СөЖ (реферат) Пәні: Көне қазақ тілі Тақырыбы
жүктеу/скачать 0,59 Mb. Pdf көрінісі
|
Көне қазақ тілі( Ұлжан)
- Бұл бет үшін навигация:
- Барыс септік.
| Табыс септік.
«Диуани лұғат-ат түркте» табыс септік -ы, -и,-н, -ны, -ні, -ғ, -г, -уг, -үг, -ығ, -іг қосымшаларымен беріледі. Бұл тұлғалардың ішіндегі қазіргі кезде тілдік қолданыстан шығып қалған -ғ, -г жалғауы «Диуан» тілінде сирек қолданылады: савым+ы – тәгүр мәниң савымы (сөзімді) (МҚ ІІІ, 158), сөз+үг аңлады (сөзді) (МҚ І, 312), йигитләр+иг ишләтү (жігіттерді) (МҚ І, 293) , әр қушуғ әмәчләді (құсты) (МҚ І, 319). [1, 185 б.]. Тәуелдік жалғауының ІІІ жағындағы сөздерге -н , жалғауы қосылған. Мысалы, қыз+ы+н – ол қызын әгәтләді (МК І, 319). Оғл+ы+н – оғлын ышқа тығратты (МҚ ІІ, 317) [1, 187 б.]. «Тәварих-и мусиқиун» тілінде табыс септігінің -ни жалғауы жиі қолданылады. Мысалы: Бу ғәзәлни қәйәрдин өргүнүп ирдиңиз. Ескерткіште кейде табыс септік ІІІ жақ тәуелдік жалғауынан кейін -н қосымшасын қабылдайды. Табыс септігінің бұл формасы -ни қосымшасы сияқты поэзия тіліне де, проза тіліне де тән болып келеді. Мысалы: ... бағрим қара қанин сия қилип әзгаймән. «Тәварих-имусиқиун» тілінде орта ғасыр ескерткіштер тілінде өнімді жұмсалған табыс септігінің -и қосымшасы мүлдем кездеспейді [5]. Шағатай дәуіріндегі ескерткіштер тілінде табыс септігі жинақталып, бірізділікке түскені байқалады, оларда табыстың -ны,-ні, -ни жалғауынан басқа көрсеткіштері кездеспейді. 11 Барыс септік. «Диуани лұғат-ат түркте» барыс септігінің негізгі көрсеткіштерінің бірі -ға, -гә, -қа, -кә жалғауы. Мысалы: йалавачқа алқыш бәргил (МҚ І, 161). Қуруқ қашуқ ағызқа йарамас (МҚ І, 348). Қуруғ сөз қулаққа йақышмас (МҚ І, 348). -а, -ә жалғауы тәуелдік жалғаулардан кейін жалғанады. Мысалы, көзүмә нәң иләрди (МҚ І, 229). Ол мәни атама охшатди (МҚ І, 292) [1, 179–180 бб.]. Күрделі аф- фикс болып есептелінетін -ғару, -гәру, - қару, -кәру нұсқасы тек кейбір үстеу сөздердің құрамында сақталынып қалған. Бұл жалғау -ру, -рү қосымшасымен барыс септігінің қосымшасы -қа, -гә тұлғаларының бірігуінен жасалған. Мысалы, кыш йай+ғару сөвләнүр (МҚ ІІІ, 254). Йағы+қару кириш қылдым (МҚ ІІ, 217) ) [1, 183–184 бб.] «Тәварих-и мусиқиун» ескерткіші тілінде барыс септік -ға,-гә, -ғә, -қа, -кә, -қә жалғаулары арқылы беріледі. Барыс септігінің жалғауы «Тәварих-и мусиқиунда» сөздің жуан және жіңішкелігі ескерілместен, буынды талғап та, талғамай да жалғанады. Мәселен: -ға варианты дауысты немесе ұяң дауыссыз дыбысқа аяқталған жуан сөздерге жалғанады (Мысалы, йолға, абадиға, дунияға ), - қа вариан- ты қатаң дауыссызбен аяқталған жуан сөздерге жалғанады (Мыса- лы, яшқа) яғни негізінен фонетикалық заңдылықтарды сақтайды. жүктеу/скачать 0,59 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|