Т а б и ғ а т ғ ы л ы м и п е д а г о г и к а л ы қ журнал
жүктеу/скачать 3,37 Mb. Pdf көрінісі
|
| ж ә н е Т А Б И Ғ А Т Ғ ы л ы м и - п е д а г о г и к а л ы қ журнал ІИҚ
-Ц- - Ыь. БҮЛ НӨМІРДЕ: ( Іле Алатауының криогендік бедертүзілуінің қазіргі замандағы үдерістері I
*5 ( Оңтүстік-Шығыс Қазақстанның ! таулы аудандарында қар көшкінінің пайда болуы мен салдарлары Қазақстанның көлдері мен бөгендері ( FTP-ды ғылыми негізде түсіндіру жолдары ( Қазақстанды зерттеуші ғалымдар
Өнеге БЕРЕРІ МОЛ ИГІЛІКТІ ШАРАЛАР Суретте: Үлжалғас Есназарова (ортада) семинарга қатысушылармен бірге. Биылгы оқу жьиының басында педагогика гылымының докторы. атаулы мектептің жетекшісІ, белгілі географ, оқулық авторы, жерлесіміз Үлжа ггас ЕСНАЗАРОВАНЫҢ щатыеуымен Темір елді мекеніндегі С.Әлиев жалпы орта мектебінің базасында семи нар өткізілген болатын. Семинарга қатысушыларга Үлжалгас әріптесіміз өзінің өмір жолы, қызметі, Тәуелсіз Республикамыздың төл география оқулыгын жасау, оны оқыту, география курсы боиынша оқушьиарга арналган жумыс дәптерлері, атлас, контур карта, т.б. жасау мэселелері жөнінде қызықты әңгіме-лекция уйымдастырды. Үлжалгас Әмзеқызы 1970—1975 жылдары С.М. Киров атындагы Қазақтың мем- лекеттік университетінің география факультетін бітірген. 199/ жылы Білім министрлігінің буйрыгымен Ү.Ә.Есназарованың республикалық атаулы мектебін қурган, 1996 жылы “Қазақстан географиясын оқыту үрдісінде оқушы- ларга жологиялық білім беру ” тақырыбында кандидаттық, 2005 жылы “Қазақстан Республикасы география курсының оқу-одістемелік кешенін жасаудың гылыми негіздері ” деген тақырыпта педагогика гылымының докторлыгын қоргаган. 1994—2006 жылдар аралыгында ҚазҮУ-нің экономикалық жоне олеуметтік гео графия кафедрасында стуоенттерге дәріс оқыды, 1998 жылы доцент, профессор гылы ми атагының иегері атанды. Ғалым устаз — жалпы орта білім беретін мектептерде оқытылатын “Жаратылыс- тану” (5-сынып),
ның физикалық географиясы" (8-сынып) курстары бойыниш жаңа буын оқулықтары мен оку-одістемелік кеіиендерінің авторы. Үлжалеас Әмзеқызының еңбектерін Үкімет, ел багалады. “Қазақстан Республи- касының еңбек сіңірген қызметкері ” қурметті атагымен марапатталды. Үлжалгас Әмзеқызының 15-тен астам іргелі еңбектері жарық көрген. Аудан географтары, ягни иіыгармашылық mon мушелері Отырар ауданының географиясы мен экологиясына байланысты ишшырап жатқан дуниені жинақтап, улкен кітап етіп шыгару жөнінде пәтуа жасасты. Семинарга қатысушылар “Темір орта мектебінің байыргы устазы ,
Б.Қалдыоаева, М. Әуезов орта мектебінен М.Есалихова, Қ.Сәтбаев орта мектебінен З.Ерденқул, Муңаіттасов орта мектебінен М.Рыишановалар әз пікірлерін білдірді, республикалық атаулы мектепке муше болгысы келетіндіктерін жеткізді, сурақтарга жауаптар алды. Қазіргі уақытта аудан мектептері Ү.Әмзеқызының бастамасымен кәтерілген игілікті шараларга бутіндеи бет буруда. ПӘРМЕНҚҮ ЛОВ Досыбай, Одтүстік Қазақстан облысы Отырар ауданы білім бөлімі оқу-едіетемелік кабинетінің меңгерушісі. Білімді урпақ — у гт байлыгы ҚР Мәдениет, ақпарат және спорт министрлігінің № 6846~Ж куәлігі 24.01.2006 ж. берілген №6 (48)-2010 Қ АРШ -Ж Ш О Ш Н 2003 Ж Ы Л Д Ы Ң Қ А Ң Т А Р А Й Ы Н А Н Ш Ы Ғ А Б А С Т А Д Ы Ж Ә Н Е РЕСПУБЛИКАЛЫҚ ЕКІ АИДА БІР ІІІЫҒАТЫН ҒЫ ЛЫ М И-ПЕДАГОГНКАЛ Ы Қ ЖУРНАЛ БАС РЕ Д А К Т О Р - Әбубәкір ҚАЙРАН. БАС РЕДАКТОРЛАР КЕҢЕСІ: С .
