Пушкин,

Толстой,  Достоевский,  т.б.  шы- 

гармалары.  Бұл  классикалык, 

адам затка 

ор так, 

к ер к ем  

мүраның  ерекшелігі  —  адамның 

рухани  кажеттіліктерін  айкын- 

дауымен  күнды.

Б ізге  А бай  қандай  о й - 

ларымен  кажет?  Абайдан  бүгін 

соп ы ,  эул и е  ж асау  да 

мүмкін  емсс.  Абай  аукымы 

бүдан  әлдекайда  жоғары, 

кең.  Ол  бүгінгі  адамға  ка­

жет  сауатты,  ерекше  білім- 

д і  уағыздың  и есі.  Абай 

адам  баласына  (тек  казақка 

емес)  эр  уакытта  манызды 

болған  мәңгілік сауалдарды 

қоя  білуімен  ғана  ем ес, 

соларга  жауап  беруімен, 

адамдықтын  рухани  д а- 

муымен,  кісілік күндылық- 

т'<рды  аныктап  бер ген  

іс&ркем,  асыл  сөздерімен 

кажет.  Абай  бүгінгі  мүсыл- 

мандыктың  басты  рухани 

категорияларын  аныктап 

беруімен  маңызды.

Дүниежүзілік  әдебиет 

адамның  рухани  теж іри- 

бесін  бейнелеумен,  адам- 

ның  түлгалыгын,  пенде- 

шілігің  өр  кырынан  көр- 

сетуіме»'  кызыкты.  Данте 

Алигьери 

л е н д е н ің  

о

дүниедегі  өмірін  суреттеумен,  дүниежүзілік 

А й г ү л   ІС ІМ А Қ О В А ,

әдебиетте  осы  кайталанбас  тақырыбымен 

М .О .Ә у езо в   а т ы н д а ғ ы   Ә д е б и е т

калды.  Онын  “Божественная  комедиясы” 

ж ә н е   ө н е р   и н ст и ту ты н ы ң

дінт ануш ылар  түршігетін

  көркем  нақты- 

б ө л ім   м е ң г е р у щ іс і,  ф и л о л о г и я

Щ едсоод- —  шодцЗДН 

г   г г ы л ы м д а р ы н ы ң   д о к т о р ы

екенін,  тәннщ,  нэпсініц  қулы  екенін  жан- 

, v 

‘ 

,

J жакты  керсетіп,  өдебиетшілер  мойындауға 

I мәжбүр  болган  типтік образдарымен  ерекшс

ашыгі  түрмаса,  салғырттың  иманы  бар  деп 

болмайды”.

Ои  үшінші  сөз:  Иман  деген  не?  Абай  бүл 

түсінікті  өзінің төл  мүсылмандық конгсксінде 

анықтап  береді:  “Иман  деген  —  АчлаТабара- 

ка  уа  тағаланын  шөріксіз,  ғайыпсыз,  бірлігіне, 

барлығына,  уа  әр  гүрлі  бізге  Пайғамварымыз 

салаллаһу  ғалайһи  уәссалам  аркылы  йберген 

жарлығына,  білдіргеніне  мойын  үсынып, 

иланбақ”  дей  келіп:  “Осы  иманды  сактауға 

қорықпас  жүрек,  айнымас  көңіл,  босанбас 

буын  керек  е к е н ”  деп   бүл  ойды  келесі 

“Сөзде”  түсіндіреді.

Он  тортінші  сөз:  “Тірі  адамнын  жүректен 

аяулы  жері  бола  ма?  Біздін  казактын жүректі 

кісі  дегені  —  батыр  кісі  дегені”.  Абай  бүл 

ойды  да  нактьтлай  түседі:  “ Рақымдылық, 

мсйірбандык,  әр  түрлі  істе  адам  балисын  ез 

бауырым  деп,  өзіне  ойлағандай оларға да  бол- 

са  игі  еді  демек,  бүлар  —  жүрек  ісі...  Тіл  жү- 

ректің  айтканына  көнсе,  жалған  шықпайды. 

Амалдын  тілін  алса,  жүрек  үмыт  калады”.

