Т о п о н о м І / ik r ЖӘне этимология қазақ тіл білімінің антологиясы а. Әбдірахманов Топономика жэне этимология Павлодар 2010
Кер сөзі туралы екі түрлі гипотеза жасауға болар еді. Бірінші, кер
жүктеу/скачать 7,05 Mb. Pdf көрінісі
|
Топонимика және этимология
| Кер сөзі туралы екі түрлі гипотеза жасауға болар еді. Бірінші,
кер - есім түбір. Якут, Алтай, Телеут және кене түркі тілінде кар - керемет, қорқынышты, зор жылан, екі басты айдаһар дегенді білдіреді. Оны кар йутпа деп те атайды. Қазақ тілінде бұл түбір сөз «кер ауыз», «кер миық» деген тіркестерде ғана сақталған. Егер жергілікті халықта сақталған «Қазықұрт тауының астында сақгалган айдаһар бар, оны дуалап, ар- бап байлап қойган, ол босанып кетсе қиамет-қайым болады- мыс» деген аңызға сүйенсек, онда қазір қазақта қолданылудан шыгып қалған, бірақ якут тілінде сақталган кар (екі басты айдаһар) мен Қазықүрт тауы астындағы айдақардың, яғни Қазықұрт сөзінің магынасы арасында ізі өшіп кеткен байла- ныс, шындық болуы да мүмкін. Онда қазіргі Қазықүрт тауының байыргы замандағы кер тұлғасы «Айдаһарлы» деген магынаны білдірген болады. Екінші, кер-есім-етістік түбір. Көне түркі тілінде есім-етістік мағыналы түбірлер болған. Бүл түбірлер - тілде сөздердің фор ма жағынан түрленуі элі де баяу кезде түбірлік те, эрі форма қосудан туар магынаны да өздері білдірген түбір сөздер, яғни бүлар - қосымшалық реңкі бар негізгі түбірлер. 135 Осы тұрғыдан келгенде, кер топоним - атауын қазіргі «бұрылу», «бөліну» мағынасында кер(і) етістік сөзінің байырғы тілдегі етістік-есім түрінен қалыптасқан деп карауға болады». Қазықүрт сөзінің екінші қүрт бөлімін Қ. Өмірэлиев башқұрт сияқты этнонимнің құрамына енген тайпа аты деп қарайды. Сүйтіп, бүл топонимнің этимологиясын зерттеген Қ. Өмірэлиев былай деп түйеді: «Ежелгі Қеркүрт түріндегі фонетикалық қүрамының қазқүрт түріндегі өзгерісі - біріншіден, р>з жағдайларындағы өзгеріс. Екіншіден, керқүрт>кезқүрт>кезқүрт>қазқүрт ақырында Қа- зықүрт жағдайында е>а түріндегі өзгеріс те түркі тіліне тэн қүбылыс» (Қ. Өмірәлиев. «Қазықүрт» және оған қатысы бар то- понимдер жайлы. «Қазақстан мектебі», 1967, № 4, 78-84 беттер). Автор мұнда Қазықүрт топонимінің екінші бөлегі қүрт сөзінің тайпа аты екенін айтқан да, оның этимологиясын ашпаған. Ал қүрт ескі түркі тілдерінде «қасқыр» мағынасында қолданылғаны белгілі. Басқұрт//Башқұрт атаулары - «бас қасқыр», яғни «негізгі тайпа» деген магынаны білдірген тотемдік атау. Қазақ халқының құрамындагы Қызылқүрт /кіші жүзде/ руы да «қызыл қасқыр» деген мағынаны білдірген. Ендеше Қазықүрт атауы тұтасымен этноним болып, кейін тау атында ізін қалдыруы да ықтимал. Жоғарыда Абылғазы шежіресінде Қазықүрт оғуздардың бір тай- пасы ретінде айтылуы да осыған байланысты болуы мүмкін. ҚАИШЫ - Шығыс Қазақстан облысы Большенарым ауданындағы бүлақ аты. Бүл атаудың этимологиясы жөнінде Ж. Болатов былай деп жазды: «Бұл топонимнің этимологиясы, Қанапия Мусин ақсақалдыңайтуынша, монғолдыңүры мәніндегі қүлакайшы сөзіне келіп тіреледі. Ол кісі бүл пікірін дэлелдеу үшін, Қайшы бүлагының айналасы ұры жасырынуына лайықты қалың ағаш, ну орман деген еді. Бүл пікірдің дұрыстыгына монгол тілінің сөздіктерін аударыстырганда көзіміз жетті Онда жүктеу/скачать 7,05 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|