Соғыстан кейінгі бейбіт реттеу проблемасы (1945-1950 жылдардың соңы). Отарлық жүйенің құлауы жоспар

Екінші дүниежүзілік соғыс өмірдің барлық жақтарына үлкен ықпалын тигізді, сонымен қатар, ол отар және тәуелді халықтардың өздерінің тәуелсіздіктері үшін күресін ары қарай жандандырып, дамытуға мүмкіндік тудырды. Басты рөлді КСРО атқарған демократиялык күштердің фашизмді жеңуі Азия, Африка мен Латын Америкасындағы ұлт-азаттық қозғалыстарды кеңейтіп дамытуға оң ықпалын тигізді. Екінші дүниежүзілік соғыстан сон халықтардың тәуелсіздік үшін күресінде жаңа дәуір басталды. Отарлық жүйе біртіндеп құлдырай бастады.

Уақыты бойьшшы бірінші болып Оңтүстік-Шығыс Азия елдері еркіндік ала бастады. Соғыс жылдарының өзінде Индонезия халқы жапондықтармен күрес жүргізді, олар елді жаулап алдып еркіндік үшін болған кез келген құлшыныстарды аяусыз басып шаншып отырды. 1945 жылдың тамызында Жапония капитулляцияланбай тұрғанда, бірақ жапондық милитаризмінің жеңіліс тапқаны анық болып тұрғанда, ұлт-азаттық қозғалыстың көшбасшыларының бірі Сукарно Индонезияның тәуелсіздігін жариялап Индонезия Республикасының бірінші президенті болды. Жаңа тәуелсіз мемлекеттің дүниеге келуі қарулы көтеріліссіз болды. Қан-төгіссіз жеңістің болу себебі мынада: аралда қалған жапон бөліктері деморальданған болды да олар капитулляцияға қол қойған соң мүлдем ешқандай қарсылық білдіре алмады. Индонезияның бүрын болған қожайындары Голландия мен басқа батыс елдерінің қарулы күштері архипелаг аралдарында болған жоқ. Сондықтан тәуелсіздік жариялағаннан кейінгі алғашқы күндері елде тыныштық болып, үкІмет пен басқа да билік органдарын кұру жүріп жатты.

Алайда, біраз аралықтан соң Ява аралына жапондықтарды қарусыздандыру түрімен ағылшын әскерлері түсті. Ағылшындар өздерімен бірге уақытша генерал-губернатор Ван Моокты алып келді, ол бүрынғы голланд отарлаушылары орнатқан тэртіптерді қайта қалпына келтіру керек болды. Ағылшын әскери бөліктері Индонезиялық патриоттармен бэлсіне қоймады. Бұл бүкіл елде наразылық пен қарсыластық танытушылыққа әкелді.

1945 жылдың 10 қарашасьшда Индонезияда республиканың еркіндігі мен тәуелсіздігі үшін, отаршылдыққа қарсы қарулы күрес басталды. Оньщ толық жеңісіне бірнеше жылдар қажет болды. Күрес тек аралдарда ғана емес, сонымен қатар БҰҰ-да, халықаралық конференцияларды да жүріп жатты. Тек 1954 жылдың 10 тамызында голланд-индонезиялық одақ бұзылды. 1956 жылдың мамырында президент Сукарно парламент қабылдаған оны тарату (қысқарту) жөнінде Заң қабылдады.

Индонезиядан соң кезек Бирмаға келді. Мұнда Бирманы оккупациялаған жапондықтарға қарсы операция жүргізген ағылшындар ағылшын әскерлеріне көрсеткен көмектеріне қарамастан бирма патриоттарына, ұлт-азаттық қозғалыстардың дамуына кедергі жасауға тырысты. Саяси маневрлармен билікті бирма халқына өткізбеуге тырысқан ағылшын саясатына қарамастан бүкіл елде азаттық қозғалыстар өсіп жатты. Бүкіл билікті толығымен халыққа беру және Құрылтай жиналыста сайлау өткізу туралы талаптар жалпылық болды. Ақырында ұлттық күштердің қысымына түскен ағылшын үкіметі Бирмаға доминион статусын беруге мәжбүр болды. Қыркүйекте Құрылтай жиналыс Конституция қабылдады, ол жаңа республика - Бирма Одағын жариялады.

