Т. В. Шевякова Редакциялық алқа мҥшелері

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Филология» сериясы, №2 (40), 2012 г. 
 
87 
 
 
ТЕОРЕТИЧЕСКИЕ ВОЗЗРЕНИЯ Г.Н. ПОТАНИНА В СВЯЗИ С ПРОИСХОЖДЕНИЕМ 
САГИ О СОЛОМОНЕ 
 
У.Алекберова – Институт Фольклора Национальной Академии наук Азербайджана 
 
Происхождение саги о Соломоне занимало Г.Н.  Потанина еще тогда, когда он писал свой труд 
«Вос-точные мотивы в средневековом европейском эпосе». Он затрагивал этот вопрос в различных 
частях  этого  произведения.  Однако  так  как  эти  мысли  были  раскиданы  по  всей  книге  и  не  были 
развернуты, то Г.Н. Потанин почувствовал необходимость вновь вернуться к этой теме. За это время 
мысли               Г.Н.  Потанина о происхождении саги о Соломоне  приняли четкое очертание, он 
собрал  достаточно  фактов.  С  другой  стороны,  по  сравнению  с  предыдущими  годами  ослабление 
цензуры  создало  ученым  возможности  для  открытого  выражения  своих  мыслей.  Все  это 
подтолкнуло  Г.Н.  Потанина  вновь  вер-нуться  к  вопросу  о  происхождении  саги  о  Соломоне  и 
поделиться своими мыслями с читателями.  
До Г.Н. Потанина данная проблема привлекала и многих других исследователей. Посвятивший 
отдельное  исследование  данной  проблеме,  А.Н.  Веселовский  искал  происхождение  саги  о 
Соломоне  в Индии. По его  мнению, сага  о  Соломоне  произошла  от  индийских вед, известных в 
Европе как «Викрамачарита». Здесь встречается только одна связанная с Соломоном тема – эпизод 
суда.  Отме-тив  отсутствие  в  этих  текстах  эпизодов  похищения  жены  Соломона,  строительства 
дворца  из  птичьих  костей,  А.Н.  Веселовский  предполагает,  что  когда-то  существовал  полный 
вариант этих индийских текстов, и все три отмеченные эпизода были в них. По его мнению, позже 
эта  версия  была  занесена  на  Запад,  и  через  Палестину  была  распространена  до  Балканского 
полуострова. Русская сказка о Соломоне и Китоврасе также была создана на основе этой версии.  
А.Н. Веселовский указал даже маршрут, по которому сказания о царе Викрамадитье были рас-
пространены  на  Запад.  По  его  мнению,  сказания  по  южному  берегу  Каспия  дошли  до  Ирана  и 
Малой Азии, затем в Палестину. Некоторые эпизоды вошли в Талмуду, которые позже посредством 
христиан-ства  распространились  в  Византийской  империи,  а  оттуда  попали  в  Италию,  Англию. 
Другой  их  вариант  был  направлен  на  Север.  В  Монголии  они  известны  под  названием  «Арджи 
Барджи».  
Происхождение саги Г.Н. Потанин искал на Востоке. Однако в отличие от своего коллеги он 
утверждал,  что  сага  возникла  не  в  Индии,  а  в  Северной  Азии  и  отмечал,  что  существуют 
многочис-ленные факты, подтверждающие это. Ученый писал, что в индийских ведах встречается 
только  один  эпизод,  связанный  с  Соломоном,  и  это  эпизод  суда.  Тогда  как  в  степных  сказаниях 
можно  встретить  все  эпизоды,  связанные  с  Соломоном.  Кроме  того,  эти  темы  встречаются  не  в 
разбросанном  виде,  а  внутри  одного  текста.  Одной  из  причин,  подталкивающих  Г.Н.  Потанина 
говорить  так  уверенно,  это  то,  что  имена  персонажей  и  отдельные  детали  в  степных  сказаниях 
более близки с западными вариан-тами. Основываясь на таких фактах, он выступает против того, 
что  обнаруженные  в  Северной  Азии  варианты  являются  производными  от  индийских  вед. 
Наоборот,  он  утверждал,  что  сами  веды  о  царе  Викрамадатье  произошли  на  основе 
североазиатских вариантов. Г.Н. Потанин указывал два пути рас-пространения этих сказаний. Во-
первых, эти сюжеты, проходя через северную часть Каспия, попали в Южную Россию (Хазарское 
каганатство), где жили евреи и греки, и отсюда распространились в сла-вянский мир, Византию, 
Италию и Англию. Второй вариант – это распространение сюжетов к югу от Монголии до Индии 
и Тибета.  
Исследователь  отмечает,  что  эпизод  о  строительстве  дворца  по  просьбе  жены  Соломона  имеет 
дос-таточно много параллелей на Востоке. В Талмуде говорится, что Соломон хочет построить дом. 
Из-за  того,  что  инструмент,  который  используется  для  тесания  камней,  издает  много  шума,  он 
решает  ис-пользовать  «Шамира»  –  червя,  который  может  помочь  ему  тесать  камни.  Место  этого 
червя знает толь-ко Асмодей. Умный Беньягу наливает в место, откуда Асмодей пил воду, вино, и 
таким  образом  поймав  его,  приводит  к  Соломону.  У  Асмодея  Соломон  узнает  способ  найти 
«Шамира». Вариант этого сюжета, распространенный среди  славян,  почти одинаков с талмудским 
вариантом.  Разница  в  том,  что  в  славян-ском  варианте  вместо  Асмодея  упоминается  Китоврас. 
Проведя параллели между эпизодами строитель-ства храма в Ласе, непальским сказанием о крепости 
Чарыын-Хасыыр,  монгольским  повествованием  о  крепости  Чаган-Субурган  и  Абатае,  бурятским 
сказанием  о  Эсеге-Малане,  Г.Н.  Потанин  отмечал,  что  все  они  являются  отдельными  частями 
одного сюжета.  
По Г.Н. Потанину, сказания о Соломоне берут свое начало из космогонических мифов, точнее 
мифов народов Северной Азии о происхождении мира. В этих мифах говорится, что бог хочет соз-

