Сұрақтар Дәріс-конференция

мутакаллимдер  деп  аталды.  Бұлардың  кейбіреуі  Құдайды, 

діни қағидаларды ӛздерінше еркін түсіндіріп, кейбір қағидаларға сын кӛзімен 

қарады. Оларды мутазилиттер (бӛлектенушілер) деп атады. 

Суфизм  –  Алла  мен  адамның  арасын  жақындастыруға  тырысатын, 

Алланы,  Алланың  ӛкілі  Мұхамедті  шексіз  сүйетін,  бұл  дүниенің  рахатынан 

безген, сананың, жанның, ар-ұяттың оянуына айрықша кӛңіл бӛлетін, рухани 

жетілуді ӛмірдің мақсаты деп білетін мұсылмандық ілім. 

Араб  мұсылман  философиясының  кӛрнекті  ӛкілдері  –  Шығыста:  Әл 

Кинди, Әл Фараби, Ибн Сина; Батыста: Ибн Баджа, Ибн Туфейль, Ибн Рушд. 

Түркі  тілді  мұсылман  философиясының  ӛкілдері:  Жүсіп  Баласағұн,  Махмұт 

Қашқари,  Қожа  Ахмет  Иасауи,  А.Иүгінеки.

 

Ортағасырлық  мұсылман 

философиясы.  Мұсылман  әлемінің  ойшылдары  ежелгі  грек  ғылымы  мен 

философиясымен  қатар,  философиялық  дәстүрлерді  одан  әрі  жалғастырып, 

дамытқан. Ортағасырлық Батыс Еуропада христиан дінін идеологияландыру, 

философияны негіздеу процесі жүріп жатса, мұсылман әлемінде, әсіресе, VII 

–  X  ғасырларда  философия  мен  ғылым  ӛзінің  гүлденген  кезеңін  бастан 

кешірді.  Бұл  кезеңде  алгебра,  психология,  астрономия,  химия,  география, 

медицина,  т.б.  ғылым  салалары  қарқынды  дамыды.  Мұсылман  әлемінің 

философтары  мен  ғалымдары  Батыстың  ғылымы  мен  философиясының 

қалыптасуына  дүниетанымдық  жағынан  зор  ықпалын  тигізді.  Батыс  әлемі 

мұсылмандық Шығыс философиясы арқылы алғаш рет ххантикварлы мәдени 

мұраменъъ, сондай-ақ Шығыс мәдениетінің жетістіктерімен танысты. Ислам 

философиясының бастапқы негізін қалаушылар қатарында әл-Кинди мен әл-

Фараби  тұрды.  Ортағасырлық  дәуірде  “арабтардың  философы”  атанған  әл-

Кинди (800 – 879ж) философ қана емес, дәрігер, математик, астроном ретінде 

де белгілі. Оның пікірінше, Құдай материяны, форманы, қозғалысты, кеңістік 

пен  уақытты  жаратқан.  Пайда  болған  нәрсе  қозғалыстың  нәтижесінде 

ӛзгереді және ақыр соңында жойылады, ол  – мәңгілік емес, оның соңы бар. 

Әл-Кинди  жаңа  платоншылдыққа  жақын  болса,  әл-Фараби  X  ғасырдағы 

Аристотельдің  ізбасары  болды.  Әл-Фарабидің  кӛптеген  филосиялық 

идеялары батыс Еуропа философияның идеялары мен тұжырымдамаларының 

қалыптасуы  мен  дамуына,  әсіресе  Б.Спинозаның  философиясы  кӛзқарасына 

ықпалын  тигізді.  Орта  ғасырлардағы  философия  мен  ғылымның  дамуына 

энциклопедист-ойшыл ибн Сина (980 – 1037ж)зор үлес қосты. Әл-Фарабидің 

кейбір  идеяларын  одан  әрі  жалғастырған  ибн  Сина  надандыққа  қарсы 

шығып,  ақыл-ой  үстемдігі  үшін  күресті.  Философия  мен  теологияның  ара 

жігін 

ажыратып, 

олардың 

мәртебесі 

туралы 

идеяны 

ибн-Рушд 

қосақиқаттылық  туралы  теориясында  одан  әрі  жалғастырды.  Философия 

дамуындағы  рационалистік  бағытты  шығыстың  Закария  әл-Рази,  әл-Маари, 

Омар  Хайям,  ибн  Абдаллах,  ар-Раванди  сынды  танымал  ғалымдары  мен 

философтары  дамытты.  Ортағасырлық  мұсылман  ойшылдары  сопылық 

дүниетаным  негізінде  тың  тұжырымдар  жасады.  Нақты  ӛмірдегі  рухани 

бӛлектену орын алатынын ескере отырып, сопылықтың данагӛйлері рухани-

адамгершілік  тұрғыда  толысудың  жолын  ұсынды  (қ.  Сопылық).  Сопылық 

дүниетанымның  кӛрнекті  ӛкілдері:  І.А.  Иасауи,  А.Иүгінеки  (XI  ғасыр),  ибн 

Араби  (1165  –  1240ж),  әл-Хуруфи  (1339  –  93/94ж),  Әнуар  Қасими  (XIV 

ғасыр),  Мағриби  (XV  ғасыр),  Рузбехан  Богли  (XVIII  ғасыр),  т.б.  болды. 