Дүниежүзілік  көркем  өдебиет  осы  ойды 

ақылмен тусінгенімізбен  іске  асыру оңай  емес 

екенін  дөлелдей  түседі.  XXI  ғасырдыіқ адамы 

осы лай  ойлам аса,  оны  баскаларшен  не 

біріктіре  алады?  Енді  кашан  адам  біріне  бірі 

жүректің  тазалығымен  карайды?

А дам зат  тарихы  әр  елдін  зкүректі 

көш басш ы   түлғаларының  рухан;илыкка 

косқан  үлестерінен  түрады.

Он  бесінші  сез:  Акьілды  кісі  мен  ашлсыз 

кісі туралы:  “ Егерде  есті  кісілердің к&тарында 

болғың  келсе,  күнінде  бір  мәртебе,  болмаса 

жүмасында  бір,  ең  болмаса  айында  бэір,  озің- 

нен  өзің  есеп  ал!  Сол  алғашқы  есеп  галганнан 

бергі  өмірді  калай  өткіздің  скен,  не:  білімге, 

не  ахиретке,  не  дүниеге  жарамды,  күнінде 

өзің  окінбестей  кылықпен  откізіппісіін?  Жок, 

болмаса,  не  қылып  өткізгеніңді  өзің де білмей 

калыппысың?”.  Омір  соны 

о к і і і і ш і  

болмас 

үшін...

Он  алтыншы  сез:  Қазактың  ІҚүдайға 

қүлшылығы

АКЫЛМАНЫ

ІӘділдік  пен  шынайылықты  іздеген  Гамлет 

I пен  нөпсінің,  сезімнің  күлы  Отелло  екі түрлі 

j типтік  күштің  иелері.  Бүл  көркем  туъіндылар 

? бүкіл  адамзатка  кажет  рухани  күндылык- 

ртарды  іздейді,  адамның  жанының  қиналы- 

f сын  керсетеді,  үлгілісін  алға  тартады.  Абай 

j осы  катардағы  м әң г іл ік   сауал дарды н 

көркемдік  зерттеуінің  жалғастырушысы.

Акын  Абайдың лирикалық кейіпкері  мен 

хакім  Абайдың  “Ғақлиясының”  айтушы- 

сының  міндеті  мүлдем  баскаша.  Көркемдік 

әлемнің  кейіпкерлері  болгандықган  олар  өр 

сәт  оқырманмен  байланыста,  сондыктан 

“осы  ғана  дүрыс”  деген  біржақгылыктан 

аулақ.  Бүлар  казакты  адамға  тән  адамдық 

пен  адамшылықты  анықтауға,  намысын, 

үятын  оятуға,  пенденің  ойын  жүмыс  істеуге, 

толғануға  шакырушылар.

Қүранмен  жстік таныс  болған  Абай  араб,

I  парсы,  гүркі,  орыс  тілдеріндегі  діни  кітап- 

ЗуІрды  да  оқығаны  туралы  абайтанудын 

м^гетасыи  қалаған  Әлихан  Бекейханов  1904 

жылы  айтып  кеткені  белгілі.  Қ үнанбай 

қажының  баласы  Абай  жиырмаға  жетпей 

ауылдың  ш еш ені  болып  мойы ндалған. 

Шешен  жөй  кызыл  сез  емес,  үлкен  парасат 

иесі  болған.  Елге  пікірді  мойындату  үшін 

билік  кана  емес,  білім  мен  ілім  Абайдың 

бойынан  табылды.

Қүранды  меңгерген  Абайдың  айтушы- 

сыныц  үні  кішіпейіл,  мейірімді,  шындыкты 

оқы рманмен  бірге  іздеуш і.  Сондықтан 

болар,  Грассиан,  М онтень,  Ш опенгауэр 

кітаптары  саясатшылардың  жүмыс  үстелінен 

табылса,  А байдың  се зд е р і  әр  казақтың 

жадында,  жаныңда  жүргені  жөн.

Абайға  дейінті  казак  поэзиясы  адамның 

басы на  т үск ен   рухани   сы н ақ тарды , 

күйзелістерді  батыл  бейнеледі.  Қазақтың 

үлттык  идеясына  қатысты  күрделі  ойларды 

котерді.  Абай  сөз  өнері  алдына  оның  басты 

міндетін  койды,  соған  байланысты  басты 

такырыптарын  анықтап  берді.