Ә БІШ ҚЫ ЗЫ (торайымы), Б. ҚАЛКЕНОВА, К. ҚИНА УБАЕВА, Ә. ҚҮЛЖАБАЕВА, Қ. ШАҒЫР. АҚЫЛДАСТАР КЕҢЕСІ: БЕЙСЕНОВА Әлия, г.г.д., ҮҒА академигі. БЕЛГІБАЕВ Мүхит, г.г.д., профессор. БІРМАҒАМБЕТОВ Әлім, г.г.к. ДОСТАЙҮЛЫ Жакыпбай, г.г.д., профессор. КӘРМЕНОВА Нүрсипа, г.г.к., доцент. ҚОЖАХМЕТ Мүратхан, г.г.к., профессор. МЕДЕУ Ахметқал, г.г.д., профессор. ТЕМІРБЕКОВ Амангелді, г.г.к. * * * ЖАДРИНА Макпал, п.е.д. ЕСНАЗАРОВА Үлжалғас, п.г.д. КАРБАЕВА Шолпан, KJiA ага гылыми қызметкері. 1У1АЗБАЕВ Орденбек, п.г.к. СҮЛЕЙМЕНОВА Гүлнар, ага әдіскер. ТӨЛЕГЕНОВА Раткүл, п.г.к. ШІДДЕБАЕВ Жүмаділ, п.г.д., профессор. АВТОРЛАРҒА АРНАЛҒАН ЕРЕЖЕ > 1. Ғылыми макалаларға міндетті түрде ғы- лымның сез болып отырған саласын зерттеумен шүғылданатын белгілі ғалымдардың (ғылым док- торларының), аспиранттар мен ізденушілер үшін ғылыми жетекшілерінің рецензиясы талап етіледі. 2. Мақаладағы ғылыми деректерге, моліметтерге, терминдерге автор өзі жауап береді. 3. Бүрынғы “Биология, география және химия” журналында немесе Ресейдің осы атгас басылымда- рында жарык көрген мақалаларды аударып, сәл өзгертіп, қайта жіберуге мүлде болмайды. Б ү л - плагиаттық. Авторлық қүқы қ Заңын сақтамау - к ыл мы стык. іс. 4. Ғылыми деректер мен дэйексөздерге міндет- ті түрде сілтеме жасалу керек. 5. Ғылыми мақалаларда міндетгі түрде пайда- ланылған әдебиеттер тізімін беру керек, әдебиеттер тізімін көрсеткенде: 1) әдебиеттің авторы; 2) аты; 3) шыққан баспасы; 4) шыккан жылы; 5) шыққан жері; 6) беті жазылсын. 6. Қазақ тілішегі ғылыми мақалада орыс және ағылшын тілінде, орысша мақалада к.азак және агылшын тілдерінде түйін (резюме) болу керек. 7. Мақала авторы бірнешеу болған жағдайда әрқайсысы мақаланы жазғанын растап, қолдарын қою керек. 8. Мақала және ішіндегі сызбалар компьютерде терілу керек (RTF-та сақталу керек) және дискетімен бірге қабыгіданады. Мақаланы компьютерде сол жа- ғынан 2-2,5 см, оң жағынан 1 см орын қалдырып, 1,5 интервалмен басу керек жөне бір бегге 30 жол- дан аспағаны жон. Мақала 2 данамен қабылдана- ды.
