СөЖ (реферат) Пәні: Көне қазақ тілі Тақырыбы
жүктеу/скачать 0,59 Mb. Pdf көрінісі
|
Көне қазақ тілі( Ұлжан)
- Бұл бет үшін навигация:
- Жатыс септік.
- Орын-белгі септігі.
| Шығыс септік.
«Диуани лұғат-ат түркте» шығыс септігінің -дан, -дән, - дын, -дін, -дун, -дүн, -тан, -тән, -тын, -тин жалғаулары қолданылған. Мысалы, сувдан кәчүрди (МҚ ІІ, 179). Көздән йыраса, көңүлдән йәмә йырар (МҚ ІІ, 217). Тағдын инилди (МҚ ІІ, 154). Күч әлдін кирсә (МҚ ІІ, 46) [1, 189– 190 бб.]. Жатыс септік. «Диуан»да жатыс септігі -да, -дә, -та, -тә жалғаулары арқылы жасалған. Мысалы, тешүк сувда білгүрәр (МҚ І, 387). Йазыда бөри улыса әвдә ит бағры тартышур (МҚ ІІІ, 238) [1, 187–188 бб.]. «Тәварих-и мусиқиун» ескерткішінде жатыс септік сөз түбірінің жуан- жіңішке қасиетіне қарай -да, -дә, -тә жалғауларымен беріледі. Мысалы: баргаһида, динидә, шәриәттә т.б. Дегенмен жатыс септікке қатысты ескерткіштің өзіне тән ерекшеліктері де жоқ емес. Жатыс септік жалғауларында, жалпы алғанда, дыбыс үндестігі сақталғанымен, септіктің қолданылуында дыбыс ассимилияция- сына тән фонетикалық талаптарға сай келмейтін тұстар да орын алады. Мәселен, «Тәварих-и мусиқиунда» қатаң дауыссыз дыбы- спен аяқталған сөздерге ұяң -да, -дә варианты жалғанады. Мысалы: алимлиқда, туғутда, балағәтдә т.б. «Тәварих-и мусиқиунда» қатаң дауыссыз дыбыспен аяқталған сөздерге жатыс септіктің қатаң дау- ыссыз дыбыстағы -тә варианты [т] дыбысымен аяқталған һәйрәттә және шәриәттә деген сөздерге ғана жалғанады. Кейде бір түбір үшін бұл септіктің жуан варианты да (-да) , жіңішке варианты да (-дә) қолданылған: ишқида//ишқидә, чәмәндә//чәмәнида, китабида// китаплардә т. б. [5]. Орын-белгі септігі. «Диуани лұғат-ат түркте» -дәки, -тәки тұлғасы арқылы жасалған. Мысалы, Әвдәки бузағу өкүз бол- мас (МҚ І, 437). «Тәварих-и мусиқиунда» орын-белгі септігі ескі ұйғыр тіліндегі -дағы, -дақы, -дәки 12 тұлғасында өрнектелмей, қазіргі ұйғыр тіліндегідей -дики жалғауы арқылы беріледі. Бұл тұлға сөйлемде анықтауыш қызметін атқарып, анықталушы сөздің орын жағынан белгісін білдіреді. Мысалы: һәр кичә кирип истиқамәт қилған Ниъмәти Абаддики луһәдларигә тарихниң сәккиз йүз тоқсан тоққузида дәфн қилиндилар [5]. жүктеу/скачать 0,59 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|