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Филология» сериясы, №2 (40), 2012 г. 
 
88 
 
дать мир, но он не способен это сделать в одиночку. В этом ему помогает Эрлик. Он превращается 
в утку, ныряет под воду и достает оттуда горсток земли. Бог использует эту землю и создает мир.    
Г.Н.  Потанин  считал,  что  в  последующем  развитии  этого  мифа  бог  был  заменен  человеком,  а 
созда-ние  мира  –  строительством  здания  или  храма.  Предположив,  что  между  сказаниями  о 
Чолмоне  и  представлениями  о  возникновении  мира  существует  связь,  исследователь  находит 
схожие  факты  в  аларо-бурятских  текстах  о  создании  вселенной.  В  этих  мифах  указывается,  что 
мир  был  создан  бога-ми  Бурхан  и  Шолмо.  Г.Н.  Потанин  отождествляет  Шолмо  с  Чолмоном  и 
утверждает,  что  они  являют-ся  идентичными  персонажами.  С  этой  точки  зрения  он  приходит  к 
выводу, что Чолмон – это имя бога, участвовавшего в создании мира. Эти представления о звезде 
Чолмон  были  занесены  в  запад-ный  мир,  и  на  их  основе  были  созданы  сказания  о  Соломоне  и 
Китоврасе. А имя Чолмон получило форму Соломон (3, 41).  
По Г.Н. Потанину, другие темы, связанные с Соломоном, можно встретить в представлениях о 
звезде  Чоломоне.  В  одной  из  них  говорится,  что  Соломон  в  детстве  был  выброшен  на  улицу.  В 
рус-ской сказке о Соломоне и Китоврасе говорится, что Соломон еще в утробе матери использует 
неприс-тойные  слова против нее. Разгневанная мать, решает  убить  его. После  рождения ребенка 
она  поруча-ет  слуге,  чтобы  он  в  поле  убил  его  и  принес  другого  ребенка  вместо  него.  Слуга 
пожалел  ребенка.  Он  оставил  его  в  сарае  около  кузницы.  Нашедший  ребенка  кузнец  решает 
оставить его себе. Следы этих сказаний Г.Н. Потанин находит в бурятской легенде о Чолмоне. В 
легенде повествуется, что Чолмон был принцем, в детстве был выброшен на улицу, был пастухом 
и кузнецом. Потанин  пишет, что эту тему  встречал  и среди сказаний о Чингиз-хане. В одном из 
них  говорится,  что  Чингиз-хан  был  найден  в  пустыне,  когда  был  маленьким  ребенком.  Потанин 
считает,  что  этих  персонажи  сближает  то,  что  они  оба  были  связаны  с  кузнечеством.  Выше  мы 
отмечали,  что  Соломон  занимался  кузнечеством.  Чингиз-хан  тоже  в  молодости  был  кузнецом, 
даже  после  того  как  стал  правителем,  чтобы  не  забыть  свое  прошлое,  раз  в  год  на  наковальне 
обрабатывал горячий металл.  
По  мнению  Потанина,  представления  о  пропавшем  принце  возникли  в  результате  наблюдений 
над  Плеядами.  Первобытные  люди  похолодание  и  морозы  связывали  с  полярной  звездой.  Так,  по 
поверьям,  когда  видны  Плеяды,  погода  похолодало,  становилось  морозно,  и  как  только  они 
пропадали  из  виду,  становилось  теплее.  Первобытные  люди  считали,  что  Плеяды  спускались  на 
землю,  и  поэтому  погода  теплела.  На  основе  этих  представлений  возникли  сказания  о  поиске 
пропавших  или  похищенных  небес-ных  тел  (3,  64).  Потанин  включает  сказания  о  Чингиз-хане, 
Томорше,  Соломоне  в  этот  ряд.  По  его  мне-нию,  среди  них  связанные  с  Чингиз-ханом  легенды 
остались  в  Азии  и  дошли  до  наших  дней  через  мон-гольские,  киргизские  устные  и  письменные 
памятники. Варианты, связанные с Томором или Тимурчин-ом, дошли до северной части Кавказа и 
здесь  распространились  как  легенда  о  Храмом  Тимуре.  Сказа-ния  о  Чоломоне  в  Южной  России 
перешли в легенду о Соломоне.  
Обобщая  отмеченное,  можно  сказать,  что,  несмотря  на  исследовательский  метод  Г.Н. 
Потанина, вольное толкование текстов, сравнение имен по звуковому сходству, которое выглядит 
несколько примитивно, неоспорим факт влияния Востока на западную культуру, на ее эпический 
фольклор. Чтобы увидеть, как это влияние происходило, достаточно совершить короткий экскурс 
в историю.  
В середине II века часть гуннов, бежавшей от преследования сиянби, направилась в Европу и 
обосновалась  на  юго-востоке  континента. Завоевав  победу  в 350 году  над аланами, в 375 году  – 
над  готами,  гунны  расширили  захваченные  земли  до  реки  Тисси,  и  отсюда  начали  нападать  на 
Балканские страны, Малую Азию (2, 206). 
Новая волна переселения с Востока на Запад приходится на период после распада жужанов в 
сере-дине  VI  века.  Утигуры,  принадлежащие  аварским,  сабирским,  булгарским  племенам, 
продвигаясь  вперед  на  Запад  при  поддержке  аланов,  завоевали  победу  над  славянами-антами  и 
гепидами. В конце 560 года обосновавшиеся на левом берегу реки Тисси авары создали Аварское 
хаганатство,  продер-жавшее  некоторое  время  Европу  под  своей  властью.  После  распада 
хаганатства входившие в его сос-тав племена ассимилировались среди соседних народов (2, 208). 
После распада во второй половине VII века союза племен булгар часть его поднимается верх 
по  реке  Волга,  а  другая  часть  движется  по  берегу  Азовского  моря  до  Дуная.  Уже  к  концу  70-х 
годов  бул-гары  под  предводительством  царя  Аспаруха  доходят  до  берегов  Дуная  и  подчиняют 
себе славянские племена.  
Пришедшие в IX веке с южных частей Урала угорские племена (предки венгров) входят в юго-
восточную Европу. Захватив под предводительством Алмоса и Арпада центральные части между 
Дунаем  и  Тиссой,  угоры  перешли  в  оседлую  жизнь  и,  приняв  христианство,  начали  путь 
«европеизации». 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Филология» сериясы, №2 (40), 2012 г. 
 
