СөЖ (реферат) Пәні: Көне қазақ тілі Тақырыбы
жүктеу/скачать 0,59 Mb. Pdf көрінісі
|
Көне қазақ тілі( Ұлжан)
| 1.2.
Зат есімнің категорияларының ерекшеліктері («Диуани лұғат-ат түрк» және «Тәварих-и мусиқиун» ескерткіштері негізінде) «Диуани лұғат-ат түрк» зат есімнің көптік категориясы 1) -лар, -ләр, -ла 2) -ан 3) -т , 4) -з қосымшалары арқылы жасалған. «Диуани луғат-ат түрк»те зат есімдердің көптелуінде -лар, -ләр жалғауы өте көп жұмсалған. Мысалы, Алплар көкрәшди (МК ІІ, 228). Бәгләр бир биригә йағықты (МҚ ІІІ, 72) т.б. [1, 166–167 бб.]. М. Қашқари барыс септігінде -ла көптік жалғауымен келген бірнеше зат есімдерді береді: аш-ла-қа (астарға, тамақтарға), атлақа (аттарға), йт-ла-қа (иттерге), тат-ла-қа (МҚ І, 433-434; 436) [1, 167 б.]. Қазіргі ұйғыр тілінде р дыбысының көп жағдайларда түсіріліп айтылуы тілдегі заңдылық болып табылады: аңлаңла (аңлаңлар), балила (балилар). М. Қашқари сөздігінде басмыл, бәтілі, йумул, йасмил, чигил, чумул түріндегі мысалдар кездеседі. Мұндай ( -л ) көптікті білдіретін аффикс бірде-бір ескерткіште, түркі тілдері мен диалектілерінде осы уақытқа дейін кездеспеген. -лар аффиксы әуелі жалаң -л , кейін -ла түрінде, біртіндеп -лар формасына өзгерген болу керек [2, 17 б.]. М. Қашқаридың айтуы бойынша, ХІ ғасырда оғлан, әрән сөздері жекешетүрде де, көпше түрде де қолданылған сияқты (МҚ І, 142– 153) [1, 168–169 9 бб.]. -ан жалғауы көне түркі тілімен қатар, парсы тілінде де көптік мән берген. сондықтан бұл жалғаудың шығу тегі парсы тілімен де байланысты болуы мүмкін [3, 38-42 бб., 4, 98 б.]. А.М. Щербакта көне түркі тіліндегі туркан сөзі «түркілер» калма- кан «қалмақтар» деген көптік мағынаны беретіндігін айтады [4, 89 б.]. «Диуан» тілінде көптік тұлғасы -ан қосымшасы арқылы жасалы- нады. Бұл аффикс оғул және әр сөздеріне жалғанған: оғул – ұл, оғлан – балалар; әр – ер адам, әрән – ерлер. «Диуан» тілінде оғул және оғлан тулғаларының екеуі де кездеседі. Бірақ мұнда -ан қосымшасы үстіне тағы -лар қосымшасының үстемеленген тұлғасыда кездеседі Мысалы, әрди уза әрәнләр (МҚ І, 153) [1, 168–169 бб.]. Оғул және оғлан сөздерінің қолданысында да өзгешеліктер бар. Оғул сөзіне кейде бірлікті кейде көптік мағынасын білдіріп келген. Мысалы: оғлан су төкди. Оғлан ағлады . Оғланығ бәдүтті , деген сөйлемдерде бірлік мағынасында келген. Оғлан ағлашды. Оғлан йүгрүшти , деген сөйлемдерде етістік құрамындағы -ш етіс қосымшасына байланы- сты көптік мағынаны білдіреді. М. Қашқари сөздігінде -т қосымшасымен тек тег+іт сөзі кездеседі. Тегіт сөзі тегін сөзінің көптігі. -з қосымшасы ежелгі түркі жазба ескерткіштерде көп қолданылған. Бұл қосымша жүптік мағынаны білдіреді. «Диуанда» тіз, көз, іккіз (егіз) сөздерінде кездеседі. ХІХ ғасырда жазылған «Тәварих-и мусиқиунда» жазба ескерткішінде зат есімдердің көптік категориясы морфологиялық, синтаксистік, лексикалық сияқты үш түрлі тәсілмен жасалады және кейбір сөздер көптік мағынада қолданылады. «Тәварих-и мусиқиун» ескерткішінің тілі зат есімнің көптелу категориясы жағынан қазіргі ұйғыр тілінен төмендегідей ерекшеленеді. Зат есімнің көптік жалғаулары - лар, -ләр жалғанған тұлғалары тәуелдік тұлғасын алғанда жеке тұлғаның сыпайы түрі ретінде қолданылады. Мыса- лы: Мәликә, Аманнисахеним сұлтан Абдурешитхан падишаһниң зәвжалари ирди [5]. «Тәварих-и мусиқиунда» кездесетін араб-парсы тілдерінен енген кейбір зат есімдер сол тілдерден өзінің негізгі көптік мағынасында қолданылады. Мысалы: ақабир, тәварих, әшъар, күтүб, әсрар т.б. Ескерткіште кейде арабша немесе парсыша көптік тұлғалардың үстіне қазіргі ұйғыр тіліне тән көптік жалғаулары (- лар//ләр) үстемеленіп жалғанғаны көрініс береді. Мысалы: Хас алим мусиқи устазлиридин... әмир Низамиддин Әлишир Нәвайи муршидимниң бу фән һәкқидә путкан күтүб-рәсайилларидин бәһриманд болдум т.б. [5]. «Диуани лұғат-ат түрк» және «Тәварих-и мусиқиунда» тәуелдік жалғаулары жекеше және көптік тұлғада кездеседі. Бұл ескерткіштердегі тәуелдік жалғауларында палаталь-веляр гармония, еріндік үндестігінің әсері анық сезіліп тұрады. Жекеше және көптік тұлғалар сөз түбірінің сипатына немесе дауысты, дауыссыз дыбы- стармен аяқталуына қатысты болып келеді: Ұзақ тарихи дәуірлерді өткере отырып, тәуелдік категориясы мағыналық, тұлғалық жағынан көп өзгеріске түсе қоймаған. Бұл дәуірлерде тәуелдік жалғауының езулік және еріндік нұсқалары қолданылған: Тәуелдік жалғауы кейде түбірдің фонетикалық құрамын еш өзгертпей жалғанып келеді. Мысалы: йарымы (жартысы) (МҚ ІІ, 26), қулақы (құлағын) (МҚ ІІ, 226) [1, 194–200 бб.]. «Диуани лұғат-ат түрк» тілінде жүктеу/скачать 0,59 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|