9. Автор осы журналға бір жылға жазылғанын растайтын түбіртектің кошірмесін мақаламен бірге жіберу керек. 10. Бүл журналға шык.қан материалдар коші- ріліп басылган не пайдаланылган жагдайда “Гео графия және табигат” журналына сілтеме жасалу керек. орындалмауы мақалалардың ін кешеуілдетеді Редакция.^ Бул ережет- ендіріске дай ЛГ
ж ән е ғылым і , аттестаттау ком,- гылыми нотия дары тізіміне ? бойынша енгіз абиғат" журналы ҚР Білім стрлігінің қадағалау ж ән е гінін диссертациялық негізгі і жарияланатын басылым- 00 жер туралы гылымдары МАЗМҮНЫ К. Тілеубергенова. Топонимдер жоне олардың ж ікт елуі ........................................ 3 С. Қуанышбаев.
..................................................................................................................... 8 Б. Абдиманапов. Оңтустік-Шыеыс Қазақстанның таулы аудандарында қар көшкінінің паыда болуы мен салдарлары ............................................................. 1 2 Б. Қажыбаева. Мектеп тулегінің тартуы ................................................................16 М. Әлиева.
........................................................................................................................ 18 А. Даменова.
.......22 Б. Қүлбабаев.
........................................................................................................................... 25 Ж. Бекбенбетова.
................... 28 Г. Кельдинова.
.................................................................30 М. Мелденова.
............................................................ 32 А. Баймолда.
........................................... 34 С. Тілеубекова.
.......................................... 35 Ш. Мүхтарова.
......................................................................................39 А. Әбуова.
..............................................40 Г. Шектібаева.
................................ 42 Р. Бимурзаева.
......................................................................................44 Д. Бейсембаева.
................................................... 45 V. Есназарова.
.................................................... 47 Э. Рыскалиева.
...............................................50 Р. Сәтімбеков, Қ. Мүсабеков, С. Нүрсеитова.
..................................................................52 Ш.Уәлиханов.
..................56 Маңгыстау мен “Қырымның қырық батыры ” ................................................... 58 Венгрия ....................................................................................................................... 60 “География және табигат ” журналында 2010 жылы жарияланган м а қ а іа ш р ...................................................................................................................62 ГЕОГРАФИЯ Ж Ө Н Е
ТАБИҒАТ (ГЕО ГРАФ И Я И П Р И Р О Д А ) № 6 (48), 2010 жыл РЕСПУБЛИКАНСКИЙ НАУЧНО-ПЕДАГОГИЧЕСКИЙ ЖУРНАЛ БІЗДІҢ ТҮРАҒЫМЫ З: 050008 Алматы каласы, Абай дангылы, 52 В. ТЕЛЕФОНДАР: Қ абы лдау б ө л м есі —392-18-95 Бас р ед ак то р — 392-18-96 “ Тәрбие қүралы” Ж Ш С компьютер орталығында теріліп, беттелді. Оператор КӘРІМОВА Динара.
Пішіні 70x108 1/16 Қағазы №1 офсетті Өріп түрі өдеби Шартты б. т. — 4 Авторлық б. т. — 6 Есептік б. т. — 6,16 ІПартты бояулы бет таңбасы — 5,87 Офсеттік басылым Бағасы 350
Таралымы — 2408 Индексі — 75952 Тапсырысы — 70 Меншік иесі — “Төрбие қүральт" ЖШС. Журнал ЖШС РПБК “Дәуір” баспаханасында басылды. Тапсырыс дайын диапозитив- терден басьщцы. Құрметті оқырмандар мен авторла^! “ География және табиғат ’ журналына келіп түскен қолжазбалар эдеби өңделеді. Қ о л ж а зб а қ а ііт а р ы л м a Ù 0 ы , м а қ а л а л а р г а п ік ір ж а зы л - м а й д ы . © “География және табигат” №6, 2010 ж. Авторлар жариялымындағы пікірлер мен үсыныстар ре- дакцияны ң түпкілікті көз- қарасын білдірмейді.
