Сөйлем мүшесі туралы түсінік. Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері

Тапсырма: М.О.Әуезовтің «Абай жолы» роман-эпопеясынан 10 сөйлем теріп жазып, сөйлемдердің тұрлаулы мүшелерін анықтау.Әр сөз табынан болуына мән беру.Толық морфологиялық талдау жасау.

1. 
   Базаралы Ерболды тыңдап отырып, осы жиындар ортасында бірінші рет босағандық көрсетті.
   

Базаралы- түбір сөз, зат есім;

Ерболды- түбірі- Ербол, зат есім, -ды- табыс септігінің жалғ.

Тыңдап- түбірі- тыңда, етістік, -п- көсемшенің жұрнағы;

Отырып- түбірі отыр, етістік, -ып- көсемшенің жұрнағы;

Осы – түбір сөз, сілтеу есімдігі;

Жиындар- түбірі- жиын, зат есім, -дар- көптік жалғау;

Ортасында – түбірі- орта, зат есім,-сы- тәуелдік жалғ III жағы, -нда- жатыс септігінің жалғ.

Бірінші рет- түбірі- бір, сан есім, -інші- реттік сан есімнің жұрнағы, рет- түбір сөз,зат есім;

Босағандық- түбірі- боса, етістік,-ған- есімшенің жұрнағы, -дық- зат есім тудырушы жұрнақ;

Көрсетті- түбірі- көрсет, етістік, - ті- жедел өткен шақ;

2. 
   Енесі Ұлжанды да туған анасындай, ардақтап жоқтайды.
   

Енесі- түбірі- ене, зат есім, -сі- тәуелдік жалғауының III ж;

Ұлжанды- түбірі- Ұлжан, зат есім,-ды- табыс септігінің жалғ;

Туған- түбірі- ту- етістік, -ған- есімшенің жұрнағы;

Анасындай- түбірі- ана- зат есім, -сы- тәуелдің жалғ III ж, -н- табыс септігінің жалғ,-дай- сын есім тудырушы жұрнақ.

Ардақтап- түбірі- ардақта, етістік, -п- көсемшенің жұрнағы;

Жоқтайды- түбірі-жоқта, етістік, -й- көсемшенің жұрнағы;-ды- жіктік жалғауының III ж;

3. 
   Күзтүсіп қалған.
   

Күз-түбір сөз,зат есім;

Түсіп- түбірі- түс,етістік, - іп- көсемшенің жұрнағы;

4. 
   Олар самсаған сары қол.
   

Олар- жіктеу есімдігі;

Самсаған сары қол - түбірі- самса, етістік, -ған- есімшенің жұрнағы; сары- түбір сөз, сын есім, қол- түбір сөз, зат есім;

5. 
   Мен бөрінің бөлтірігімін.
   

Мен- түбір сөз, жіктеу есімдігі;

Бөрінің-түбірі бөрі, зат есім, -нің- ілік септігінің жалғ.

Бөлтірігімін- түбірі- бөлтірік,зат есім, -і- тәуелдік жалғ III ж, -мін- жіктік жалғ Iж;

6. 
   Жұмабай кісілікті кісі.
   

7. 
   Қарауылбиігіанау.
   

Қарауылбиігі- түбірі- Қарауылбиік,зат есім,-і- тәуелдік жалғ III ж;

Анау- түбір сөз, сілтеу есімдігі;

8. 
   Дала емес- теңіздері қандай?!
   

Дала- түбір сөз, зат есім;

Қандай- түбір сөз, сұрау есімдігі;

9. 
   Абай бұған ішінен ыза болды.
   

Абай- түбір сөз, зат есім;

Болды- түбірі- бол, -ды- жедел өткен шақ.

10. 
    Бұлар он екі, он бес үйлерден үш жерге бөлініп отырған жатақ, егінші ауылдар.
    

Бұлар- түбірі- бұл, сілтеу есімдігі, -лар-көптік жалғ.