89 
 
Среди племен, обратившихся на Запад после падения тюркского хаганатства, были и печенеги, 
кенгери и кыпчаки. Прибыв в устье реки Дунай под давлением огузов, печенеги властвовали здесь 
до 30-40 годов XI века – до прибытия сюда половцев.  
В конце I тысячелетия находящиеся у берегов Арала огузы позже под руководством Селджугов 
продвинулись  к  юго-западу  –  на  Кавказ,  в  Малую  Азию  и  на  Балканы  и  в  XIV-XV  веках  под 
руковод-ством  Османа  создали  здесь  сильное  государство.  Очередные  нашествия  тюрков  на 
Европу осуществ-лялись под руководством этой династии, в результате Балканы были подчинены 
их власти.  
С 1218 года монголы во главе с Чингиз-ханом начали нападения на Среднюю Азию. Разрушив 
Харезм,  Бухару,  Афганистан,  Восточный  Иран,  монголы,  обойдя  Каспий  с  юга,  захватили 
Азербайджан и Грузию. Они через Дагестан вышли на Северный Кавказ. Двигаясь в сторону Дона, 
монголы  в  1222-1223  годах  побеждают  аланов,  половцев  и  руссов.  После  столкновений  с 
булгарами вдоль Волги они возвращаются назад.  
Через  некоторое  время  после  этого  монголы  под  предводительством  Батый  хана  начинают 
поко-рять  Кавказ  и  Восточную  Европу.  Перейдя  в  наступление  с  большой  армией,  в  1237-1238 
годах мон-голы захватили большую часть Северо-восточной России, в 1240 году столицу аланов, а 
затем Киев. Но обессилевшая армия монголов в 1242 году вынужденно отступает за Волгу, и на 
этом завершается нашествие кочевых племен Центральной Азии на Европу.  
В  результате  этих  событий  появились  общие  черты  в  устном  творчестве  народов,  живущих  на 
терри-тории  с  Северо-востока  Китая  до  Балкан.  В  связи  с  этим  С.Е.  Неклюдов  пишет:  «То,  что 
выявленная  здесь  эпическая  традиция  имеет  существенные  схожие  черты,  позволяет  говорить  об 
общих эпических элементах, что позволяет поднять вопрос общности фольклора региона» (2, 258). 
Такая схожесть, преж-де всего, показывает себя в сюжетах и темах, композиционно-стилистических 
элементах,  именах  персо-нажей  в  устном  творчестве  народов,  живущих  в  данном  регионе.  В 
фольклористике  по  этому  поводу  было  проведено  достаточное  количество  исследований.  Даже 
высказывались мнения, что имена героев эпоса о Нарте – Хамуш, Батрадз, Тогуш-алдар, Эльтаган, 
Баданаг-алдар,  Арах-чау,  Балга,  Сохыр-яуг  и  другие  являются  монгольского  происхождения,  а 
героические  поэмы  калмыков  «Чангар»  и  Средней  Азии  прошли  одинаковый  путь  развития  с 
русскими былинами. Данный факт показывает наличия исти-ны в предположениях Г.Н. Потанина о 
едином источнике эпосов Европы и Азии.  
 