Осыншама  ілім  мен  білімді  Абай  қайдан 

тоқыған  деген  сауалдың  жауабын  Ахмет 

Байтүрсынүлының  мына  дсрегінен  де  алуға 

болады:  “Абай  10 жасынан  13-ке  шейін  кыр- 

да  мүсылманша  окыган.  13  жаска  шығарда 

С емейде  А хмет  Ы рзаның  м ед р есесін д е 

окыған.  Медреседе  окып  жүрген  кезінде  3 

айдай  орысша  да  окыган.  4  жыл  мусылман- 

ша  оқып,  3  ай  орысша  окып,  соны мен 

окуды  койған.  Он  бес  жасында-ақ  балалык 

қылмай,  үлкендердің қатарына  кіре  бастаған. 

Ә кесіне  серіктікке  жарай  бастаған.  20 

J жасында  ел  ішіндегі  белгілі бір  шешені атана 

I бастаған.  Зеректікпен  естігенін  үмытпаған.

1 Заман  бұрынғыдай  болса,  Абай  алаштың 

атақты  билерінің бірі  болуы  шүбәсіз...  Білімі 

‘  көптер  жүрт  билемей,  малы  көптер  жүрт 

билейтін  заманға  карсы  туған.  Абай  жұрт 

алдына  білімін  салганда,  басқалар  малын 

салған,  жүрттың  бсті  малга  ауып,  ел  билігі 

Абай  қолына  еркін  тимеген.  Білімнен  мал 

артық  болушы  ма  еді,  дсп  Абай  жүрттың 

онысына  көнбей,  таласкан”.

Ақын  “Қара  сөздердің”  бірінші  созінде 

орта  жаска  келгенін  сске  ала  отырып:  “Ал 

енді  калган  омірімізді  кайтып,  не  қылып 

өткіземіз?”,  — деген  сауалды  алга  қояды.  Ел 

багу,  мал  багу,  ғылым  багу,  сопылық кылып 

дін  багу  —  бәрімен  жаксы  таныс  Абай  үшін 

бүлардын бәрі жеткіліксіз.  “Ақыры ойладым: 

осы  ойыма  келген  нөрселерді  қагазға  жаза 

берейін^ақ  кагаз  бен  кара  сияны  ермек 

қылайын,  кім де-кім  іш інен  керекті  се з 

тапса,  жазып  алсын,  я  оқысын,  керсгі  жоқ 

десе,  өз  сөзім  өзімдікі  дедім  де,  ақыры 

осы ған  бай лады м ,  ен д і  м үнан  баска 

жүмысым  жоқ”.

Абайдың  мағыналы,  маңызды,  терең 

сөздерінсіз  XX  гасырдың  басындагы  қазақ 

өдебиетін  елестету  мүмкін  емес.  Алаштың 

асыл  азаматтары  Шәкәрім,  Ә  ихан,  Ахмет,

шығатын  жсш л  сөздерді  тыңдауға  күмар 

екендігін  де  білген.  Ақын  жылтыр  создерден 

аулақ  болган.

Ақын,  галым,  хакім  Абай  туралы  Ахмет 

Байтұрсынүлы  осы  орайда  былай  дейді:  “Сәз 

жазатын  адам  әрі  жазушы,  әрі сыншы  боларга 

керек.  Создін  шырайлы,  ажарлы  болуына 

ойдың  шеберлігі  керек.  Үнамды,  орынды, 

демді  болуына  сыншылык керек.  Магыналы, 

маңызды  болуына  білім  керек.  Абайда  осы 

үшеуі де  болган.  Бүлардыд  үстіне  Абай  көсем, 

үлгі  шыгарып,  онеге  жайгыш  болган”.

Хакім  Абайдың  “Қара  сөздерінде”  жога- 

рыда  аталган  ойлар  жан-жакгы  дами  түседі. 

Бүл  туынды  адам  турал 

і

.

і

  ғылымның  көркем 

сөзбен  баяндалуы.  Рухани  кажеттіліктер  үстем 

болуын,  ел  мен  елді,  дін  мен дінді  біріктіретін 

үлгілі  сездер.  Әр  “сөздің”  әз тақырыбы,  соған 

сай  талдау  жүйесі,  корытынды  түйіні  бар. 