С География: гылыми-теориялық зерттеулер ТОПОНИМ ДЕР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ЖІКТЕЛУІ Т ІЛ Е У Б Е РГ Е Н О В А Кенжекей, педагогика гылымдарының кандидаты. Казак, мемлекет тік кыздар педагогикалық университетінің доценті Әрбір адам дүниежүзіндегі, өз еліндегі, туған облысы, ауданындагы, туған кдласындағы жеке географиялық атаулардың, тіптен, көше, аландардың, өзен, көл, жоталардың аталу себептерін біле бермейді. Совет елінің жазушысы К.Г.Паустовский жас кезінде картаны қарағанды өте жақсы көрген екен. Жа- зушыны өзен ағыстары, қалың тайганың терең күбылыстары, Маточкин Шар, Гебридтер, Панама, Кордильер сияқты, т. б. көптеген атаулардың аталу себебі таңғалдырған және оте қызықтырған. Бүндай моселелер ертедегі Гре ция, Римдегі, т.б. елдердегі түратын адамдарды да қызықтырған. Топонимдердің атаулары әртүрлі сакталады, өзгеріп, ауысып отыруы мүмкін. Кейбір атаулар бір жыл, он жыл, кейбір атаулар ғасырлап сакталады. Мысалы, Иерусаш м, Иордан, Египет, Рим, Афины, Александрия, Самарканд, Ереван атаулары мындаған жылдар сақталуда. ТМД елдерінің барлығында топоними- калык зерттеулер үнемі жүргізіледі. Ертедегі Армения топонимдері Мовсес Хореноцидің, Қырғыз топонимдері Махмүг Кдшкаридің еңбектерінде берілген, т.с.с. Ғалым-энциклопедист Абу Рейхан әл-Бируни XI ғасырда “Крндай да болмасын бір жерлерді бөтен т ііді тайпалар иемденсе, сол ж ердің атауы тез өзгере салуы мүмкін, себебі олар атауларды өз тілдеріне келтіріп айтулары керек ” деген.
Жалқы есімдерді түсіндіретін ілімді ономастика дейді. Ономастика немесе ономасиологая коне гректің онота “есім, ат” (адамның аты, аңдардың немесе жер бетіндегі озге түрлі объектілердің аты, аспан өлеміндегі планеталар- дың, космос кеңістігіндегі жарық дүниелердің, галактика топтарының аттары болуы да мүмкін) +logos “үғым” сөздерінен қүралған есімдер туралы ілім деген сөзі. Ономастика созінің өзін (осы создің жеке озін) қазіргі казак тілінде айтатын болсақ, мейлі ол абстракциялы үғым ретінде болсын, мейлі жалқы есімдер жүйесі түрғысында болсын — “атаулар ілімі” немесе тіпті, бір-ақ сөзбен “атаулар” деп те айтуға болар еді. Бірақ қазақ тілінде жарык көріп жүрген баспасоз ьгүскалары оны жалқы есімдер туралы ілім деуді қолдайды. Ал жалқы есімдер дегеніміз, ономастика түрғысынан айтканда, біреуді біреуден айыру үшін немесе бір объектіні екінші бір объектіден даралау үшін солардың әрқайсысына жеке дара тағылған белгілер немесе атаулар. Сондықтан осы ажырату дүрыс деп есептеледі. Ономастикалык зерттеулер талай ғылымның деректеріне сүйенеді. Көп жагдайда ол лингвистикалық деректермен бірге геофафия, этнография, тарих, т.б. ғылым деректерін мол пайдаланады. Ол когамдық ғылымдармен ғана жанасып коймай, табиғаттану, зоология, ботани ка ғылымдарымен де үштасып жатады. Сонымен, топонимика, ғалым А.В.Суперанскаяның айтуы бойынша, оно- мастиканың кесек бір бөлігі. Ономастика ілімін біріне-бірі жалгас, ара жігі іліктес ірі-ірі үш салага белуге болады: 1.
