СөЖ (реферат) Пәні: Көне қазақ тілі Тақырыбы
жүктеу/скачать 0,59 Mb. Pdf көрінісі
|
Көне қазақ тілі( Ұлжан)
- Бұл бет үшін навигация:
- Шектеу септігі.
- Көмектес септігі.
| Ұқсату септігі.
Бұл септіктегі зат есімдер сөйлемде -дәк, -тәк аффикстері арқылы беріледі. Бұл жалғау теңеу жасауда жиі қолданылады. Мысалы: Алимлиқда һәзрәти Әбу Нәсир Фарабидек , һәкимлиқда һәзрәти Ибни Синадек , шаирлиқта һәзрәти Нәвайидек , муғәннилиқда тәхи Қидирихандек ирдилар. Ескерткіште басқа септіктер сияқты ұқсату септігі де кей жағдайда түсіп қалады: ... ғәрип-йитимлар атаси, фуқира мискинләр рәһнәмаси, Жәмшид сәвләт, Суләйман дәвләт, йолбарс хәшм, Искәндәр һәшм... шаһи Хотән Әлишир һеким бегим [5]. Шектеу септігі. Ескі ұйғыр тілінде шектеу септігі -ғәчә, -қәчә,-гәчә, -кәчә аффикстері арқылы берілсе, «Тәварих-и мусиқиунда» -ғәчә варианты және қазіргі ұйғыр тіліндегі -ғичә варианты қолданылады. Мысалы: Бу әзизни падишадин гудағәчә , әвлиядин тәрсағәчә дост тутмайдурған киши йоқ ирди. Өзһал муқамики, әлһал барчә муғәнниларғә мәълумдур, биринжи, иккинжи, үчүнжи мәрғоләлариғичә кәшф қилған ирдилар [5]. Көмектес септігі. «Диуани лұғат-ат түркте» бұл септік -ын,-ин, -ун, -үн жалғаулары арқылы беріледі. Мысалы, қылыч қынққа күчин сығды (МҚ І, 365). Қуш қанатын , әр атын (МҚ І, 109) [1, 190–191 бб.]. Түркі тілдер дамуының кейінгі дәуірлерінде, әсіресе XV ғасырдан бастап көмектес септігі грамматикалық қасиетін жоғалтып, септік категориясы ретінде қолданыстан шыққан [10, 61 б.]. сондықтан -н, -ын, -ун, -үн жалғауларымен берілген көмектес септік тұлғасы «Тәварих-и мусиқиун» тілінде байқалмайды. Ежелгі ұйғыр тілі дәуірінде жиі қолданылған бұл жалғау «Тәварих-и мусиқиун» жазылған дәуірге келгенде аналитикалық формаларға ауысқан. «Тәварих-и мусиқиунда» бұл септік «билән» септеулігінің көмегімен жасалады. Мысалы: ... ханаданның ніъмәті бірлә фәрфәрдә болуб тіләр әрдім кі... . ... Пәһливан Муһәммәд Көштингир билан һәмсөһбәттә болдум [5]. Ескі ұйғыр тілі ежелгі ұйғыр жазба әдеби тілінің ислам діні және ислам мәдениеті кезіндегі дамуының нәтижесі, қазіргі ұйғыр әдеби тілінің негізі болғаны мәлім. сондықтан, «Диуани лұғат-ат түрк» және «Тәварих-и мусиқиун» ескерткіштерінің морфология- сын қазіргі ұйғыр тілімен сабақтастықта қарастырудың нәтижесінде жазба ескерткіштер тіліндегі көптік, тәуелдік, септік категорияла- ры тұлғалық жағынан қазаргі ұйғыр тіліне ұқсас болып келеді деген қорытындыға келуге болады. |