1947 жылдың 15 тамызында Дели тәуелсіз Үндістанның үш түсті жалауы бой көтерді. Үнді халқы көп жылдар бойы армандаған және сол үшін аяусыз күрескен еркіндігіне қол жеткізді.

Үндістанның тәуелсіздігін мойындауға мәжбүр болған ағылшын үкіметі оның территориясын екі мемлекетке бөлді: Үндістан мен Пәкістан. Бұл бөлініс тек үнді парламентінІң келісімінсіз жүргізілді де бұл кейінгі жылдары екі мемлекет арасындағы көп қақтығыстарға әкелді, олар кейде тіпті әскери қимылдарға да әкеліп отырды.

Пәкістан жекеленген екі бөліктен тұрды-шығыс және батыс. Құрлықта олардың ара қашықтығы 1500 шақырымды құраса, суда түбектің айналасындағы жолы 5000 км-ге жуық болды. Ақырында, оның шығыс бөлігі-Бенгалия көп қақтығыстардан соң жеке мемлекет-Бангладеш болды, бұрынғы отарды бөлу тек діни сипат бойынша ғана болды, оның тарихи дамуы мен сақталып қалған салт-дәстүрлері ескерілмеді. Бұл бөлініс басталғаннан бастап-ақ діни негізде болған қиратушылықтар мен бұқаралық кісі өлтірулерге әкелді. Мыңдаған үндістер Пәкістан территориясынан, мұсылмандар Үндістаннан кетуге мәжбүр болды. Джамму мен Кашмир кнәздіктері, және де Хайдарабад пен Джунатарх үшін күрестер үнемі жүріп түрады.

1950 жылдың 26 қаңтарында Құрылтай жиналысы жаңа Конституция қабылдаған соң Үндістан егемен демократиялық республика болды, сонымен

1948 жылдың ақпанында ағылшын үкіметі Дейлон аралына доминион құқын беруге мәжбүр болды.

1946 жылдың 4 шілдесінде Филиппин Республикасы Егемен мемлекет болды, бірақ АҚШ мұнда өз әскерін қалдырды да республикаға белгілі бір бақылау жүргізіп отырды.

11 жылдан соң, 1957 жылдың тамызында Малайя тәуелсіздік алды. 1951 жылы Неапал конституциялық монархиясы бар егеменді мемлекет болды. Тәуелсіздік үшін ең ауыр әрі қиын жолды өткен Вьетнам болды. Жапонияның 1945 жылдың 2 қыркүйектегі капитулляциясы еркін әрі тәуелсіз Вьетнам Демократиялық Республиканың туған күні болды. Алайда, соғыс кезінде жапон оккупанттармен күрескен вьетнам халқына қайтадан қолына қару алуға тура келді. Францияның билеуші топтары Үндіқытайда өз иеліктерін жоғалқандарымен келіскісі келмеді. Ағылшын әскери бөліктерінің көмегіне сүйенген француздықтар 1945 жылдың 23 қыркүйегінде Сайгонға оккупациялады, Оңтүстік Вьетнам территориясын жаулай бастады, Камбоджаға басып кірді. Бір мезетте чанкайшылар Вьетнамға солтүстіктен кірді, бұны Жапон бөліктерінң капитуляциясын қабылдау кажеттілігімен түсіндірді. Вьетнам халқы өз отанын қорғауға тұрды.

Қытайдың халықтық-азаттық армиясынан кейін чанкайшылар Вьетнамнан кетті де, кейінірек мүлдем Тайваньға көшті. Француздар вьетнам халқының табанды қарсылығы мен әлемнің прогрессивті қоғамдастығының оларды Вьетнамнан кетуін талап етуіне қарамастан күресті жалғастырды. Француздардың жеңілісінен және Дьен Бьен Фу тірек пунктінің құлауынан кейін 1954 жылдың мамырында қайта құрылған Франция үкіметі Вьетнамдағы "лас соғыс"деген атқа ие болған соғысты тоқтатты. 1954 жылдың 20 шілдесінде Үндіқытайда бейбітшілікке келіп, келесі күні Женевада КСРО, АҚШ, Ұлыбритания, ҚХР, Франция және басқа да мүдделі елдердің шетел істері министрлерінің кеңесінде Вьетнам, Камбоджа, Лаостағы еркін сайлауларды - қарастыратын соңғы бекітуші декларацияға қол қойылды. Вьетнамда 17-параллельден оңтүстікке қарай уақытша демаркациялық сызық жүргізілді.