Бірінші  сөзден  бастап,  Абайдың  айтушысы 

тындаушысын  накгы  біл ед і,  ол  —  “ Ей, 

жүрегімнің  куаты,  перзентлерім”  (38-сөзде).

XXI  гасыр  қазагына  осындай  уагыздар 

керск-ак.  Сондықтан  мен  бүл  шығарманы 

“Көркем  соз”  деп  атаганды  жвн  көрдім.  Бү- 

гінгі  рухани  кджеттіліктер  туралы  Абай  “Қара 

с е з ”  д еп   атаган  “ К ер к ем   с ө з ін д е ”  ол 

қүндылықтардын  кандай  екенін  аныкгап, 

түсіндіріп  береді.  Сондықтан  бүл  сөздер  тек 

казаққа  емес,  көкірегі  ояу  адам  баласына, 

ақыл  иедеріне  арналган.  “Бүл  жаска  келгенше 

жаксы  откіздік пе,  жаман  откіздік  пс,  әйтеуір 

бірталай  откіздік.  Енді  жерорта  жасқа  келдік: 

қажыдык,  жалыктық.  Ал  енді  қалган  омірі- 

мізді  қайтып,  не  қылып  өткіземіз?  Соны  таба 

алмай  өзім де  кайранмын”  —  дейді  Абай.  Бүл 

көркем  создерде  Алла  мен  адам,  гіршіліктін. 

мәні,  адамдыктын  қасиеггері,  имандылықтың 

шарттары,  билік  пен  біліктілік,  талаптылық 

пен  сабырлылык гіенденің жагымсыз  қылық- 

тарына  қарсы  койылады.  Адам  баласының 

бесіктен  бсйітке  дей ін гі  гүмыры  өкініш  

болмас  үшін  қалай  дурыс  өтуі  абзал  деген 

сауалга  Абай  анык  ақыл  береді.  Тертінші 

сезде  хакім  Абай  былай  дейді:  “Адам  баласы 

жылап  туады,  кейіп  өледі.  Екі  ортада,  бү 

дүниенің  рахатының  кайда  екснін  білмей, 

бірін-бірі  аңдып,  біріне-бірі  мақганып,  есіл 

өмірді  ескерусіз  босқа,  жарамсыз  кылықпен 

қор  етіп  откізеді де,  таусылган  күнде  бір  күн- 

дік  омірді  бар  малына  сатып  алуға  таба 

алмайды”.  —  дей  келіп,  хакім  Абай  сөзін 

былай  түйіндейді:  “Әуелі  Қүдайға  сыйынып, 

екінілі  оз  қайратыңа  сүйеніп,  сңбегіңді  сау, 

еңбек  қылсаң,  кара  жер  де  береді,  күр  таста- 

майды”.  Бірақ  еңбекті  іскер  адам  да,  қыл- 

мыскер  де  жасайды  гой!  Бүнын  айырмашы- 

лыгын  Абай  “Ж етінш і  сө з ін д е ”  анықтап 

береді.  Бүл  сөзде хакім  Абай  адамның тәнінің 

күмары  мен  ж аны ны ң  қ аж еттіліктер ін  

анықтай  гүседі.  Тән  —  ішсем,  жесем.  үйықга- 

сам  десе,  жан  —  білсем  екен,  көрсем  екен, 

үйренсем  екен  дейді.  Адам  жаны  мен  хайуан 

жанының  айырмашылыгы  осы  сөзде  анық- 

тала  түседі:  “Жан  бізді  жас  күнімізде  билеп 

жүрген  екен.  Ержеткен  соң,  күш  енген  соң, 

оган  билетпедік.  Жанды  тәнге  бас  үргыздык, 

ешнәрсеге  көңілмен  қарамадык,  көзбен  де 

жаксы  қарамады қ,  коңіл  айтып  түрса, 

сенбедік...  Көкіректе  сәуле  жоқ,  кеңілде 

сенім  ж ок  Қүр  козбенен  көрген  біздің хайуан 

малдан  неміз  артық?  Қайта  бала  күнімізде 

жаксы  екенбіз...”.  Бүдан  кейінгі  әр  “Сөздің” 

басгы   такырыбын  аны ктасак,  оларды ң 

қысқаша  магынасы  былайша  түйінделеді:

Сегізінші  сөз:  “Байлар  кім?  Казак  кім?”