1.
 
Веселовский  А.Н.  Славянские  сказания  о  Соломоне  и  Китоврасе  и  западноевропейские 
легенды  о  Морльфе  и  Мерлине.  Из  истории  литературного  общения  Запада  и  Востока  // 
Веселовский А.Н. Собранные сочинение: в  16 томах, Т.7, – СПб.: Наука, 1921. – с. 450-455. 
2.
 
Неклюдов  С.Ю.  Исторические  взаимосвязи  тюрко-монгольских  фольклоных  традиций  и 
проблема  вос-точных  влияний  в  европейском  эпосе  //  Типология  и  взаимосвязи  средневековых 
литератур Востока и Запада. – М.: Наука, 1974, – с. 192-272. 
3.
 
Потанин Г.Н. Сага о Соломоне. – Томск: Издат. Сибирского Печатного отд., 1912, – 185 с. 
4.
 
Потанин Г.Н. Восточные мотивы в средневековом Европейском эпосе. – М.: Изд. Геог. Отд. 
Импер. Общ, 1899, – 654 с.    
 
Тҥйін 
Мақалада  автор  Г.Н.  Потаниннің  Сүлеймен  Пайғамбар  туралы  жырлардың    шығуы  туралы 
теориялық  кӛзқа-растарына  тоқталады.  Бұл  туралы  Г.Н.  Потанин  ӛзінің  «Ортағасырдағы  еуропа 
эпостарындағы шығыс мотивте-рі» деген еңбегін жазып жүрген кезінде шұғылдана бастады.  
 
Summary 
Drawing parallels between the stories of Solomon and the Eastern epic samples, G.N. Potanin ignores 
the  different  motives  between  them  and  his  opinions  seems  less  convincing  when  he  sets  up  his 
comparisons  on  apparent  similarities  and  phonetic  conformities  between  the  names  of  personages. 
However, in a controversy with Veselovskiy who sought for the origin of Solomon‘s tales in India, G.N. 
Potanin suggested the stories originated among the Turan nations and further expanded to the world.  
 
 
 
 
 
 
 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Филология» сериясы, №2 (40), 2012 г. 
 