Сопылық ілімнің ӛкілдері Құдай туралы ойды дамытып қана қоймай, рухани 

жетілген  адам  туралы,  олардың  ӛмірде  әділетсіз  мемлекетке,  қоғамның 

азғындауына  үнемі  қарсы  тұратыны  туралы  идеяларды  насихаттайды. 

19.Аль-Фарабидің 

философиялық 

кӛзқарасы.Әл-Фараби 

Әбу 

Нәсір 

Мухаммед ибн Тархан (870 ж Сырдариядағы Фараб қаласында дүниеге келіп, 

950  ж.  Дамаскіде  дүниеден  озады)  –  Шығыс  философы,  ғалым-

энциклопедист,  шығыс  аристотелизмінің  аса  ірі  ӛкілі.  Аристотель  мен 

Платонды  зерттеуші  және  толықтырып  жалғастырушы  (Әлемнің  «екінші 

ұстазы» деген атағы осыдан шыққан). Негізгі шығармалары: «Философиялық 

трактаттар», 

«Математикалық 

трактаттар», 

«Әлеуметтік-эстетикалық 

трактаттар»,  «Қайырымды  қала  тұрғындары»,  т.б.  Әл-Фарабидің  қатардағы 

адамдарға  философия  ақиқаты,  оның  асқақ  әулие  бейнесіндегі  кемеңгер 

философтар  «Қайырымды  қала»  туралы  ілімі  мәшһүр  болды.  Бақытқа 

жетудің  негізі  –  қайырым  жасауда  дейді.  Тек  қана  қайырым  жасауға 

бейімделген адамдар арасында жамандық атаулы болмайды, соған орай олар 

бақытты  ғұмыр  кешеді  деген  тұжырым  жасайды.  Әл-Фараби  Ибн  Синаға, 

Ибн Туфейлге, Ибн-Рушдке, сондай-ақ Батыс Еуропаның Философиясы мен 

ғылымына  ықпал  етті.  Фараби  «Ізгі  қала  тұрғындарының  кӛзқарастары 

туралы  трактат»  атты  еңбегінде  адамның  ӛзін  танымақтығы  жӛнінде 

айтылатын  ойларын«ӛсімдік  жаны»,  «хайуан  жаны»,  «адам  жаны»  деп 

жүйелейді.  Адам  жанына  (интеллект),  оның  ішкі  және  сыртқы  сезім 

мүшелеріне  (хауас)  талдау  бергенде  жүрекке  үнемі  шешуші  мән  беріп, 

ерекше  даралай  кӛрсетіп  отырады.  Жалпы  жан  қуаты  жӛніндегі  танымға 

булай қарау мешаиын (перепатетиктер) мектебіндегілерге тән  құбылыс. Бұл 

жӛнінде Фараби мен Абайдың ой қорытулары сабақтас, ӛзара іліктес келеді. 

Фараби  «Жүрек  -  басты  мүше,  мұны  тәннің  ешқандай  басқа  мүшесі 

билемейді. Бұдан кейін ми келеді. Бұл да басты мүше, бірақ, мұның үстемдігі 

бірінші  емес»  Фараби  «Табиғат  ғылымдарының  негіздері»  (космогония) 

жайлы  еңбегінде  жалпы  хакасқа,  әсіресе,  оның  хауаси  хамса  заһири  деп 

аталатын  сыртқы  сезім  мүшелеріне  ерекше  назар  аударған.  Фарабидің 

қоршаған  орта  болмысының  сырын  тануда  басты  орын  алатын  сезім 

мүшелері  -  хауаси  хамса  жайлы  филосФарабидің  «Ақыл  дегеніміз 

тәжірибеден басқа ешнәрсе де емес» (әл-Фараби. Философиялық трактаттар, 

295-6.)  деген  ой  желісімен  ӛзектес  келеді.  Фараби  жан  қуатын  қозғалт 

тыратын  қуат  және  танып  білетін  қуат  деп  екіге  бӛліп,  адам  бойындағы 

танып  білетін  қуатты  ішкі  және  сыртқы  жан  қуаты  ретінде  қарастырады. 

Фараби  жан  қуаты  жӛнінде  ӛзіндік  соны  ойлар  желісін  таратқанда,  оларды 

ӛсімдік  жаны,  хайуан  жаны,  адам  жаны  деп  үшке  жіктеп,  таным  процесін 

адам жанына тән тума қасиет ретінде қарастырады.