Тогызыншы  соз:  “Ішім  өлі,  сыртым  сау 

кім?”

Оныншы  соз:  “ Күдайдан  н ен і,  калай 

тілеу?”

Он  б ір ін ш і  соз:  “ А нтты ң,  се р т т ің , 

адалдыктың,  ү'яттың  токтаусыз  кеткені  не?”

Он  екінші  сез:  Иман  не?  “Күзегш ісіз, 

ескерусіз  иман  түрмайды,  ыкыласыменен  езін 

өзі  аңдып,  шын  діни  шыншылдап  жаны

оіід і Ң' оүгВД п ' дГни ' ха л -ахуал ымыз' "туралы: 

“ Қүдай  'Гағаланы  саудагсрдей  қыламын 

дейді...  Тілін  жаттыктырып,  дінін  тазартып, 

ойланып,  үйреніп  әлек  болмайды.  Онын  тііі 

е-жүрхіан., 

жараіылца-.яа?^»-.'--- ■

“

Он  жетінші  сез:  адам  баласына  ортак 

қайрат,  ақыл,  жүрек  айтысып,  таласып 

гылымға  ж үгініпті.  Бүл  үш  кейіпксрдің 

айтысын  гылым  корытып  береді.  Үшеуін  де 

тындап,  мөселенің жонін  айтады.  Қайрат пен 

акылга  жаксы  да,  жаман да  сүйенеді,  ексуінің 

де  іздегенін  тауып  беріп  жүрсіңдер,  соның 

жаман,  —  депті.  “Сен  үшеуіңнін  басыңды 

коспак  —  менің  ісім,  —  депті.  —  Бірақ соща 

билеуші,  әмірші  жүрек  болса  жарайды.  — 

Акыл,  сенің  қырың  кеп,  жүрек  сенің  ол  көп 

кырыңа  жүрмейді.  Жаксылык  айтқаныңа 

ж ан ы -дін і  күмар  болады.  К енбек  түгілі 

қуанады.  Жаманшылык  айтканыңа  ермеііді. 

Ермек  түгіл  жиреніп,  үйден  куып  шыгарады.

—  Қайрат,  сенің  қаруың  көп,  күшің  мол, 

сеиің  де  еркіңе  жібермейді.  Орынды  іске 

күшінді  аятпайды.  Орынсыз  жерге  қолывды 

босатпайды.  Осы  үшеуің  басывды  қос,  бәрін 

де  ж үрекке  би л ет, 

—  деп   үктырып 

айтушьшың  аты  гылым  екен.  —  Осы  үшеуін 

бір  кісіде  менің  айтқанымдай  табылсаидар, 

табанының топырагы  көзге  сүртерлік қасиепі 

адам  —  сол.  Үшеуің  ала  болсаң,  мен  жүректі 

жақтадым.  Қүдайшылык  сонда,  кзлпынды 

таза  сакта,  Қүдай  Тагала  қалпыңа  өрдайым 

қарайды  деп  кітаптың  айтканы  осы,  —  депіі.

Қазақстан XXI  гасырда  адамзат тарихында 

түңгьші  рет өлемдік діндер  баскосуын  еткізді. 

Абай  осыны  кездеген  гой.  Тскті  діндердің 

мақсаты  бір  —  жүректің  айтуымен  жүру. 

Абайдың  елінде  діндер  диалогы  іске  асуы  да 

осы  “Коркем  сездерде”  болжалган,  осы  он 

жетінші  сезде.

Он  сегізінш і  сез:  “Адам  баласы,  адам 

баласынан  акыл,  гылым,  ар,  мінез  деген 

нәрселермен  озбақ.  Одан  баска  нэрсемен 

оздым  гой  демектін  бэрі  де  —  акымактык”.

Он  тогызыншы  сез:  Білімді  адам  кім? 

Себебі  “адам  туганда  есті  болмайды:  естіп, 

көріп,  үстап,  татып  ескерсе,  дүниедегі  жақсы, 

жаманды  таниды  дағы,  сондайдан  білгені, 

кергені  кеп  болган  адам  білімді  болады...” 