Женевадағы қорытынды декларацияға қолды тек АҚШ ғана қойған жоқ, олар Вьетнамның еркін дамуына кедергі жасап, Францияның орнына келмекші болды.

1950 жылдың наурызында АҚШ-тың ұлттық кауіпсіздік Кеңесі кейінірек президент Г.Трумэн мақұлдаған француз отар әскерлеріне экономикалық және әскери көмек туралы шешім қабылдаған болатын. Оңтүстік-Шығыс Азияда ықпалын күшейту үшін және аймақ елдерінде дербес демократиялық тәртіптің кұрылуына жол бермес үшін АҚШ 1954 жылдың қырқүйегінде Манилада Оңтүстік-Шығыс Азия келісімінің әскери Ұйымын (СЕАТО) құру туралы пактіге кол қойды. Бұл ұйымға мүше болғандар: АҚШ, Англия, Франция, Австралия, Жаңа Зеландия, Пәкістан, Тайланд пен Филиппин.

АҚШ СЕАТО көмегімен және көмкеруімен белсенді істерге кірісті. Олар "күшті оңтүстік Вьетнам" құрудан бастады, ол арқылы ең алдымен ДРВға соққы беру, содан кейін өз ықпалына бүкіл Үндіқытай аймағын бағындыру көзделді. Бұл үшін 1955 жылдың қазанында Оңтүстік Вьетнам АҚШ-қа тәуелді Нго Динь Дьем президенті бар Республика болып жарияланды. АҚШ-тың 1973 жылға дейін созылған Вьетнамдағы интервенциясы басталды. Алайда, соғыста күштердің теңсіздігіне, АҚШ өзінің үлкен әскери-өнеркәсіптік потенциалына қарамастан, кішкентай 30 миллион халқы бар, жапондықтармен, француздармаен соғыстарда күйзелген Вьетнам тойтарыс беріп кана қоймай, өзінің қаһарман халқының күші мен халықаралык аренаның үнемі болып тұрған қолдауының және де КСРО мен басқа да социалистік елдердің барлык қажет көмек беруінің арқасында жеңіске жетті.

Көп жылдар бойы АҚШ вьетнам халқының қарсыластығын сьшдыруға тырысты. Бүл үшін 1970 жылдың көктемінде сайгон әскерімен бірге американ әскери топтары Камбоджаға баса көктеп кірді, одан 1971 жылдың басында Лаосқа енді. Бірақ Вашингтон ойластырған жоспарларын жүзеге асыра алмады. Американ дипломатиясына соғысты тоқтату жолдарын іздестіруге жэне бейбітшілікті орнатуға тура келді. Келіссөздер қиын, әрі ұзақ болды. Тек 1973 жылдың 27 қаңтарында соғысты тоқтату туралы келісімге қол қойылды. Осылайша, 30-жылдық соғыстан кейін Вьетнам еркін әрі тәуелсіз демократиялық республика болды.

Таяу және Орта Шығыс елдерінің отарлауға қарсы күресі соншалықты ұзақ болмаса да, өте маңызды, өткір болды. Сирия мен Ливан, Египет пен Ирак,

Йемен мен Иордания тәуелсіздігіне қол жеткізді. Табан тірескен күресті

1952 жылы Египетте Г.А.Насер бастаған "Еркін офицерлер" ұйымының қүрамына кірген патриотты-бағыттаиған жас әскерилер әскердің қолдауымен төңкеріс ұйымдастырып, билікті өз қолдарын алды. Үш күннен соң Фарук патша бас тарту туралы актіге қол қойып елден мәңгілікке кетіп қалды. Жаңа биліктің қалыптасуы және құрылуы қиын жағдайларда Суэц каналында әскері орналасқан Англиямен үнемі күреспен өтті. Соңғы ағылшын солдаты Египеттен тек 1956 жылдың 13 маусымында кетті.

50-жылдары тәуелсіздікті Ливия (1952 жылы қаңтарда), Судан (1956 жылы қаңтарда), Тунис (1956 жылы наурызда). 1958 жылдағы маусым төңкерісінен кейін Ирак еркін, тәуелсіз мемлекет болды.

Осылайша 50-жылдардың аяғында еркіндік пен тәуелсіздікті Таяу және Орта Шығыс елдері мен Солтүстік Африка елдері алды.

