Сөз тіркесіне ұқсағанмен, сөз тіркесі бола алмайтындар
Тұрақты тіркес
Күрделі сөз
ереже
Тұрақты тіркестер кемінде екі сөзден тұрғанмен, бір мағынаны білдіреді. Ал сөз тіркесі болу үшін әрқайсысы дербес мағыналы екі сөз керек.
Тұрақты тіркестер сөз тіркесінің бір сыңары ғана бола алады.
Күрделі сөздер екі сөзден тұрғанмен, бір мағынаны білдіреді. Ал сөз тіркесі болу үшін дербес мағыналы екі сөз керек.
Күрделі сөздер сөз тіркесінің бір сыңары болады.
мысал
қоян жүрек (қорқақ)
көзді ашып-жұмғанша (тез)
келе жатыр, қара торы,
он бес
Сөз тіркесі және тұрақты тіркес пен күрделі сөздің айырмашылығы
Сөз тіркесі
1. Сөз тіркесінің құрамындағы сөздердің әрқайсысы толық мағыналы болады.
2. Бағыныңқы сыңары мен басыңқы сыңарлары болады.
3. Әрбір сыңары жеке сұраққа жауап береді.
Мысалы:
қандай?не?
кеңбөлме оғанмұрнын шүйірді он үшкүн олбара жатыр
Тұрақты тіркес
1. Сөз тіркесіне ұқсас болған-мен, өздігінен сөз тіркесі бола алмайды.
2. Тұрақты тіркестер бірнеше сөзден тұрғанмен, бір ғана мағынаны білдіріп, бір сұраққа жауап береді.
3. Тұрақты тіркестер сөз тіркесінің тек бір сыңары болады.
Мысалы:
кімнің?несі?
Су жүректіңамалы
су жүрек (қорқақ)
ит өлген жер (алыс)
жүрек жұтқан (батыр)
Күрделі сөз
1. Сөз тіркесіне ұқсас болған-мен, өздігінен сөз тіркесі бола алмайды.
2. Екі немесе одан да көп сөз-ден тұрып, бір ғана сұраққа жауап береді.
3. Күрделі сөздер сөз тіркесі-нің тек бір сыңары болады.
Мысалы:
қандай?кім? қара торыбала
күрделі сын есім: ақ ала
күрделі сан есім: он үш
күрделі етістік: бара жатыр
Сөз тіркесінің лексика-грамматикалық қатынасы
анықтауыштық қатынас
1. Матаса, қабыса байланыс-қан есімді тіркестерге тән.
2. Басыңқы сөзден бағыныңқы сөзге кімнің? ненің? қандай? қай? қанша? неше? қайдағы? қашанғы? деген сұрақтар қою арқылы анықталады.
Мысалы:
Аянның (кімнің) добы
үйдің (ненің?) есігі
алыс (қандай?) жер
бес (қанша?) қағаз
толықтауыштық қатынас
1. Меңгеру байланысындағы есімді және етістікті тіркес-терге тән.
2. Басыңқы сөзден бағыныңқы сөзге кімге? неге? кімді? нені? кімде? неде? кімнен? неден? кіммен? немен? деген сұрақтар қою арқылы анықталады.
Мысалы:
сөзге (неге?) шебер
гүлді (нені?) суару
терезеде (неде?) тұр
сенен (кімнен?) алды
көзбен (немен?) көру
пысықтауыштық қатынас
1. Меңгеру, қабысу, жанасу байланысындағы етістікті тіркестерге тән.
2. Басыңқы сөзден бағыныңқы сөзге қайда? қашан? қайтіп? қалай? неліктен? т.б. деген сұрақтар қою арқылы анықталады.
Мысалы:
ауылда (қайда? ашылды
биыл (қашан?) ашылды
зорға (қалай?) ашылды
Сөз тіркесінің құрамы
Егер сөз тіркесінің не бағыныңқы, не басыңқы сыңарлары екі не одан да көп сөздерден құралатын болса, онда сөз тіркестерін күрделі сөз тіркесі дейміз. Мысалы, мектептен келген еді. Егер сөз тіркесінің не бағыныңқы , не басыңқы сыңарлары бір-бір сөзден келетін болса, онда дара сөз тіркесі болады. Мысалы, кітап оқылды.
Сөз тіркесінің құрылысы
Егер бірінші сөз тіркесінің басыңқы сыңарындағы екінші сөз тіркесінің бағыңқы сыңарлары бірдей келсе, онда сатылай байланысқан сөз тіркесі дейміз. Мысалы,
Жүрек-бағ.с үні-бас.с.
Үні-бағ.с. баяу-бас.с.
Егер бірінші сөз тіркесінің бір сыңары екінші сөз тіркесінің сыңарымен бір сөзден келетін болса, ондай сөз тіркесін ортақтаса байланысқан сөз тіркесі дейміз. Мысалы,
Жүрек- бағ.с. үні-бас.с
Адамның –бағ.с. үні-бас.с.
СӨЗДЕРДІҢ БАЙЛАНЫСУ ТҮРЛЕРІ Қиысу –бастауыш пен баяндауыштың байланысуы. Олар сөйлем болады. Мысалы: Мен жазушымын. Біз барғанбыз.