90 
 
ПЕДАГОГИКА МЕН ӘДІСТЕМЕ МӘСЕЛЕЛЕРІ 
ПРОБЛЕМЫ ПЕДАГОГИКИ И МЕТОДИКИ 
 
ҦЛТТЫҚ ТӘРБИЕНІҢ ҚАЗІРГІ ҚОҒАМДАҒЫ САРЫНЫ ЖӘНЕ БОЛАШАҒЫ 
 
Ф.Ж. Разахова – Батыс Қазақстан инженерлік-гуманитарлық университет 
 
«Ел боламын десең, бесігіңді түзе» демекші, әсіресе ұлттық тәрбиенің ӛзектілігі балауса ұл мен 
қыз-дың  бойына  ата-бабалардың  асыл  мұрасын,  салт-дәстүрін,  тәрбие-тәлімін  сіңіру  ең  басты 
қажеттілік. 
Жаңа  заман  ӛз  талабына  сай  жаңа  адамгершілік  тұжырымдар  мен  нормаларды 
қалыптастырады.  Әрине,  бұл  міндетті  түрде  жастардың  адамгершілік  қалыптасуына  әсер  етпей 
қоймайды.  Жастардың    адамгершілігі,  саналылығы  оның  қоршаған  адамдармен,  отбасы 
мүшелерімен  дұрыс  қарым-қатынас  орнатуға  ықпал  ететін  елеулі  фактор.  Жастардың  тұлғалық 
қалыптасуында  адамгершілік  қалыптасуы  негізгі,  шешуші  роль  атқарады.  Осыған  орай, 
адамгершілік санасы «нормадан» ауытқып қалыптасқан жастардың басқалармен қарым-қатынасы 
ӛзге  механизм  желісінде  қалыптасады.  Ата-аналар  дер  кезінде  балаға  ұлттық  тәрбие  беріп, 
баланың  қате  ұстанымдырын  уақытында  дұрыстап  отырса,  соғұр-лым  жастардың  тұлғалық 
қалыптасуы тиімді жүзеге асып, ұлттық санасы да жоғары болады. Ал адамгершілік тұжырымдары 
мен  саналылығы  жоғары  жастар  ӛз  алдына  қоғам  дамуына  елеулі  үлесін  қосады  деп  болжай 
аламыз.  Бұл  жұмыста  жасӛспірімнің  адамгершілік  қалыптасуының  маңыздылы-ғын  анықтаумен 
қатар,  жастардың  тұлғалық  адамгершілік  қалыптасуындағы  отбасы  мүшелері  мен  қоршаған 
ортаның маңызды, шешуші рӛлі кӛрсетіледі . 
Ұлттық  тәрбие  берудің  мақсаты  –  ұлттық  сана-сезімі  қалыптасқан,  ұлттық  мүдденің 
ӛркендеуіне үлес қоса алатын ұлттық құндылықтар мен жалпы адамзаттық құндылықтарды ӛзара 
ұштастыра  ала-тын  ұлтжанды  тұлғаны  тәрбиелеу,  ал  міндеті  –  мәдени-әлеуметтік  ӛзгермелі 
жағдайдағы  ұлттық  тәр-биенің  діңгегін  негіздеу,  тілі  мен  тарихын,  мәдениеті  мен  ділін,  салт-
дәстүрі  мен  дінін  құрметтеуде  жастардың  ұлттық  интеллектуалдық  мінез-құлқын  қалыптастыру, 
бүгінгі қазақ елінің индустриалық-инновациялық жүйесінің дамуын қамтамасыз ететін парасатты, 
ұлттық  сипаттағы  белсенді  іс-әрекет-ке  тәрбиелеу,  білім  және  мәдени-рухани  тұрғыда  басқа 
ӛркениеттермен  бәсекеге  қабілетті  болуын  қамтамасыз  ету,  қоғам  мен  адам,  адам  мен  табиғат 
қарым-қатынасының ӛркениеттілік сана-сезімін ұлттық рухта қалыптастыру 
Тарихты білмей тұрып қазіргінің қадіріне жету, болашақты болжау қиын дейтін ғылымның ӛз 
қағидасы  бар.  Ол  –  ӛмірлік  ӛсиет,  ұлағатты  сӛз.  Бұл  тарих  тағылымының  тәрбиелік  үлгісі  болса 
керек.  Ӛміріміздің  даму  барысын  дұрыс  түсініп  оның  ішінде  ғылымның,  тәрбиенің,  бүгіні  мен 
ертеңін  танып,  бағдарлап  отыруда  тәрбие  мен  еңбек  бӛлінбестей  берік,  маңызды  да  мәнді  рӛл 
атқарады. 
Жастарға  ұлттық  тәрбие  беруде  Абай  мен  Шәкәрім  шығармашылығының  олардың  адамның 
руха-ни  дамуына,  жетілуіне  байланысты  ойларының  маңызы  зор.  Абай  адам  тәрбиесіне  ӛз 
шығармашылы-ғында  айрықша  тоқталады.  Қазіргі  кезеңде  жас  ұрпақты  рухани  тәрбиелеуде 
Абайдың  толық  адам  концепциясының  ұлттық  тәрбие  негізінде  бірден-бір  ұстаным  етіп  алуға 
болады. Абай: 
Ақыл, қайрат, жүректі бірдей ұста, 
Сонда толық боласың елден бӛлек, [1] – дейді. 
Абайдың осы ұстанымы жастарды адамгершілік тұрғыдан ӛз-ӛзін танып білуге тірек болатын 
үлкен бір қағида. Себебі, қазақ жастарына ұлттық тәрбие беруде алдымен ішкі әлеміне үңілдіруді, 
сол  арқылы  адами  қасиеттерді  жетілдіру  негізінде  тәрбиелеудің  маңызы  зор.  Ал,  Шәкәрім  бұл 
тақырыпты  ӛзінше  жаңа  қырынан  кӛрсетуге  ұмтылған.Абай  талап,  шыдам,  қайрат,  жүрек,  ақыл 
сияқты  адами  қасиеттердің  қатар  болуын,  адам  бойынан  бірдей  кӛрінуін  қаласа,  Шәкәрімде 
бұлармен  қатар  мейі-рім,  ынсап,  әділет,  ақ  ниет  сияқты  сапалық  қасиеттерді  уағыздау  басым. 
Адами қасиеттердің түп қазығын ол адалдық пен ақ ниетке әкеліп тірейді. Шәкәрім: 
Байлаймын да кӛзіңді, 
Патса қылам ӛзіңді, 
Ұғып отыр сӛзімді, 
Ел билетем жеті ру, 
«Мейірім», «Ынсап», «Әділет», 
«Шыдам», «Шыншыл», «Харакет», 
Түп қазығы: «Ақ ниет» – 
Бұл жетеуін ел қылу, [2] – дейді. 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Филология» сериясы, №2 (40), 2012 г. 
 