Топонимика — жер бетіидегі объектілердің тілдік қүрамын, мән-магы- наларын карастыратын ілім. 2 . Антропонимика — адам аттарының шыгу тарихын кдрастыратын ілім. (6/2010)
CD
3. Этнонимика — ру, тайпалардың тарихын, қүралу, ыдырау үдерістерін кэрастыратын ілім. Топонимика грек созі “топос” — орын, жер, “ономо” — атау. Топоними- каның топоним терминдерінен айырмашылығы бар. “Топонимдер” — жер-су атаулары болса, “топонимика” сол атауларды зерттейтін ғылым. Топонимика тіл білімінде, география ғылымында географиялык жалқы атауларды зерттейтін гылым саласы болса, ал географиялык жалкы атаулардың озі (жер-су аттары) топонимдер деп аталады. Географиялык жалқы атаута — Алматы, Ертіс, Мац- гыстау, Актау, Атырау, Теңгіз, т.б. жатқызатын болсақ, ал жалпы атауға өзен, кол, түбек, шүңғыма, арал, бүгаз, шыганақ, мүхит, теңіз, т.б. жатқызамыз. Топонимика пәніне байланысты ономастиканың төмендегідей салалары бар: Аетронимика — әуе кеңістігіндегі жарық дүниелер аттары туралы ілім; Гидронимика — өзен, су, көл жөне теңіз аттары туралы ілім; Зоонимика — хайуанат аттары туралы ілім; Космонимика — галактика және жүлдыздар тобының аттары туралы ілім; Ойкономика — үй, ауыл, туған ел аттарынын койылу жолдары туралы ілім;
тау аттары туралы ілім; Урбанимика — кдла, көше аттарының даму, өзгеру заңдылықгары туралы ілім; Фитонимика — әсімдіктермен байланысты атаулар туралы ілім. Ғалым Матрусовтың пікірі бойынша, топонимика — тіл немесе лингвис тика ғылымының бір бөлігі. Демек, топонимика да лексикология сияқты сөз туралы ілім, тілдегі лексиканы, сөздік күрамды, солардың калыптасу тарихын қарастырады. Сол себепті тідцің өзі тарихи лексикамен тікелей байланысты. Осы орайда топонимдер немесе жалқы есімдер өзінің құрылымы жөнінен үлкен 5 топқа бөлінеді: түбір, туынды түбір, біріккен түлғалы, қос түлғалы және сөз тіркестерінен түрады. 1. Түбір түлғалы жалқы есімдерден пайда болган атаулар: Жем, Сагыз, Өзен, Бүлақ, Қайнар, т.б. 2. Туынды түбір түлгалы жалқы есімдер — Сүлікті, Орікті, Бүғылы, Жыңгыдцы, Шиелі, Қырғауылды, Бүланды, Алмалы, Қоянды, т.б. 3. Біріккен түлгалы жалқы есімдер — Майқайың, Суықбүлак, Жалгызто- бе, Үлытау, Тасоткел, Жаңаталап, Үлтуган, Белбүлақ, Ақкөл, т.б. 4. Қос түлгалы жалқы есімдер — Сарыесік Атырау күмы, Ертіс-Қүлын- ды, Тобыл-Обаған жазыктары, Ақсу-Жабағылы, Барса-Келмес, Токта-Барлық, Қапал-Арасан, Алма-Арасан шипалы сулары, Арыстанды-Қарабас желі, т.б. Н.А.Баскаковтың классификациясы бойынша, топонимдер — морфология- лык, семантикалық болып бөлінеді. Осының ішіндегі топонимдер жасалуы- ның морфологиялық жагын алатын болсақ, сөз таптары карастырылады. Яғни топонимдердің жасалуына сөз таптары — зат есім, сын есім, сан есім, етістік, есімдік, үстеу катысады. Зат есімнен жасалған күрделі топонимдер бірнеше сөзден күралуы мүмкін, мысалы, Шалкартеңіз, Бетпакдала, Қүркдмыс, т.б. Кобінесе, топонимдер негізгі сын есімдерге ак, кзра, қызыл, сары, шүбар, ащы, жалпақ, жуан, жаңа, сүлу, суық, терең, томен, үзын сиякты, т.б. геогра фиялык жалпы атаулар қосылуы арқылы жасалады. Мысалы, Сарыесік, К^іра- бүлақ, Қызылқүм, Сарысу, Шүбартау, Ащысай, Жалпактобе, Жамансор, Жа- ңакорған, Сүлутөбе, Тереңозен, Үзынкөл, т.б. Сын есімдерге өсімдік аттары қосылуы арқылы да жасалатын топоним дер: Қаратал, Көктал, Сарыағаш, Үзынағаш, т.б. Сын есімге жануар аттары қосылу арқылы жасалатын топонимдер: Ала- айгыр, Арықбалык, Жиренайгыр, т.б. Сын есімнің — лы, лі, ды, ді, ты, ті жүрнағы аркд>ілы жасалган топоним дер: Алматы, Жусалы, Жыңгылды, Шиелі, Шідерті, Жымпиты, Сексеуілді, Темекілі, т.б. Сын есімдерге сан есім қосылу арқылы жасалған топонимдер: бір, екі, үш, бес, жүз, мың, т.б. Біршогыр, Бесшоқы, Қоскүдық, Үштөбе, Бесарық, Жүз- агаш, Мыңарал, Жалгызтобе, Торткүл, т.б. CD
жүктеу/скачать 3,37 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|