Ұлт-азаттық қозғалыс Африка континентін жаулап алды. 1957 жылдың наурызында бұрынғы ағылшын отары Алтын Жағалауда ұзақ әрі қиын күрес жолынан соң Тропикалық Африканың бірінші тәуелсіз мемлекеті болды. Алтын Жағалауды ұстап қалу мақсатында ағылшындар ұзақ құлшыныс тартты, бірақ олар мемлекеттің жаңа саяси құрылымын бекітуге мәжбүр болды. 1951 жылдың ақпанындағы Заң шығарушы жиналыстағы сайлауда толық жеңісті Квам Нкрум басшылық еткен Халық партиясы иеленіп, оның көшбасшысы Квам Нкрум премьер-министр болды. Бірақ отар тәртібі Англия елге доминион статусын беріп, Алтын Жағалау тәуелсіз Гана мемлекеті болғанша1957 жылдың 6 наурызына дейін сақталды.

Тәуелсіздік үшін күресті Француз Батыс Африкасы мен Француз Экваторлық Африка елдері жүргізді. Экваторлық Африкадағы отар жүйесінің кұлауы жаңа тәуелсіз мемлекеттердің құрылуына әкелді.

Экваторлық Африка елдерінің бірі Гвинеяда француз үкіметі референдум өткізуге барды, осылайша, олар бұл елді отарлық тәуелділікте ұстап калуға тырысты. Референдумда жаңа конституция туралы сұрақ көтерілді. Француз билігі егер халық оны қолдамаса елге тәуелсіздік беріледі деп айтты. Халықтың 97 пайыз конституцияға қарсы болды. Нәтижесінде Гвинея 1958 жылдың 2 қазанында тәуелсіз егемен мемлекет болды.

Тәуелсіздік алған келесі мемлекеттер Того мен Камерун болды. Тогодағы І958 жылғы сайлаудан соң билікке отарлық үстемдіктен босатуды талап ететін үкімет келді. 1959 жылы ақпанда өтіп жатқан БҰҰ Бас Ассамблеясының төтенше сессиясы Тогоға тәуелсіздік беру туралы сөз айтты да мемлекет 1960 жылдың 27 сәуірінде оны алды.

1959 жылдың 25 желтоқсанында Камерун да еркін мемлекет болды. Мұның барлығы француз қоғамдастығының құлдырауына әкелді. Сенегал, Жоғарғы Вольта мен Дагомея жэне Судан Мали Федерациясына бірікті де тәуелсіздікті беруді талап етті. Француз үкіметі қысым көрсету арқылы Жоғарғы Вольта мен Дагомеяны Федерациядан шығуға мәжбүрледі. Дегенмен, ұзаққа созылған Парижде өткен келіссөздерден соң Франция 1960 жылдың маусымында Малгаш Республикасы (Мадагаскар) мен Мали Федерациясына тәуелсіздік беру туралы келісімге қол қойды.

Сол 1960 жылы тағы 17 Африка мемлекеттері тәуелсіздік алды. Олардың арасында: Чад, Орталық Африка Республикасы, Конго (Браззавиль), Габон, Дагомей Республикасы, Нигер Республикасы, Жоғарғы Вольта Республикасы мен Піл Сүйегі Жағалауы (Берег Слоновой Кости) Республикасы (Кот д'Ивуар). Бұл жыл әлемдік тарихқа Африка жылы деп енді.

60-жылдары, Шығыс және Орталық Африка елдері бостандығын алды. Олардың қатарында бұрынғы британ иеліктері Кения, Уганда, Занзибар, Ньясленд, Солтүстік Родезия. Ал Оңтүстік Африка елдерінің тәуелсіздік алуы біраз кідіріп қалды. Бұл кездейсоқтық болған жоқ. Оңтүстік -Африка континентінің ең бай аймағы. Бұл жерде отарлаушылардың қолынан жібергісі келмеген алтын, платина, алмаз, уран және минералды байлықтардың қоры шоғырланған. Ангола, мысалы, тәуелсіздігін тек 1975 жылы ғана алды.

Дербестік алғаннан кейін Африка елдерінің көбінде тынышсыздық болды. Отарлаушы билік бай отарлардан айырылғысы келмеді. Табанды күрес Конгода өтті. Азамат соғысы Анголада өрістенді. Басқа елдерде, сонымен бірге Сьерра-Леонада уақтылы - уақтылы қарулы күреске ұласқан қақтығыстар болып тұрды. Эфиопия мен Сомали арасында бірнеше рет қарулық қақтығыстар болды.