91 
 
Шәкәрім  адамның  ішкі  әлемінің  құндылықтарын  жетілдірудін  нақты  жолдарын  кӛрсетеді. 
Шын-дығында қазақ жастарына ұлттық тәрбие  беруді осылайша  ұйымдастырсақ нақты  нәтижеге 
қол  жеткі-земіз.  Демек,  тәрбиені  жақсартудың  бірден-бір  маңызды  да,  ықпалды  жолдары  осы 
даналардың шығармаларындағы үлгі-ӛнегеде жатыр. 
Тәрбие  –  қоғамның  негізгі  қызметтерінің  бірі,  жеке  адамды  мақсатты,  жүйелі  қалыптастыру 
про-цесі,  аға  ұрпақтың  тәжірибесін  кейінгі  буынға  меңгертіп,  олардың  сана-сезімін,  жағымды 
мінез-құл-қын  дамытушы.  Кеңестік  дәуірдегі  тәрбие  мектебі  жӛнінде  ата-аналарымыздың, 
қазыналы  қарттары-мыздың  аузынан  еститін  әңгіме  бүгінгі  таңның  тәрбиесімен  «үш  қайнаса  да, 
сорпасы  қосылмайды». Отбасы  –  адам баласының ӛсіп-ӛнер алтын ұясы.  Адамның ӛміріндегі ең 
қуанышты қызық дәурені осы отбасында ӛтіп жатады. Бала ӛмірінің алғашқы күнінен бастап ата-
ана ӛздерінің негізгі борышта-рын – тәрбие жұмысын атқаруға кіріседі. Ата-аналардың балалары 
алдында олардың денсаулығының дұрыс жетіліп ӛсуін қамтамасыз ету, тәрбие беру, білім беру, үй 
болып, аяққа тұрып ел қатарына қосылып кетуін қамтамасыз ету сияқты міндеттерін орындауы, ал 
балалары  алдында  ата-анасын  қам-қорлыққа  алып,  сүйеніш  болуы  секілді  міндеттері  ұштасып 
жатады.  Бүгінгі  таңдағы  отбасы  тәрбие-сінде  қоғам  ата-аналар  алдына  үлкен  жауапкершілікті 
жүктеп отыр. Бүгінгі тәрбие  берудің негізгі міндеттерінің ӛзі  «ең алдымен дені сау, ұлттық сана 
сезімі оянған, рухани ойлау дәрежесі биік, ар-ожданы мол, мәдениетті, парасатты, еңбекқор, іскер, 
бойында  басқа  да  ізгі  қасиеттер  қалыптасқан  адамды  тәрбиелеу»  деп  кӛрсетілген  Қазақстан 
Республикасының тәлім-тәрбие тұжырымдамасында. Отбасы тәрбиесінің негізгі мәні отбасындағы 
ӛзара ынтымақтастық пен түсіністік болып табылады. Балалар ата-анасының еңбектегі ісіне кӛңіл 
бӛліп,  оны  түсінуге  тырысады.  Ата-аналар  да  балалары-ның  күн  сайынғы  әрекеттерін  қадағалап 
жағдайларын біліп отырады.Отбасының берік  негізі міне, осы рухани мүдденің бірлігінде.  Оның 
біртұтас ынтымақта болуы, береке бірлігі ең алдымен ата-ана мүддесінің мәні мен мағынасында, 
әке  мен  шешенің  бір-біріне,  балаларына,  олардың  достары  мен  жолдастарына  деген  қарым-
қатынасына байланысты болады. 
Босағасы  берік  отбасында  әрбір  адам  ӛзара  қамқорлық  пен  татулыққа,  үй  іші  жұмыстарын 
жұмыла  кірісіп  орындауға,  жақсы  мен  жаман  туралы  пікірлерін  ортаға  салып  ұштастыруға, 
қаражатты  дұрыс  бӛліп  тұтынуға,  еңбекпен  табылған  ақша  құнын  бағалап,  қадірлеуге  үйренеді. 
Отбасындағы  тіршілік-тің  дұрыс  ұйымдастырылуы  балалардың  еңбекқор  болуы,  әр  нәрсеге 
жоғары  жауапкершілік  сезіммен  қарау,  адамды  құрметтеу  сияқты  адамгершілік  қасиеттердің 
