СөЖ №3 Факультеті: «География және табиғатты пайдалану» Кафедрасы: «Кадастр» Тақырыбы: Геодезия мен топографияда қолданылатын координаталар жүйелері туралы түсінік Орындаған: Өтеген Ж. А

5. 
   Тік бұрышты жазық координаталар жүйесі.
   

Тік бұрышты координаталар жүйесінде X осі-абсцисса, ал У- ордината осьтері болып белгіленеді. Горизонталь жазықтық координата осьтерімен төрт ширекке бөлінеді. Математикада колданылатын декарттык тік бұрышты жүйеден геодезиядағы бұл жүйенің айырмашылығы-ширектердің оң жаққа карай нөмірленулері, яғни солтүстік-шығыс ширектен басталып, сағат тілінің бағытымен есептеледі. Әлбетте, мұның өзі геодезиялық есептеулер кезінде тригонометриялық формулаларды ешбір өзгеріссіз пайдалануға мүмкіндік береді.

6. 
   Зоналық тік бұрышты жазық координаталар жүйесі
   

1) жер бетіндегі арақашықтар өзгерістерінің ауытқу мөлшерінің шамалы болуы;

2) жер бетіндегі бұрыштың проекцияға ешқандай өзгеріссіз түсірілуі;

3) географиялық координаталардан тік бұрышты координаталар жүйесіне көшу мүмкіндігі.

Осы жоғарыда айтылған шарттарға көлденең цилиидрлік деп аталатын неміс ғалымы Гаусс үсынған проекция тәсілі сәйкес келеді. Бүл проекцияға Жер эллипсоидының беті зоналарға бөлінген. Ол зоналар шығысы мен батысында меридиандармен шектеліп, оңтүстік полюстен солтүстік полюске карай созылып жатады.

Зоналардың бойлықтағы ені 6°-тық болып келеді, нөмірлері Гринвич меридианынан шығыска қарай белгіленеді. Қазақстанның кең байтақ территориясы 6°-тық зоналар бойынша есептегенде 8-ден 15-ші зонаға дейінгі аралықты алып жатыр. Гаусс проекциясында зоналардың орталық (осьтік) меридианы жазықтыққа ешқандай өзгеріссіз проекцияланады, ал осьтік меридианнан алыстаған сайын, қашықтықтар аздаған өзгеріске үшырайды.

7. 
   Жазық полярлық координаталар жүйесі.
   

Топографияда жердегі тікелей өлшеу нәтижелері бойынша да, карталар арқылы да жер бетіндегі нүктелердің орнын қарапайым және біркелкі анықтауға мүмкіндік беретін координаттар жүйесі қолданылады. Мұндай жүйелерге географиялық, жалпақ тікбұрышты, полярлы және биполярлы координаттар жатады.

Жер бетіндегі географиялық координаттар жүйесі

Географиялық координаттар жүйесінде координаталардың басына қатысты жер бетінің кез келген нүктесінің орны бұрыштық шамада анықталады. Бастау үшін бізде және басқа да көптеген мемлекеттерде бастапқы (Гринвич) меридианның экватормен қиылысу нүктесі қабылданады. Осылайша, бүкіл планетамыз үшін біртұтас бола отырып, географиялық координаттар жүйесі бір-бірінен едәуір қашықтықта орналасқан объектілердің өзара орналасуын анықтау мәселелерін шешуге ыңғайлы.

Сондықтан әскери істерде бұл жүйе негізінен баллистикалық зымырандар, авиация және т. б. сияқты ұзақ қашықтықтағы әскери құралдарды қолданумен байланысты есептеулер жүргізу үшін қолданылады.

Жазық тікбұрышты координаттар– Қабылданған координаталар басына қатысты объектінің жазықтықтағы орнын айқындайтын сызықтық шамалар-екі өзара перпендикуляр түзулердің (х және Y координаталық осьтерінің) қиылысуы.

Топографияда әр 6 градустық аймақтың өзіндік тікбұрышты координаттар жүйесі бар. Х осі-аймақтың осьтік меридианы,Y осі – экватор, ал осьтік меридианның экватормен қиылысу нүктесі-шығу тегі.

Карталардағы жазық тікбұрышты координаттар жүйесі

Жазық тікбұрышты координаталар жүйесі АЙМАҚТЫҚ болып табылады; ол Гаусс проекциясындағы карталарда бейнеленген кезде жер беті бөлінетін әрбір алты сатылы аймақ үшін орнатылады және осы проекциядағы жазықтықтағы (картадағы) жер бетіндегі нүктелер кескіндерінің орналасуын көрсетуге арналған.

Аймақтағы координаталардың басталуы осьтік меридианның экватормен қиылысу нүктесі болып табылады, оған қатысты аймақтың барлық басқа нүктелерінің орналасуы сызықтық түрде анықталады. Аймақтың координаттарының басталуы және оның координаталық осьтері жер бетінде қатаң анықталған позицияны алады. Сондықтан әр аймақтың Жазық тікбұрышты координаттар жүйесі барлық басқа аймақтардың координаттар жүйесімен де, географиялық координаттар жүйесімен де байланысты.

Нүктелердің орналасуын анықтау үшін сызықтық шамаларды қолдану Жазық тікбұрышты координаттар жүйесін рельефте де, картада да есептеулер жүргізу үшін өте ыңғайлы етеді. Сондықтан әскерлерде бұл жүйе кеңінен қолданылады. Тік бұрышты координаталар жергілікті жер нүктелерінің, өздерінің жауынгерлік тәртіптері мен мақсаттарының жағдайын көрсетеді, олардың көмегімен бір координаттық аймақ шегінде немесе екі аймақтың аралас учаскелерінде объектілердің өзара жағдайын анықтайды.

Полярлық және биполярлық координаттар жүйелері жергілікті жүйелер болып табылады. Әскери тәжірибеде олар жердің салыстырмалы түрде кішкентай бөліктеріндегі кейбір нүктелердің басқаларына қатысты орнын анықтау үшін қолданылады, мысалы, мақсат қою, бағдарлар мен мақсаттарды белгілеу, рельеф сызбаларын құру және т.б. бұл жүйелер тікбұрышты және географиялық координаттар жүйелерімен байланысты болуы мүмкін.