Африкалық мемлекеттердің алдында тұрған басты міндеттердің бірі-күштерді біріктіру болды. Тек бірге ғана африкалық мемлекеттер сәтті дамып, алға қарай жүре алды. 1963 жылы ұзаққа созылған келіссөздерден соң тәуелсіз африкалық мемлекеттердің мемлекет және үкімет басшыларының конференциясында Африкалық Бірлік Ұйымы (АБ¥ немесе ОАЕ) құрылды. Бұл Ұйым өзіне 50 мемлекетті біріктірді.

Бұл Ұйымның міндеттері: африкалық мемлекеттердің саяси және экономикалық ынтымақтастығын дамыту, олардың әлемдегі ықпалын нығайту, олардың территориялық тұтастығын қорғау, халықаралық аренадағы істердің координациясы мен біріктірілуін камтамасыз ету. Отарлық тәуелділіктен кұтылу үшін күрестер Латын Америкасында да жүріп жатты. 50-жылдары кубалық патриоттар американ колшоқпары Батистаға қарсы шықты. Ұзаққа созылған күрестен кейін 1959 жылдың бірінші күні Фидель Кастро бастаған патриоттар Гаванаға кірді. Елдің Америкаға бағынышты болуы осымен аяқталды.

1955 жылдың сәуір айында Бандугада конференция өтті, оған Азия және Африка елдерінің 29 мемлекеті катысты. Оның шешімдері отарлыққа қарсы күресті одан әрі дамытып, халықтардың жағдайларын қорғау үшін маңызы зор болды. Мұнда қабылданған декларацияла мына мәселелер қарастырылды: конференция қатысушылар адам кұқын сыйлау принциптерін БҰҰ Жарғысының мақсат принциптерін, барлық мемлекеттердің егемендігі мен территориялық тұтастылығын, ұлттар мен нәсілдер теңдігін қолдау; басқа елдерге қарулы қысым жасаудан, басқа елдердің ішкі тәртіптеріне (істеріне) кірісу мен интервенциядан бас тарту, ұлы державалардың кез келгенінің қызығушылығында ұжымдық қорғанысты пайдалану туралы келісімнен бас тарту. Принциптер демократиялық отарлыққа қарсы қозғалыстың негізІне алынды, сонымен бірге қосылмаудың Қозғалысы деген атпен белгілі болған дамушы Азия, Африка және Латын Америка елдерінің мемлекет аралық бірігуінің негізіне алынды. Бүл Үйым Жарғысыз қызмет атқарады. Оның қызметі соғысқа қарсы, империалистікке қарсы, отарлыққа қарсы және нәсілдікке қарсы бағытпен сипатталды.

Еркіндік алған халықтарға Кеңес Одағы үлкен көмек көрсетті. БҰҰ-ның Қауіпсіздік Кеңесінде "вето" құқығын пайдаланып, Кеңес Одағы тәуелсіздік үшін күресіп жатқан немесе оны жаңа ғана алған Азия, Африка және Латын Америка елдерінің жағдайларына қайшы келетін шешімдерді қабылдаттырмады. Оған мысалдар көп. Солардың ішіндегі біріне тоқталсақ, 1956 жылы Кеңес Одағы Египеттің ағылшын-француз-израиль интервенциясына қарсы күресте шешуші рөл атқарды. Бұл мемлекеттің жаңа жас билеушісі экономиканы дамытуға жэне халықтың өмірін жақсартуға шаралар қолдана бастап, батыс мемлекеттерінен көмек сұрады да онысы қабыл альшбады. Нілде биік Асуан бөгетін және қуатты электрстансасын салу үшін Египет қаржыны қажет етті. Сондықтан, оны салу үшін өткен ғасырда құрылған компания иеленген Суэц каналын национализациялау туралы шешім қабылданды. Компания мен оның акционерлері акцияға жіберген ақшасынан бірнеше есе көп дивиденттерді алған болатын.

1956 жылдың 26 шілдесінде Египет үкіметі Суэц каналы компаниясын национализациялап, оны басқаруды өз қолына алды. Египет халқының құқықтарын қорғау үшін Кеңес Одағы тұрды. Оның өкілеттері Лондондағы конференцияда, кейін Б¥¥ Бас Ассамблеясы мен Қауіпсіздік Кеңесінде Египет мүдделерін жақтады.