Ж эне  “сол  естілердсн  естіп  білген  жақсы 

нәрселерді  ескерсе,  жаман дегеннен  сақтанеа, 

сонда  іске  жарайды,  сонда  адам десе  болады”.  ,

Ж иы рмасы нш ы  

сез: 

“Тагдырдың 

жарлыгы  езгертиімейді”.

Ж иы рма  б ір ін ш і  сез:  адам  баласы 

мактаннан  аман  болмагы  —  қиын  іс.

Жиырма  екінші  сез:  қазақтың  ішінде 

кімді  жақсы  керіп,  кімді  кадірлеймін  деп 

ойладым  (бай,  кедей,  мырзалар,  болыстарды 

емес,  есті  кісі  шын  момын  байларды  аяу).

Ж иы рма  үш інш і  сез:  Қазакты ң  бір 

қуаныш,  бір  жүбанышы  туралы.

Ж иы рма  т ер тін ш і  соз:  “ Қазақтын 

достығы;  дүшпандыгы,  мактаны,  .мыктылыгы, 

мал  іздеуі,  онер  іздеуі,  жүрт  тануы  сшбір 

халыкка  үксамайды.  Бірімізді  біріміз  андып, 

ж аул ап , 

үрлап, 

кірпік 

қақтырмай 

отырганымыз”.  Осы  бір  абзацта  Абай  неден 

сактануымызды  түйіндеп  берген.

Жиырма  бесінші  сез:  “Қүдайдан  корык, 

пендеден  үял,  бадан  бала  болсын  десең  — 

окыт,  мал  аяма!”

Ж иы рм а  алтыншы  сез:  “ Қазақтың 

казақтан  басқа  жауы  жок...”

Жиырма  жетінші  сез:  Сократ  хакім  мен 

Аристотель  шәкірт диалогы.  Адам  баласының 

қамын  Алла  тагала  әуелде  жогары  еткені... 

Абай  философ  емес,  хакім,  үстаз  Сократ  пен 

шекірттің  сездеріне  мон  береді.  Бүгінгі  біз 

ойлануымыз  үшін.

Жиырма  сегізінші  соз:  “Ей,  мүсылмандар! 

Жүрт  та,  мүлік  тс  —  бәрі  Қүдайдыц  озінікі... 

Әуелі  иманды  түзетпей  жатып  кьілган  гибадат 

не  болады?  Жаксьшық,  жамандықты  жараткан

—  Күдай,  бірак қылдырган  Қүдай емес,  ауруды 

жараткан  —  Күдай,  ауыртқан  Қүдай  емес, 

байлықты,  кедейлікті  жараткан  —  Қүдай,  бай 

кылган,  кедей  кылган  Құдай  емес  деп,  нанып 

үқсаң  болар,  әйтпесе  —  жок...”.

Ж иырма  тогызынш ы   сөз:  Казақтың 

кейбір  мақаддарының  ішінде  не  қүдайшы- 

лыққа,  не  адамшылыкка  жарамайтүгыны  бар 

екені  туралы.

Отызыншы  сез:  Мақтан  не  керек?

Отыз  бірінші  сез  бір  абзацтан  түрады. 

Естігенді  үмытпас  үшін  терт  түрлі  себеп 

бар...  Терт нәрсе  —  күллі  акыл  мен  гылым- 

ды  тоздыратүгын  нәрселер,  ой  кеселдері  — 

уайымсыз  салгырттык,  ойы нш ы -күлкі- 

шілдік,  я  бір  кайгыга  салыну,  я  бір  нәрсеге 

күмарлық  пайда  болу.

Отыз  екінші  сез:  “Білім-гылым  үйрен- 

бекке  талап  кылушыларға  білмек  талаптың 

шарггары  бар...”

Отыз  үшінші  сез:  “Мал  керек  болса, 

қолонер  үйренбек  керек.  Мал  жүтайды, 

енер  жүтамайды”.

Отыз тертінші  сез:  “Адам  баласына  адам 

баласы  бәрі  —  дос!  Кай  адамнын  кеңілінде 

дүние  кайгысы, дүние  куанышы  ахирет  қай- 

гысы,  ахирет  куанышынан  артык  болса  — 

м үсы лм ан  ем ес...  “ Б ір ің е -б ір ің   к онақ 

екенсің,  езің  дүниеге  де  конак  екенсің... 