қалыптасуына мүмкіндік туғызады. 
Бабалар  сӛзі  –  кешегі  ӛткен  қариялардан,  ғұлама  ойшылдар  мен  шешен-билерден,  ақын-
жыраулар  мен  сал-серілерден  мұра,  мирас  болып  қалған  ұлы  тәрбие  құралы.  Біздің  ата-
бабаларымыздан  бізге  жеткен  кӛптеген  ұлағатты,  ғибрат  аларлықтай  тамаша  тәлім-тәрбие 
берерліктей ӛсиет сӛздер бар. Мың жылда бір-ақ кӛрінетін кометалардай сыры да, сезімі де терең, 
тұңғиық дана тұлғаларымыз фәни ӛмірден баз кешіп, бақилық болып жатыр. Әйтсе де, Баубек пен 
Бауыржан  батырлығы,  Әлия  мен  Мәншүк  ерлігі,  Қаныш  пен  Әлкей  білімі,  Мұхтар  мен  Ғабит, 
Ғабидендердің үні, Дінмұхаммедтің парасаты – бүгінгі ұрпаққа ӛнеге. Олардың даналық болжамы, 
ғибрат аларлық сӛздері мен пайымдау-лары бүгінде халықпен қауышып, жүрегімізден орын алуда. 
Менің  ойымша  қазіргі  нарықтық  заманда  ата-ананың  күйбең  тіршіліктен  уакыты  калмай  жастар 
тәрбиесіз  қалды,  әсіресе  ұлттық  тәрбиесіз.  Ұлттық  тәрбиені  кӛрмеген  адам  ешқашанда  елге 
пайдалы болмайды. Осы жастар ұлттық тәрбиені кӛрмегеннен ұрлық, надандық, жезӛкшелік, арақ 
ішу мен нашақорлық, нәпсі, күйеуімен ажырасу, түсік жасап нәресте ӛлтіру, темекі тарту, қылмыс 
жасау,  әке  шешесін  тастау,  туған  баласын  тастау  деген  жаман  тенденциялар  кӛбейіп  жатыр. 
Сондықтан  ұлттық  тәрбие  біздің  халқымызға  ауадай  қажет.  Сосын  ұлттық  тәрбиені  заңдылық 
шаралармен  және  қағидалармен  қуаттауға  болады.  Бірінші-ден  заң  ретінде  аборт  жасап  нәресте 
ӛлтіру мен жезӛкшелікке тыйым салу керек. Ер азамат ол бірін-шіден жауынгер, елдің қорғанысы 
және қаһарман, сосын елге пайдалы маман, болашақ әке. Осындай болған қазақтың ата бабалары. 
Қыздарымыз қылықты, ұлдарымыз ұлықты болу керек деп ойлаймыз. 
Әрине,  тәрбие  жалаң  болмауға  тиіс.  Жалаң  тәрбие  қауқарсыз.  Қазір  ӛкінішке  орай,  тәрбиеде 
сон-дай үрдістің жүріп жатқанын ащы да болса мойындауға тура келеді. Біздің ойымша, кез келген 
адам-ды  тәрбиелеудің  ұлттық  негізі  болуы  керек.  Сонда  ғана  тәрбие  шынайылыққа  айналады. 
Тәрбиенің мақсаты – елдік сананы қалыптастырып, ұлттық рух пен ұлттық патриотизмді негіздеу, 
ұлтсыздық-пен  күресу  болса  керек.  Сондықтан  тәрбиенің  жүзеге  асуының  технологиясы  қалай 
дегенде  де  ұлты-мызға  ұстын,  болашағымызға  тұғыр  болатын  ұлттық  тәрбиеде  жатыр  деп  нық 
сеніммен айта аламыз. 
Ағаштың  түрі  мен  оның  тіршілігі  жалғасу  үшін  оның  тұқымы  қаншалықты  маңызды  болса, 
адам-зат  тіршілігі  мен  ұрпақ  жалғастығында  да  баланың  рӛлі  сондай.  Бала  тәрбиесіне  мән 
бермеген ұлт құлдырауға, ал оларды жат қолдардың мәдениетіне тапсырғандар ӛздерін жоғалтуға 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Филология» сериясы, №2 (40), 2012 г. 
 