Тшеуді  Қүдайдан  тілемей,  пендеден  тиіеп, 

оз  бетімен  еңбегімді  жандыр  демей,  пәлен- 

шенікін  әпер демек  —  ол  Күдайга  айтарлық 

сө з  бе?”

Хакім  Абайдың  “Отыз  бесінші  сезінің” 

үш  сойлемінде  Абай  мен  Шәкөрім  сопы 

ем ес  екендігі  дөлелденіп  түр:  “Махшарга 

барганда  Қүдай  Тагала  кажы,  молда,  сопы, 

жомарт,  шейіт  —  соларды  қатар  қойып, 

сүрар  дейді:  “сендер  дүниеде  кажеке,  мол- 

д е к е , 

с о п е к е, 

м ы рзек е, 

батыреке 

аталдындар.  Ол  дүние  мүнда  жок.  Енді 

сүрау  беріндср!..  Не  үшін  жүртты  алдамақ 

үшін  сарып  кылдындар?”

Отыз  алтыншы  сез:  “Кімнің  үяты  жоқ 

болса,  онын иманы да жок (хадисте!)”.  Абай 

үятты  былай  деп  қазакдіа  аныктайды:  “Үят 

деген  —  адамның  ез  бойындагы  адамшы- 

лыгы,  иттігінді  ішіңнен  ез  мойнына  салып, 

сөгіс  кьшган  кысымның аты”.  “...Осы  күнде 

м е н ің   керген  к ісілерім   үялмақ  түгіл, 

қызармайды  да”,  —  деп  тагы  кынжылады.

Отыз  жетінші  сез  хакімнің  қанатты 

тіркестері  мен  макал 

с е з д е р ін е н   түрады: 

“Ә к есін ің   баласы  — 

адамны ң  дүш паны , 

адам ны н  баласы  — 

бауырың”.

Отыз  сегізінші  сез: 

“Ей,  жүрегімнің  қуаты 

перзентлерім!  —  дей 

келе,  хакім  Абай  Адам 

үгымының  м інездері 

туралы  айтады.  Бүл 

“С е з”  бүгінгі  мүсыл- 

мандықты ң  сауатты 

уагызы.  Жарым  адам, 

жарым  молда,  жарым 

мүсылман  түсініктері 

ашылып, 

айқы нда- 

лады.

“Алла  Тагала  —  ха- 

киқат,  растықтың  жо­

лы.  Киянат  —  хакиқат 

пен  растыктың  душ- 

пан ы ” . 

И ман 

кім 

omueycb, Шдгң ж ы -  

Білім,  ғылым,  иман 

кімге,  не  үшін  кажет?  “Алланың  созі  — 

қаріпсіз.  дауыссыз”.  Ғалым  Абай  адамга

11 

ЙолгаіГ күдТрет

үшін?  “Алла  Тағала 

лымыз  —  елшеулі”

"АТиГа"^Гагаладаң'^олі ан  күдірет  -   гыльш 

һәм  рахмет  екенін  еске  салады.  Осы  орайда 

Алла

  Тагала  есімдері  де  түсіндіріле  кетеді, 

ол  —  жарылкаушы,  кешіруші...  Жан  мен 

тән  касиеттері,  махаббат,  ынсап,  үят  не 

ек е н і 

аны кталады . 

М үсы дм анды қ 

шарттарының  негіздері,  пайгамбар,  әулие, 

хакім,  кәміл  мүсылмандар  кім  екеңдері  де 

танылып,  орқайсысынын  жоні түсіндіриіеді. 

Сондыктан  “Бәріміз  әулие,  сопы  болып 

тариқатқа  кірсек  —  малды  кім  багады, 

дүш панды   кім  тоқтатады ,  к и ім ді  кім 

тоқиды ,  астыкты  кім  егеді?” ,  —  деген 

сауалды  Абай  нактылай  түседі.  Ғүмыр езі  — 

хақикат  екенін  Абай  алга  тартып  отырады, 

себебі:  “Растьщ  бір  аты  —  Хақ,  хақтын  бір 

аты  —  Алла”.

“Күллі  адам  баласын  қор  кылатын  үш 

нәрсе  бар.  Сонан  қашпақ  керек:  әуелі  — 

надандык (білімсіздік),  екінші  —  еріншектік 

(талапсы зды к,  ж ігер сіздік ,  үятсызды к, 

кедейлік),  үш інші  —  залымдық”  (адам 

баласыньщ  дүшпаны).

Абай  иман  екеу  емес  —  біреу:  намаз 

адамга  қажет  салауат  екенін  түсіндіріп 

берген.  Әрбір  галым  хакім  емес,  өрбір  хакім

—  галым  екенін  атап  айтады.

Отыз  тогызыншы  сез:  Казак  жогалтып 

бара  жатқан  ата-бабаның  екі  мінезі  туралы: 

“ Б а с-б а сы ң а   би  б о л с а ң ,  манар  тауга 

сыймассың,  басалканыз  бар  болса,  жанған 

отқа  куймессін”.  Абай  казақ  өрқашан  ел 

басшысының  билігін  мойындап,  намысын 

бірлік,  елдік  жолына  бағындырганын  еске 

салады.  Екіншісі  намыскорлыктан  туатын 

арлылық,  намыстылық,  табандылық  үмыт 

калып  бара  жатқанына  кынжылады.

Кыркыншы  созінде  хакім  Абай  пенде- 

шілік түрлерін,  онын  себептерін  тізіп  береді.

Қырық бірінші  соз:  казакка  акыл  берем, 

түзеймін  деген  адамға  екі  нэрсе  керек:  бек 

зор  екімет,  колында  жарлық  бар  кісі  керек 

және  есепсіз  бай  боларға  керек  (дәулетті 

адам  елін  тонамас!).

Қырык 

ек ін ш і 

с е з д ің  

мазмүны : 

“Жүмысынын  жоқтыгы  —  жаманшылыкка 

үйретеді”.

Кырык үшінші  сез:  Адам  үғымы  екі  нәр- 

седен  —  бірі  —  тен  (ішсем,  жесем,  үйык- 

тасам),  бірі  —  жан  (білсем,  керсем  екен).

Кырық  тертінш і  се зд ің   басты  ойы: 

“Талапсы зды к  —  адам  баласы ны ң  ең 

жаманы”.

Кырык  бесінші  сезін  хакім  Абай  былай 

деп  т ү й ін д ей д і:  “ Біз  жаратушы  е м е с , 

жараткан  к ел ең к есін е  қарай  білетүгын 

пендеміз.  Сол  махаббат  пен  гаделетке  қарай 

тартпакпыз,  сол  Алланың хикметін  біреуден 

біреу  анығырақ  сезбекпен  артылады.

Адамш ы лы кты н  алды  —  м ахаббат, 

гаділет,  сезім.  Бүлардың  керек  емес  жері 

жок,  кіріспейтүгын  да  жері  жок...  Махаббат 

сезім  кімде  кебірек  болса,  ол  кісі  —  галым, 

сол  —  гакил.  ...Біз  жанымыздан  гылым 

шыгара  алмаймы з,  жаралып,  жасалып 

койган  нәрселерді  сезбекпіз,  кезбен  коріп, 

акылмен  біліп”.

Олай  болса,  хакім  Абайдың  әр  созінің 

қадірін  тусініп  оқитын  кез  келді.  Оның 

толык  адам  туралы  гылымы  бүгінгі  Тәуел- 

сіздігіміздің  саясатына  кажетті  рухани  ілім.

Абай  туралы,  оның  гибратты  шыгар- 

малары  туралы  жазбаган  қазак  өдебиетші- 

лсрі  жоктың  қасы.  Әр  үрпақ  өз  уақытының 

рухани  к аж етіне  қарай  абайтануга  е з 

түсінігін  косты.  Казак әдебиеттануы  Абайды 

тану  арқылы  әр  кезеңде  үлттын  ойлау 

жүйесінің  өрісін  таныган.

Бүгін  XXI  гасыр  басында  біз  Абайдын 

шығармашылыгынан  казакка  қажет  рухани- 

лықты  табам ы з.  Б ізден   к ей ін гіл ер   де 

ездеріне  қажетін  табары  сезсіз.  Себебі  хакім 

Абай  адамзаттың  мөңгілік  сауалдарына 

жауап  береді.  Абай  -   адамзат  акылманы.