92 
 
мәжбүр болады. Әр отыз-қырық жылдан кейінгі ұлттың ең белсенді және жемісті буыны – қазіргі 
бүлдіршіндер.  Жас  буынның  тәрбиесіне  немқұрайлы  қараған  қоғам  ұлт  ӛміріндегі  аса  маңызды 
мәселені ескерусіз қал-дырғанын, оның зардабының қандай болатынын ойлап, шошынуы тиіс. Ал 
ширек  ғасырдан  кейін  орын  алатын  апаттар  мен  ізгіліктер  бүгінгі  ұрпақтың  тәлім-тәрбиесімен 
айналысып отырғандар еңбе-гінің жемісі болмақ.Ӛз келешегі үшін осы бастан қамданғысы келген 
халық уақыты мен күш-қуатын жас буынның ертең нағыз азамат боп ӛсіп-жетілуіне жұмсау керек. 
Басқа салаға жұмсаған уақыт пен қуаттың кӛбі зая кетсе де, келешек ұрпақтың нағыз азамат боп 
ӛсіп-жетілуі үшін жұмсалған мүмкін-діктер түгесілмес пайданың кӛзіне айналады. Қазіргі таңдағы 
қоғамда  масқара  саналған  бишаралар,  залымдар,  анархистер,  ішкіштер,  нашақорлар  және  тағы 
басқалар – кешегі тәрбиесіне мән берілмеген балалар. Ал біздің жауапсыздығымыздың кесірінен 
ертең ӛкшемізді қандай ұрпақтың басатынын бір сәт ойланып кӛрдік пе..? Ертеңгі күннің тағдыры 
техникалық  және  технологиялық  жетістікке  ие  бол-ған  ұлттардың  емес,  отбасы  институты 
құрылған,  ұрпақтың  тәрбиесіне  терең  мән  берген  халықтар-дың  қолында  болады.  Үйлену  мен 
ұрпақ мәселесіне салғырт қараған ұлт ерте ме, кеш пе, заман азу-лыларының арасында жоқ болып 
кетеді.«Жастар біздің болашағымыз» дейтін болсақ, сол жастары-мызды ұлтын сүйетін ұлтжанды, 
Отанын  сүйетін  патриот,  жоғары  адамгершілік  иесі,  ұлттық  рухы  биік  парасатты  азамат  етіп 
тәрбиелеу  үшін  оларға  ұлттық  тәрбие  қажет  екенін  ӛмірдің  ӛзі-ақ  кӛрсетіп  отыр.  Сондықтан 
бүгінгі таңда тәрбие жұмысын «үш бағдар» негізінде ұйымдастырған дұрыс деп есептейміз. 
Қазақстаның  тәуелсіздігіне  негізделген  тәрбие  танымы  мен  негізгі  ӛзегін  айқындайтын 
құбылыс-тарды  «үш  бағдар»  тӛңірегінде  кӛрсетуге  болады.  Оған  кіретін  тәрбие  жұмысы 
міндеттерін тӛменде-гідей бірнеше бағдарда сараладық: 
– Жастарды ұлттық идеология, ұлттық тәрбие негізінде тәрбиелеу тілдің, мәдениеттің, дәстүр, 
салттардың,  ұлтымыздың  рухани  ӛресінің  дамуы.  Қазақстанның  ұлт  негізін  құраушы  қазақ 
ұлтының  тілін,  рухани  мұраттарын  насихаттау,  ӛркендету,  жастардың  бойына  сіңіру  тәрбиенің, 
үгіт-насихат-тың  ең  басты  міндеттеріне  айналуы  керек.  Бұл  істе  зорлыққа,  асығыстыққа  жол 
бермеу маңызды... 
–  Азаматтарды,  жастар  мен  балдырған  ұрпақты  үнемі  Қазақстан  Республикасының 
Конституция-сын  және  мемлекеттік  рәміздерін  білуге  және  құрметтеуге  тәрбиелеу  міндетті. 
Бұның  ӛзі  жастарды  отаншылдыққа  баулиды.  Жоғарғы  оқу  орындарындағы  барлық  пәндер  ел 
мүддесі негізінде ұлттық тәрбие рухында жүргізілуі тиіс. 
–  Танымдық-эстетикалық  Ұлттық  тәрбие  жастарды,  балдырғаңдарды  адам  ӛмірінің  мәні  неде 
және  күнделікті  қандай  жақсы  істер  жасауы  керек  деген  бағытта  жұмыстар  жүргізе  отырып, 
эстетикалық  құндылықтарға  тәрбиелей  білуі  қажет.  Жалпы  адам  тәрбиесіне  қатысты  қағидаларды, 
Алланы сүюге, адамды құрметтеуге, әділетті жақтауға  үйрететін этикалық  тұрғыдағы тағылымдық 
жүйені  насихаттау-дың  маңызы  зор.  Ӛтірікті,  жалғанды  жеңу,  олардың  бетін  ашу  дұрыс  ӛмірге, 
ӛркениетке жол ашады. 
Иә,  ұлттық  тәрбие  –  ұлттық  сана-сезімі  жоғары  болашақ  маман  жастарды  тәрбиелеуге 
негізделген  білім  беру  жүйесінің  құрамдас  бӛлігі.  Тәрбиенің  басты  нысаны  елдік  сананы 
қалыптастырып, ұлттық рух пен ұлттық патриотизмді негіздеу, ұлтсыздықпен күресу болса керек. 
Міне,  барлық  оқу  орында-рында  «Ұлттық  тәрбие»  пәнін  оқу  үрдісіне  енгізудің  мақсаты  мен 
міндеттері осы деп ойлаймыз. Ендеше, «Ел боламын десең, бесігіңді түзе» демекші, ел болып, ұлт 
болып қаламыз десек, ұлттық тәрбиеге дұрыс кӛңіл аударайық. 
 
1. Құнанбаев А. Ӛлеңдер мен поэмалар. 1-ші том. – Алматы: «Ғылым» баспасы, 1977. 
2. Құдайбердиев Ш. Шығармалары. – Алматы, 1989. 
3. Нагимов С. Шешендік ӛнер. – Алматы, 1997. 
4. Қоянбаев Р. Тәрбие теориясы. – Алматы, 2009. 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Филология» сериясы, №2 (40), 2012 г. 
 
93 
 
5. Сухомлинский В.А. Балаға жүрек жылуы. – Алматы, 1976. 
 

жүктеу/скачать 1,8 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: